(Jalǧasy. Basy myna sıltemede)
«Atajūrt erıktılerı» jinaqtaǧan 10 myŋnan astam Şyŋjaŋnyŋ būrynǧy tūrǧyndarynyŋ aryzyn saraptai kele, mynadai oi tüiuge bolady. Resmi Pekinnen berılgen nūsqau boiynşa, konslagerlerdı jasaqtap jäne ondaǧy tūtqyndardyŋ sanyn 1-1,5 mln aralyǧynda ūstap tūru qajet. Sondyqtan Şyŋjaŋ bilıgı «saiasi üirenuden» şyqqan adamdardy bırşama uaqyttan keiın qaita qamaidy. Tıptı äkımdıkterge eldı-meken halqynyŋ sanyna qarai jospar belgılengen. Sondyqtan lagerge 16 men 85 jas aralyǧyndaǧy tūrǧyndar, emşektegı balasy bar äielder, Qazaqstannyŋ azamattyǧy men yqtiiarhatyn alǧan oralmandar da qamalyp jatyr.
Konslagerge qamau josparyn oryndau üşın jergılıktı partiia funksionerlerı «ideiasy būzylǧan», «ideiasynda kınärat bar» jäne ony «emdeitın» «säikestendıru» degen sözdı oilap tapqan. Mūndaǧy gäp mynada: eger adamdy aiyptau mümkın bolmai qalǧan jaǧdaida oǧan «senıŋ ideiaŋ būzylǧan siiaqty» dep küdık keltıredı. Ol adam özınıŋ kınäsı joq ekenın aityp, şyr-pyr bolady. Osy kezde «senıŋ saiasatqa säikeskenıŋ jön, säikeskenıŋ özıŋe paidaly» deidı de, «saiasi üirenu» lagerıne öz erkımen baruǧa ügıtteidı jäne erıktı türde «saiasatqa säikesken» adamǧa lagerde jeŋıldık bolatynyn aitady. Şyŋjaŋ halqynyŋ qūldyq psihologiiaǧa äbden etı üirenıp ketkenı sonşalyq, qarapaiym adamdar da bırı ekınşısıne «saiasatqa säikesu» jönınde äŋgıme aityp, nasihat jasap jüredı.
Şyŋjaŋ konslagerlerın jergılıktı bilık qarjylandyryp otyruy tiıs. Sondyqtan jergılıktı atqaruşy bilık, partiia funksionerlerı men polisiia qarjy közınıŋ barlyq mümkındıgın qarastyryp jatyr. Şyŋjaŋnyŋ qytaidan basqa ūlttaryna arnaiy beiresmi salyq salynady, olar aqysy tölenbeitın jūmysqa jegıledı. Audan, auyl basşylary kün saiyn äkımşılık aumaǧynda ornalasqan lagerlerge baryp, «saiasi uirenuge» qajettı resurstar jönınde mälımet alyp otyrady. Lagerge qajet kerek-jaraqty, qarjyny tabudy kommunist «onbasylarǧa» jükteidı.Egre lagerden bosatylǧan tūtqyndardyŋ kömektesetın tuystary bolmasa, onda olar käsıporyndarǧa qūldyq jūmysqa jegıledı. Ony Şyŋjaŋ qazaqtary «qara zauyt» dep ataidy. 2018 jyly qazanda lagerden bosap şyqqan Gülzira Äuelhanqyzyn Jiafang tıgın fabrikasyna qolǧap tıguge jıbergen. Bırneşe ai ıstegen jūmysyna ol nebärı 50 dollar aqy alǧan. Keibır «qara zauyttarda» konslagerden şyǧyp üiqamaq statusyndaǧy erıksız jūmysşylarǧa 9 iuan ailyq tölenedı. Al käsıporynnyŋ jalaqy qorynyŋ bır bölıgı jūmysşylardyŋ üş mezgıl tamaǧyna jūmsalady, basym bölıgı jergılıktı äkımşılıktıŋ nūsqauymen konslagerdı qarjylandyruǧa baǧyttalady. Ärine, saiasi maqsatty közdegen repressiialyq şaralar kezınde qyzmet babyn paidanalanyp qalatyndar da bar. Şetkerı tūratyn malşylardy qystaqtarǧa ornalastyryp, yqşamdau saiasatyn jeleu etıp, qazaqtardyŋ mal-mülkın, 50 jylǧa jalǧa berılgen jaiylymdyq jäne egıstık jerın tartyp alumen şūǧyldanyp jürgen partiia funksionerlerı, äkımder de bar. Tūrǧyndardy mındettep, maşina satyp aluy üşın, üi salu nemese ony keŋeitu üşın bankten nesie aluǧa mäjbürlep, olardy qaryzben bailap tastau da – qazaqtardy täueldı qylyp qoiudyŋ bır ädısı. Jergılıktı bilıktıŋ jemqorlyǧy, paidakünemdıgı şaǧyn käsıpkerlıktıŋ de negızıne balta şauyp jatyr. Mysaly, Ile-Qazaq okrugyndaǧy Nylqy audanynynyŋ tūrǧyny Dina Nūrdybaiqyzy aimaqtaǧy bedeldı kiım-keşek modelerı, dizainer bolǧan. Ol özınıŋ avtorlyq būiymdarymen QHR atynan Ortalyq Aziia elderınde ötken körmelerge qatysqan. 2015 jyly özınıŋ jekemenşık tıgın sehyn aşyp, 30 äieldı jūmyspen qamtamasyz ettı. QHR-nyŋ jeke käsıpkerlıktı damytu üşın ūiymdastyratyn konkursyna qatysyp, ösımsız qarjy grantyn – 59 myŋ iuan ūtyp alady. Onyŋ käsıbı qarqyndy damidy, ailyq tabysy 17 myŋ dollarǧa deiın köterıledı, tapsyrys köbeiedı. Bıraq 2017 jyly ony bır tünde sebepsızden-sebepsız konslagerge qamap tastaidy. Käsıporyn basşysy Dina Nūrdybaiqyzy qamaludyŋ aldynda ǧana bırneşe auqymdy tapsyrysqa kelısımşart jasap, tapsyrysty oryndau üşın ainalymdaǧy aqşany tügel jinap, ışkı Qytaidan 100 myŋ iuanǧa mata, kiımdı ärleitın ınju-marjan jäne basqa da kerek-jaraq satyp alyp, qoimasyn toltyryp qoiǧan bolatyn. «İdeiaŋda kınärat bar» degen aiyppen on bır ai lagerde azapty künderın ötkızgen Dina Nūrdybaiqyzy qamaudan şyqsa, käsıporyndaǧy 40-qa juyq tıgın maşinasy, qoimadaǧy mata-şūtasy ız-tüzsız joq. Būǧan jergılıktı atqaruşy organdar da, polisiia da jauap bermeidı. Käsıporynnan aiyrylyp qalǧan ol üiın satyp, būrynǧy tapsyrys beruşılerge qaryzyn ötei bastaidy. Oǧan bolaşaq jary da kömektesedı, onyŋ da maşinasy, dünie-mülkı de qaryz jabuǧa jūmsalady. Eŋ soraqysy sol, bank basynda grant esebındegı kreditke Dina Nūrdybaiqyzy lagerge qamalǧan künnen bastap 9 paiyzdyq ösım qosyp qoiypty. «On bır ai «saiasi üirenude», odan keiın üiqamaqta bolǧanymdy aityp edım, «Ol – senıŋ problemaŋ, qaryzdy ösımmen qaitarasyŋ, olai bolmaǧan jaǧdaida – sottalasyŋ» dep aitty» deidı ol. Būdan keiın Dina Nūrdybaiqyzy Qazaqstanǧa qonys audaryp ketken äke-şeşesınıŋ Şyŋjaŋdaǧy tuystary jäne küieuınıŋ tuystarnyŋ kömegımen banktıŋ kreditın jabuǧa küş salady. 2019 jyly balaly bolǧan ol küieuı ekeuı Qazaqstanǧa ötedı. Dina Nūrdybaiqyzynyŋ äkesınıŋ ekı aǧasy Şyŋjaŋ bilıgıne ol bank kreditın ötemegen jaǧdaida qaryzdy qaitaru jönınde qolhat jazyp beredı.
«Qaryzdy uaqtyly tölemesem, äkemnıŋ aǧaiyndary «Bızdı qūrtatyn boldy» dep Şyŋjaŋnan telefon soǧyp, jylarman bolady. Men jas bala baǧyp üide otyrmyn. Küieuım qūrylysqa jaldanyp tapqan tabysyn tügel Qytai bankıne qūiady. Qazır qys, qūrylys toqtaǧan. Ne ısterımdı bılmeimın. Eger men qaryzymdy qaitarmasam, äkemnıŋ Şyŋjaŋdaǧy tuystaryn lagerge qamaidy» deidı ol. Tyǧyryqqa tırelıp, odan şyǧatyn jol tappai qinalǧan Dina Nūrdybaiqyzy amaly tausylǧan soŋ, «Atajūrt erıktılerıne» kelıp, qazaq halqynan kömek sūrady. Onyŋ janaiqaiy eskerusız qalǧan joq, janaşyr jūrt şamasy kelgenşe kömek berıp jatyr. Aituynşa, janaşyrlar esepşotyna aqşa audaryp jatyr, otbasyna şaǧyn päter jaldap berıptı, «aiaǧyna tūryp, käsıp aşyp, künkörısın qamdap alsyn» degen nietpen tıgın maşinasyn syiǧa tartyp jatqan azamattar da bar.Ekı balanyŋ anasy, Qazaqstan azamaty Qaraqat Äbdeştıŋ aituynşa, küieuı Bekeş Mänapqan, qaiyn atasy Mänapqan Zeinolla, qaiyn aǧasy Erbolat Mänapqan jäne qainysy Erkeş Mänapqan 2017 jyldyŋ köktemınen berı türmede otyr. Olar 3-11 jyl aralaǧynda türmege kesılgen. Būl äulet Şyŋjaŋnyŋ Buyrşyn audanynyŋ Qatai qystaǧynda tūrady, etnoauyl jasap, turisterge qyzmet körsetumen ainalysqan. Bekeş Mänapqan otbasymen Qazaqstanǧa qonys audaryp, özı yqtiiarhatpen jürgen. Olar Qytaiǧa tuysşylap barǧan kezde äulettıŋ erkekterınıŋ bärı bır künde qamauǧa alynǧan. Qaraqat Äbdeş «Jaqyndarym eşqandai qylmys jasaǧan joq, äulettıŋ biznesın tartyp alu üşın zaŋsyz sottap jıberdı» deidı. Qazır ol ekı balasymen Astana qalasynyŋ maŋynda üi jaldap tūrady. Ol ekı balasyn ertıp, QR Prezidentınıŋ rezidensiiasyna – Aqorda aldyna jiı keledı. «Toqaev myrza bızdı qabyldasa eken, bızdıŋ köz jasymyzdy körse eken!» deidı ol. Bıraq onyŋ qūzyrly organdardy aralap sabyluynan nätije şyǧar emes... Şyŋjaŋdaǧy jappai repressiiany jäne onyŋ qūrylymdyq jüiesın qarjylandyru Qytaidan Qazaqstanǧa qonys audarǧan qazaqtardyŋ äleumettık jaǧdaiyna, jaŋa ortaǧa tez beiımdelıp ketuıne kerı äserın tigızıp jatyr. 2010 jyldan berıde qonys audarǧandar Qytaidaǧy üi-jaiyn sata almady, Qazaqstanǧa qarjysyz keldı. Sondyqtan myŋdaǧan oralman alys auyldarǧa ornalasuǧa mäjbür, myŋdaǧan otbasy naşar päter men qala syrtyndaǧy uaqytşa salynǧan üilerdı jaldap tūrady.
Qytai qazaqtarynyŋ köpşılıgı būǧan deiın ekı el arasynda sauda-sattyq jasap, näpaqa tabatyn. Şyŋjaŋda repressiia bastalǧaly berı būl prosess tejeuıldedı. Keiın Qazaqstan azamattyǧyn alǧandar men yqtiiarhaty barlardy da şekaradan ötken boida qamauǧa alatyn bolǧasyn, qazaqtar Qytaiǧa barudan qaimyǧyp qaldy. Būl jaǧdai da Qazaqstanda oralmandardyŋ künkörısın, tūrmys-tırşılıgın qiyndatyp jıberdı.QHR zaŋynda özge eldıŋ azamattyǧyn alyp, qonys audaryp ketken zeinetkerge ömırınıŋ soŋyna deiın tiıstı zeinetaqyny tölep tūru qarastyrylǧan. Būl zaŋ mügedektıgıne bailanysty zeinetke şyqqan adamdarǧa da qatysty. Bıraq soŋǧy jyldary Qytaidan qonys audarǧan keibır oralmandardyŋ zeinetaqysy toqtap qaldy. Al QHR-nyŋ ortalyq bilıgınen «Şetelde uaqytşa tūryp jatqan nemese özge eldıŋ azamattyǧyn alǧan adamdarǧa zeinetaqy tölenbeidı» degen ökım nemese jarlyq berılgen joq. Osy jaǧdaidy eskersek, Şyŋjaŋ bilıgı özımbılerlıkke salynyp, QHR zaŋyn būzyp otyr. Sondai-aq, zeinetkerler üşın bölıngen biudjet qarjysynyŋ bır bölıgın jyrymdap, ony resurs jetıspei jatqan konslagerlerge jūmsap jatqany jönınde boljam jasauǧa bolady. Şyŋjaǧdaǧy jappai repressiia şekaranyŋ arǧy jäne bergı betınde «tırı jetımder» men «tırı jesırlerdı» köbeittı. Qazaqstanda asyrauşysyz qalǧan otbasylarǧa äleumettık kömek körsetumen şūǧyldanatyn «Atajūrt erıktılerınıŋ» liderı Serıkjan Bıläşūlynyŋ 2018 jyldyŋ küzınde bergen mälımetı boiynşa, äkesı, şeşesı nemese ekeuı bırdei Şyŋjaŋda qamalyp qalǧan kämelet jasyna tolmaǧan «tırı jetımnıŋ» sany 500-den asty, qazır de osy problema özektı bolyp tūr. Şyŋjaŋ konlagerlerınıŋ ışınde jäne syrtynda qorlyq körgen qazaqtar tän jäne jan jarasynyŋ azabyn tartuda. Talai oralman auruǧa ūşyrady, jüregı ezılıp äke-şeşesın sarǧaiyp kütken balalar psihologiialyq travma aldy. Qanşama äiel mäjbürlı sterilizasiiadan ötıp, būdan bylai bala kötere almaityn müşkıl halge tüstı.
Qazaqstanǧa Qytaidan qonys audarǧan qazaqtardyŋ boiyn ürei bilegen. Olar özı üşın ǧana emes, Şyŋjaŋda qalǧan etjaqyn tuystary üşın qorqady, konslagerden körgen tän jäne jan azabyn tartyp, qūqyn Qytai bilıgı aiaqasty etıp otyrǧanyn aşyq aita almai ıştei tynyp jür. Şyŋjaŋda körgen qorlyǧyna şydai almaǧan nemese tuysyn kommunistık-faşistık qandy şeŋgelden qūtqarudyŋ basqa jolyn tappaǧandar ǧana aşyqqa şyǧyp, etnosidtıŋ sūmdyǧyn aityp jatyr.Qytaidyŋ Şyǧys Türkıstandaǧy genosidtık saiasatynyŋ saldary Qazaqstanda äleumettık-ekonomikalyq-saiasi kürdelı problemany uşyqtyra tüstı. Ony şeşudıŋ jolyn qazaq bilıgı qarastyryp jatqan joq dep aituǧa äbden bolady. Qaita problemany elemei, ony qoǧamnyŋ talqysyna şyǧaruǧa kedergı jasap, bürkemelep tastaǧysy keledı. Būl ırıŋı tereŋdep jaiylyp, dendep bara jatqan bıteujarany eske salady.
Tūrarbek QŪSAIYNOV,
«Demos» qoǧamdyq bırlestıgınıŋ töraǧasy.
Foto aşyq derekközden alyndy.Ūqsas jaŋalyqtar
