ALAŞTYŊ AHMETI

Keşegı Abai men Ybyraidyŋ jalǧasy, Şoqan salǧan aǧartuşylyq joldy, demokratiialyq baǧytty ūstanǧan asqan audarmaşy, kösemsöz şeberı, körnektı ǧalym Ahmet Baitūrsynovatyŋ tuylǧanyna biyl 152 jyl. Torǧai dalasynyŋ tumasy, 5 qyrküiekte  Jangeldı auyly, Sarytübek auylynda düniege kelgen.  Barşa alaştyŋ betke ūstaryna ainalǧan ūlt ūstazy bala kezınen zerek häm bılımge asqan yqylaspen den qoiǧan edı. Arabşa hat tanyǧanymen orys tılınde jetık meŋgergen edı. Onyŋ ılım men bılımge degen yntasy qazaq qoǧamyna şam-şyraq bolyp januyna orasan zor yqpal ettı. Bala Ahmettıŋ alǧyrlyǧy ol ötken ǧasyrda orys-qazaq mektebın tämämdap, Orynbor qalasyna mūǧalımder mektebıne oquǧa tüsedı. 1895 jly oqu ornyn aiaqtap, «bastauyş uchlişişenıŋ oqytuşysy» degen ataqpen aiaqtaidy. Sol kezden bastap, bırden ūstazdyq qyzmetıne kırısken. Ol Aqtöbe, Qostanai, Qarqaraly uezderınde orys-qazaq mektepterınde sabaq bergen edı. Qyzmettegı qyraǧylyǧy, sauattylyǧy ony eŋbektıŋ şyŋyna jeteledı.  ÖZ zamamynda uchelişenıŋ meŋgeruşısı qyzmetınde qosa atqardy.  Qazaqtyŋ qaimaqtary, ädebiet älemnıŋ maitalmandary Ahaŋdy ūstaz dep sanady. Olar Maǧjan men Mūhtar, Mırjaqyp pen Säkender edı. Ahmet tek ūrpaqqa bılım berıp qana qomai, halyqtyŋ äleumettık jaǧdaiyna da alaŋdady. Derekterge süiensek, 1905 jyly Qoiandy järmeŋkesınde jazylǧan qarqaraly petisiiasynyŋ avtorlarynyŋ bırı Ahmet Baitūrsynūly ekenı aitylady.  Būl petisiiada sot, halyqqa bılım beru ısterıne qazaq elınıŋ müddesıne säikes özgerıster engızu, ar-ojdan bostandyǧy, dın ūstanu erkındıgı, senzurasyz gazet şyǧaru jäne baspahana aşuǧa rūqsat beru, künı ötken Dala erejesın qazaq elınıŋ müddesıne sai zaŋmen auystyru mäselelerı köterıldı. Osy kezden bastap, Ahmettı bilık jandarymdyq baqylauǧa alady.  Onyŋ saiasi közqarasy ötkır edı. Osy bır qaisarlyǧy men mäselenıŋ tüiıtkılın aşyq ortaǧa salǧany üşın bırneşe märte abaqtyǧa qamalǧan edı. Baitūrsynūly 1915 jylǧa deiın eldegı jaiytty baiandaityn maqala jazǧany üşın bırneşe ret aiyppūl arqalap, üş ret temır torǧa toǧytylǧan bolatyn. Ūlttyq bolmys pen elınıŋ äleumettık tırşılıgı üşın küres jolyndaǧy etken eŋbegı men tökken terı öz deŋgeiınde baǧasyn aldy. Oǧan Säken Seifullinnıŋ myna sözı dälel: «…Özge oqyǧan myrzalar şen ızdep jürgende, qorlyqqa şydap, qūldyqqa könıp, ūiqy basqan qalyŋ qazaqtyŋ ūlt namysyn jyrtyp, ūlttyq aryn joqtaǧan patşa zamanynda jalǧyz-aq Ahmet edı. Qazaqtyŋ ol uaqyttaǧy keibır oqyǧandary uez, guberniia sottaryna küş salyp, tılmäş bolyp, keibırı aryn satyp ūlyqtyq ızdep jürgende, Ahmet qazaq ūltyna janyn aiamai qyzmet qyldy… halyqtyŋ aryn ızdep, özınıŋ oiǧa alǧan ısı üşın bır basyn bäigege tıktı». Baitūrsynnyŋ ūlyna körsetılgen qysym Keŋestık bilık kezındede jalǧasyn tapty. Soǧan qaramastan qoǧamdyq-saiasi qymetın mınsız atqardy. Sodan bolsa kerek, Älihan Bökeihanov, Mırjaqyp Dulatovtarmen bırlese otyryp, alǧaş ret «Qazaq» gazetın jaryqqa şyǧardy.  Bügınde «qazaq» gazetı şyqqan  2 aqpan  elımızde «Baspasöz künı» dep atalady. Osylaişa, ūlttyq ruhaniiattyŋ qazyǧy qaǧylǧan edı.  Ahmet Baitūrsynūlynyŋ bastamasymen şyǧarylǧan gazettıŋ 266 sany jaryq körgen eken. Bügınde Ahaŋ salǧan ızben san myŋdaǧan «qazaq» gazetınıŋ jalǧasy oqyrmanǧa jol tauyp baryp jatyr. Ahmet Baitūrsynūly saiasatqa bel şeşıp kırıskenımen, özınıŋ ūstazdyq qyzmetınen alys ketken joq. Ahmet Baitūrsynūly ūstazdyq qyzmet joly bastalǧan şaqta ol qazaq älıppesı men qazaq tılı oqulyqtaryn jazyp şyqqan. Söitıp, oqu-aǧartu ideiasyna sol kezdegı intelegensiia jappai moiyn būrdy. 1911-1912 jyldary Ufa men Orynbor qalalarynyŋ baspahanalarynda jaryq körgen Ahmet Baitūrsynūlynyŋ älıppesı «Oqu qūraly» degen atpen 7 ret qaita basylyp, oqytu ısınde ūzaq ärı keŋ paidalanyldy. 1926 jyly ǧalym «Älıp-bidıŋ» jaŋa türın jazdy. Sol kezde onyŋ ataqty «Tıl – qūral» atty üş bölımnen tūratyn, üş şaǧyn kıtap bolyp jariialanǧan oqulyqtary jazyldy. Ahmettıŋ taǧy bır zor eŋbegı – terminderdı jasau. Būdan bölek, ǧalym qazaq tılı grammatikasyna qatysty kategoriialardyŋ ärqaisysyna qazaqşa atau ūsyndy. Osy künı qoldanylyp jürgen zat esım, syn esım, etıstık, esımdık, odaǧai, üsteu, şylau, bastauyş, baiandauyş, jai söilem, qūrmalas söilem, qaratpa söz degen siiaqty san aluan lingvistikalyq ataulardyŋ barşasy – ǧalymnyŋ jazyp ketken mūrasy. Aqynnyŋ alǧaşqy öleŋderı «Qyryq mysal» atty audarma jinaǧynda 1909 jyly Sankt-Peterburgte jaryq kördı. Būl kıtaby arqyly qalyŋ ūiqyda jatqan qaraŋǧy elge jar salyp, olardyŋ oi-sanasyn oiatuǧa bar jıger-qairatyn, bılımın jūmsaidy. Baitūrsynūly qaldyrǧan bai mūranyŋ taǧy bır salasy – körkem audarma. Ol orys klassikterınıŋ şyǧarmalaryn qazaq tılıne audaryp, körkem qazynanyŋ būl salasyn baiytuǧa mol üles qosty. İ.A. Krylov mysaldarynyŋ bır tobyn qazaq tılıne audaryp, «Qyryq mysal» degen atpen jeke jinaq qylyp bastyrdy. İ.İ.Hemniserdıŋ «At pen esek», A.Puşkinnıŋ «Balyqşy men balyq», «Altyn äteş», «At», «Danyşpan Aliktıŋ ajaly» şyǧarmalaryn, orystyŋ belgılı lirik aqyny S.Iа.Nadsonnyŋ öleŋın qazaq tılıne audardy. Tırşılık bastau alǧan däuırden qazırgı kezeŋge deiın qanşama adam dünie keruenınen köştı. Alaida, jeke azamattyŋ esıne alar, ūlt jadynda qalǧan tūlǧa az. Ūltymyzdyŋ tarihynda özındık oryny bar tūlǧanyŋ bırı häm bıregeiı – Ahmet Baitūrsynūly. Ūlt üşın jasaǧan eŋbegı ūmytylmaq emes. Ahmet Baitūrsynūly – eŋbegı janǧan jan. Ol, ūltym dep emırenıp, qazaq dep qyzmet etken bırtuar tūlǧa.