«ALJIR» murajaı-memorıaldyq kesheninde, mýzeı dırektory Samat Tergembaev pen Respýblıkalyq «Jeltoqsan» uıymynyń tóraıymy Aqbópe Balǵymbekovanyń bastamasymen, Jeltoqsan qaharmandary 35 túp qaraǵaı men shyrsha, qaıyń aǵash kóshetin otyrǵyzyp, erlikpen janyn qıǵan batyrlar rýhyna quran baǵyshtap, taǵzym etti. Úsh saýaptyń birin birlese atqarǵan jeltoqsanshylar ıgi isti QR Táýelsizdiginiń 30 jyldyǵy men Jeltoqsan kóterilisiniń 35 jyldyǵyna arnap otyr, dep habarlaıdy «Adyrna» ulttyq portalynyń tilshisi.
Samat Tergembaev, «ALJIR» memorıaldy-murajaı kesheniniń dırektory, jeltoqsanshy:
- Jalpy uıymdastyrylyp jatqan shara el Táýelsizdiginiń 30 jyldyǵy men Jeltoqsan kóterilisiniń 35 jyldyǵyna arnalyp uıymdastyrylyp otyr. «Bolashaǵyn oılaǵan el – tal egedi» - demekshi, Nur-Sultan, Qaraǵandy, Almaty qalasynan kelgen jeltoqsanshylardy jınap jatyrmyz. Bizdiń ómirdiń kóbi ketip, azy qaldy. Bul erteńgi urpaqqa qalatyn dúnıe. «Bizdiń ákelerimiz Jeltoqsan kóterilisine qatysqan. Bul Táýelsizdiktiń alǵashqy qarlyǵashtary, qazaqtyń ulttyq namysyn qorǵap shyqqan azamattar - bizdiń áke-sheshelerimiz, atalarymyz-apalaramyz» - dep bizdi eske alatyndaı, artymyzdan bir estelik qaldyryp ketsek degen maqsatymyz bar. 100 jyldan keıin de bul qaraǵaı, qaıyń, shyrsha aǵashtary óte uzaq jasaıdy. Sondyqtan erteń urpaqtarymyz osy jerge kelip, sondaı qasiretti jer bolǵanyn umytpaý kerek ekenin alǵa qoıyp, ondaı qasiret-zulmattardyń qaıtalanbaýy úshin osyndaı dúnıelerdi esimizde saqtaýymyz kerek, - deıdi.
Sondaı-aq, jeltoqsanshy 1986 jyly alańǵa shyqqan marqum batyrlarymyzdy kúrsine eske alyp, áli kúnge deıin Jeltoqsanǵa laıyqty saıası baǵa berilmegenin aıtyp qynjyldy.
- Jeltoqsanshylardyń kóbi oqýdan shyqty, túrmege otyrdy. Birneshe azamattarymyz sheıit bolyp ketti. Sondyqtan biz ol qasiretti umytpaýymyz kerek. Áli Jeltoqsan tolyq óziniń saıası baǵasyn alǵan joq. Táýelsiz el bolǵanymyzǵa 30 jyl bolsa da, ishimizde ókpemiz bar. Óıtkeni, bizdiń sol kezdegi alańǵa shyǵyp, ulttyń namysyn, qazaqtyń namysyn qoldap shyqqan qyz-jigitter, sheıit bolyp ketken azamattar áli tolyq aqtalǵan joq. Endi ǵana qazir mine aqtalyp jatyrmyz. Saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn tolyq aqtaýǵa baılanysty byltyr QR Prezıdenti Q.Toqaev Jarlyq qabyldady. Sol boıynsha respýblıkalyq komıssııa quryldy. Búkil oblystarda aımaqtyq komıssııa qurylyp, qazir arhıvterdegi qupııa qujattardyń bárin túgel ashyp jatyr. Keńes ókimeti qurylǵannan bergi zamandaǵy sońǵy 1986-jylǵa deıingi saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn tolyq aqtaý boıynsha búkil tarıhshylar, ǵalymdar jumys istep jatyr, - deıdi jeltoqsanshy S. Tergembaev.
Aǵash otyrǵyzý saltanynan keıin jınalǵan dúıim jurt marqumdardyń rýhyna quran baǵyshtap, keıin mýzeıdiń ishin tamashalady. Mýzeıge kelgender óz estelikterimen qatar qundy aqparattarmen de bólisti.
Murat Muhamedjanov, Tájik-aýǵan shekarasyndaǵy áskerı is-qımyldarǵa qatysqan jaýyngerler odaǵynyń tóraǵasy:
- Keńes Odaǵy bizdiń halqymyzǵa qaıǵy-qasiret, azap pen ólim ákeldi. Qazir meniń qasymda Qazaqstannyń batyrlary tur. Bul jeltoqsanshylar. Olar kezinde bizdiń memleketimizdiń táýelsizdigin qorǵap qaldy. Bizdiń jeltoqsanshylar erekshe mártebege laıyq dep sanaımyn. Qazaqstan bizdiń jeltoqsandyqtardy «Halyq Qaharmany» retinde tanýy tıis. Sol bir qaharly, qıyn kezeńde Azattyq úshin alańǵa shyqqandardyń bári batyr, - deıdi Murat Muhamedjanov.
Odan bólek Murat Muhamedjanov Jeltoqsan kóterilisine qatysqan barlyq batyrlarymyzdyń statýsyn kóterip, árqaısysynyń aty-jónin Qazaqstannyń qurmet kitabyna tizip jazýymyz kerek ekenin atap ótti.
- Bizdiń batyrlarymyz Jeltoqsan kóterilisiniń Keńes odaǵyn ydyratýǵa uıytqy bolǵanyn búkil álemge kórsete bildi. Biz búgin dál osy batyrlarymyzdyń arqasynda Táýelsizdikke qol jetkizip otyrmyz. Qazaqstan qazaq halqynyń genoıdin moıyndaýy tıis. Genoıd 1936 jyldan 1986 jylǵa deıin bolýy kerek. Bul da genoıd. Olar bizdiń qazaqtardy janshyp óltirdi. Bul jalpy qazaq halqynyń genoıdi. Sondyqtan biz sheıit bolǵan batyrlardyń esimderin izdep, tabýymyz kerek. Sebebi, bul tarıh. Ol jaıly bizge úndemeı, barynsha aıtpaýǵa tyrysýda. Biraq erte me, kesh pe muraǵattyq qujattardyń saqtaý merzimi bar, biz bul qujattardy qupııadan shyǵarýǵa mindettimiz. Shyn máninde ne bolǵanyn kórsetýimiz tıis, - deıdi Tájik-aýǵan shekarasyndaǵy áskerı is-qımyldarǵa qatysqan jaýyngerler odaǵynyń tóraǵasy.
Aqbópe Balǵymbekova, Respýblıkalyq «Jeltoqsan» uıymynyń tóraıymy, jeltoqsanshy:
- Qazir ǵana jeltoqsanshylarymyz aqtalyp, sol qujattarmen jumys jasap jatyrmyz. Jeltoqsanshylar osy ýaqytqa deıin qaıda júrdi degen áńgime bolmasyn. 2021 jyldyń 5 qańtar kúni QR Prezıdenti, Memleket basshysy Q.Toqaevtyń «Táýelsizdik bárinen qymbat» atty maqalasy jarııalanǵannan keıin, 1993 jyldan bastap shyqqan Jarlyqpen biraz jeltoqsandyqtar aqtaldy. Osy kúndi kútti, osy ýaqytty kútti. Qazirgi ýaqytta 600 jeltoqsandyqtar zańdy túrde aqtalý qaǵazyn prokýratýradan alýǵa daıyn, - deıdi Respýblıkalyq «Jeltoqsan» uıymynyń tóraıymy.
Osy oraıda, jeltoqsanshy Memleket basshysyna jeltoqsanshylardyń taǵdyryna beı-jaı qaramaı, óz baqylaýyna alýyn ótindi.
- Jalpy endi Jeltoqsan kóterilisiniń batyrlary óte kóp. Jeltoqsandyqtar 35 jyl shydady, kútti. Endi osy kisilerdiń jaǵdaıyn memlekettik deńgeıde zańdastyryp, durystap qarasa jón bolar edi. Keıbir kisiler ózderiniń uıymdarymen jeke-jeke aqtalýǵa arhıvke barsa, biraz nárse joq. Endi men 20 jyl buryn alǵan arhıvten qazirgi alǵan arhıvterdi qujattar tobyna salǵanymda, ol kisiler óz famılııalaryn, tegterin taýyp qýanyp jatyr. «Bizge osyndaı jyly osyndaı arhıvten sizdi anyqtaıtyn qujat joq degen. Al, ana jerde shyǵyp jatyr» - dep alǵystaryn bildirýde. Sol arhıvterdiń qyzmetin bizdiń Prezıdentimiz qolǵa alyp, mekeme qyzmetkerleri osy syndy jumystardy sáıkesinshe durys oryndap, bizge durys qujat berýin ótinemiz, - deıdi jeltoqsanshy Aqbópe Balǵymbekova.
Odan bólek Aqbópe Balǵymbekova jeltoqsanshylarǵa qatysty esh jerde aıtylmaǵan shyndyqtarymen bólisip, tipti keıbireýiniń saıası qamap ta, jyndyhanalarda otyrǵandyǵyn aıtty.
- Qanshama jeltoqsandyqtar sottalyp, qanshama jeltoqsandyqtar zardap kórdi. Jyndyhanaǵa jatqyzdy. Osy kúnge sheıin Almaty jyndyhanasynda jatqan Ospanov Qaırat degen aǵamyz bar. Sol kisiniń bar jaǵdaıy túzý. Zeınet jasqa shyqqanda biraq shyǵaramyz dep aıtqan eken. Endi qanshama ýaqyt ótti ǵoı. Ol kisini sonsha uzaq ustaý degen memleketimizge, basqaǵa da, zańymyzǵa da syımaıdy. Soǵan bir durys kózben qarasańyzdar. Bizdi basqaryp otqan Memleket basshysynan bastap, joǵary laýazymdy prokýratýra, sottar osyǵan durys qarasa degen ótinish aıtamyz,- deıdi jeltoqsanshy.
Aqaıdar Ysymuly, «Muqalmas» respýblıkalyq qoǵamdyq birlestiginiń tóraǵasy, jeltoqsanshy:
- Jeltoqsannyń mán-maǵynasyn kemitip, kóbinese oqıǵa dep aıtyp kele jatyr. Biraq, bul oqıǵa emes. Bul kóterilis. 2016 jyly ótken Halyqaralyq konferenııada túrli elderden kelgen irgeli ǵalymdar mán-jaıǵa qanyǵa otyryp, oǵan kóterilis degen baǵa bergen. Endi biz bılikten sony talap etip jatyrmyz. Kóterilis degen baǵa berilýi kerek. Osy kóteriliske qatysýshylardyń mártebesin berý kerek degen áńgimeler aıtylyp jatyr. Aqtaý jumysy júrip jatyr. Biraq, jalpy alǵanda sylbyr dep aıtýymyz kerek. Ózi memleket turǵysynda akt qabyldanýy kerek. Akt dep otqanymyz – arnaıy zań qabyldanýy kerek. 1993 jyly osy saıası-qýǵyn súrgin qurbandaryn aqtaý týraly zań shyqty. Onyń aldynda Prezıdenttiń jarlyǵy da bar. Sol jarlyqty oryndaýǵa baılanysty Úkimitten qaýlysy da bar. Biraq, ol jetkiliksiz, - deıdi Aqaıdar Ysymuly.
Kezdesý qorytyndysynda erkindiq men bostandyq jolynda bastaryn báıgege tikken qandy Jeltoqsan kóterilisine qatysqan batyrlarymyzǵa arnaıy estelik kitaptar tabystaldy.
Bul kezdesý máńgilik eldiń bosaǵasyn bekiter búgingi jas býyn aǵa urpaqtyń ótkeninen taǵylym alyp, jastar óz taǵdyrlaryna ózderi ıelik etetin azamattar bolýy úshin, ómirdiń ózinen alynǵan shynaıy oqıǵalardyń ortasynda bolǵan batyrlardyń áńgimesin, ónegesin tyńdap, tarıh betterindegi qalǵan paraqtardy eske alý maqsatynda uıymdastyryldy. Jeltoqsan qaharmandarynyń sol qaharly kúnderdegi qaısar erlikteri búgingi jastar men keleshek urpaqqa taptyrmas úlgi, ólsheýsiz ónege...
Zarına ÁShIRBEK,
«Adyrna» ulttyq portaly
