Qazırgı taŋda salafizm qazaq qoǧamyna ırıtkı salyp otyrǧanyn eldıŋ köbı aita bermeidı, sebebı būl ūiat bolyp sanalady. Al negızı mūndai qūbylystyŋ baryn, olar joqqa şyǧara almaidy. Dıni közqarastary bır bırıne sai kelmegendıkten keide aǧaiyndylar bır bırımen aralasudan qalǧan. Sol sebepten keibır baqylauşylar būl mäselenı külı qoǧam bolyp şeşu kerektıgın aitady.
Jasy 50-ge taiap qalǧan maqsat jas kezınen dıni bılım alyp, islamǧa bet būrǧan. Qazırgı kezde ol auyldaǧy meşıtterdıŋ bırınde imam qyzmetın atqarady. Maqsattyŋ bır ınısı men bır nemere aǧasy da dınge berılgen, bıraq olar Maqsatty ūnatpaidy. Saqal jıberıp, qysqa şalbar kietın aǧaiyndylar Maqsattyŋ äreketın jiı synaidy, onyŋ aitqanyn joqqa şyǧaruǧa tyrysady. Sebebı Maqsat qazaqtyŋ sal-dästürınen bas tartpaidy,dästürlı hanafi-mashab aǧymyn ūstanady. Al onyŋ saqaldy aǧaiyndylary salafizmdy ūstanǧandar. Osynyŋ nätijesınde aǧaiyndylar jiı sözge kelıp qalady.
Tuysqandar arasynda yntymaqtastyq bolsyn dep ata-analary olardyŋ qarama-qaişy keletın dünielerıne män bermeuge tyrysady, bıraq özderı dınnen habarsyz olǧandyqtan kımdıkı dūrys, kımdıkı būrysy ekenın aita almaidy. Syrttan olardyŋ auyz bırşılıgı joǧalyp bara jatqanyn körgen analar ışten tynady. Söitıp ömırlerı ötıp jatyr.
Mūndai jaǧdaidy basynan qoǧam belsendısı Janat Qazaqpaidy bastan keşırgenın aitady.Sol sebepten ol būl öte qauıptı qūbylys degendı aitady.
«Ekı aǧaiyndylarym bar, sondaiǧa kırıp ketken. Tuǧan ınılerınıŋ toiyna kelmei qoidy, öitkenı ınısı käpır, dınge kırmegen, namaz oqymaidy. Qazaqta ondai bolǧan joq qoi. Qazaqta eŋ bırınşı bauyr turady, ūlt tūrady. Basqanyŋ bärı sodan keiın tūrady. Būlar dındı joǧary qoiyp otyr. Olar öz sözınde «qazaq bauyrlarym» dep söilemeidı, olar «mūsylman bauyrlar» dep aitady. Eger qandaida bır soǧys bolsa, ärine, onyŋ betı aulaq, bıraq qandai da bır soǧys bolsa, olar käpır dep dınge kırmegen, öz dındesterınıŋ qorǧaityn bolsa, ol öz bauyryn atyp tastaidy. Mıne qauıp osynda jatyr. Olar qazaqtyŋ salt-dästürıne qarsy şabuyl jasap jatyr. Būl qazaqty qūrtu. Bız toqtatuymyz kerek, sebebı būl öte qauypty dünie. Işımızge kırıp, ışımızden ırıtıp jatyr. Sol sebepten bız küllı qoǧam bolyp küresuımız kerek mūndai qauıptı düniemen»,- deidı qoǧam belsendısı.
Mamandardyŋ aituynşa, mūndai qauıptı dünieler Qazaqstanǧa 1990 jyldardyŋ aiaǧynda kelgen.Sol kezde qabyldanǧan dın turaly zaŋ osyndai aǧymdarǧa qolaily boldy. Nätijesınde saiasattanuşy Esenjol Aliiarovtyŋ pıkırınşe, türlı dıni aǧym ökılderı jastar sanasyz ūlai bastady.
«1991 jyly bız egemendık alǧannan keiın bız bostandyqty dūrys tüsınbedık. Dınnıŋ türı köp, türlı ūǧymdary, aǧymdary bar, bız oǧan köŋıl audarmadyq. Mysaly, bız dınge barǧan adam inabatty, imandy, meiırımdı, keşırımdı bolady dep oiladyq. Al onyŋ basqa da aǧymdary baryna bız köŋıl auarmadyq, Sekta, dın atyn jamylyp, basqa maqsatty közdeitınder boldy. Bız solarǧa erkındık berdık, liberaldy zaŋ qabyldadyq. Nätijesınde Qazaqstanǧa türlı ūiymdar kelıp, qazaq jastarynyŋ sana sezımın jaulai bastady»,- deidı saiasattanuşy.
Sanasy jaulanǧan jastar qatygez bola bastady. Olar dınıge bet būrmaǧan ata-analaryn syŋǧa alyp, qazaq halqynyŋ köptegen salt-dästürge kümän keltıre bastady. Mūndai jastardyŋ sanasyn bilegende köp äiel aludy, hidjabty nasihattai bastady. Baqylauşylardyŋ paiymdauynşa, mūndai közqarasty köp jaǧdaidy salafizmdı ūstanǧandar qoldady. Al negezı salafizm – dınnıŋ alǧaşqy qūqyqtyq jäne ruhani bastaularyna qaita oraludy közdeitın sunnittık islamdaǧy konservativtı aǧym. Mamandardyŋ aituynşa, Qazaqstanda salafizm bırneşe faktorlarǧa bailanysty qauıp retınde qabyldanady, iaǧni keibır salafizm toptary radikaldy ideialardy nasihattap, jastardyŋ radikaldanuyna sebep boluy mümkın. Būl ekstremistık jasuşalardyŋ paida boluyna jäne terroristık äreketke äkeluı yqtimal.
Sonymen qatar salafizm köbınese islamdaǧy türlı sektalar arasynda şielenıs pen qaqtyǧys tudyrady. Köptegen etnikalyq jäne dıni toptardyŋ otany bolyp sanalatyn Qazaqstanda mūndai şielenıs äleumettık jäne mädeni alauyzdyqty uşyqtyruy mümkın.
2021 jyly jürgızılgen sanaq boiynşa Qazaqstanda islam dının ūstanuşylardyŋ sany 15 million adamnan asyp jyǧylady. Osy 15 millionan astam adamnyŋ 12 millionyn qazaqtar qūraidy eken. Jyl ötken saiyn Qazaqstanda dınge bet būrǧandar köp, degenımen teolog mamandar dındı tüsınuşıler köp emes degendı aitady.
«Bızde 20 million halyq bar, sonyŋ 13 milliony mūsylman. Osy 13 million halyqtyŋ tek 4-5 paiyzy namaz oqydy, boldy. 95 paiyzy, onyŋ ışındegı 60-70 paiyzy jūma namazǧa barady, şelpek pısıredı, oraza tūtady, bıraq olar bes şartyn oryndap otyrǧan joq. Olar tolyqqandy mūsylman emes, sondyqtan adasuşylyq, nadandyq degen şyǧa beredı. Al negızınen, jalpy halqymyz, elımız dıni sauatsyz. Dıni sauat bolmaǧandyqtan anau anany aitty, mynau mynany aitty dep alyp kete beredı», - deidı tarihşy ärı teolog Merhat Madiiarov.
Jyl saiyn oraza tūtyp, namaz oqityn Qazaqstan azamattarynyŋ bırıne Madina Boranbaeva jatady. Dınge ol tūrmysqa şyqqannan keiın kelgenın aitady. Jasy 30 tolmaǧan joldasy saqal qoiyp, paiǧambardyŋ tūra jolymen jüruge tyrysatyndardyŋ bırı. Sol sebepten Madina ata-enesınen bölek tūrady, sebebı qaiyn atasy Keŋes zamanynan arasynda toilaǧanda ışımdık ışedı, namaz oqymaidy. Būl Madinanyŋ joldasynyŋ tüsınıgıne müldem qaişy keletın dünie, sol sebepten olar qatty aralaspaidy. Madina joldasynyŋ aitqanyna köngenımen onyŋ balalaryna qoiatyn şekteulermen äreŋ kelısedı. Sonyŋ saldarynan olar ajyrasyp kete jazdaǧan.
«Mäselen, men tūŋǧyşyma jaŋa jyldyq şyrşanyŋ ne ekenın körsetpedım. Öitkenı ol şariǧatqa sai kelmeidı. Öz ata-anam tūŋǧyş balam düniege kelgende oǧan bölmesıne kılem syilady, kılemge multfilmdegı qasqyrdyŋ suretı bar. Joldasym sol kılemdı tösetpei qoidy. Balalarym äkesız öspesın dep, barlyǧyna könıp kelemın, bıraq bolaşaqta qalai bolatynyn bılmeimın»,- deidı Madina.
Baqylauşylardyŋ pıkırınşe mūndai tüsınıspeuşılıktıŋ aldyn alu üşın, dınge berılıp ketken azamattar qoǧamǧa ırıtkı salmas üşın memleket zaŋdaryn qataŋdatu kerek.
«Jūmys keşendı türde jürgızılu kerek. Aldymen zaŋdy qataŋdatu kerek jäne halyqtyŋ bılım deŋgeiın köteru qajet. Ol üşın bız bar jauapkerşılıktı tek bılım beretın mūǧalımdarge ǧana artyp qoimai, ata-analar da kırısuı kerek. Üide balalarymyzǧa: dınnen qandai qauıp, qandai ziian baryn, bızdıŋ elımız damu üşın ne kerektıgın aityp otyru kerek. Al negızınen bılım kerek! Bılım ǧana bızdı köp düniege jetkızedı, közımızdı aşady. Mysaly, adamnyŋ ekı közı bar. Bırı bızdıŋ betımızdegı köz, ekınşı köz bızdıŋ sanamyzda. Sananyŋ közın bılım aşady. Sananyŋ közı şeksız dünielerdı köredı. Bılımnıŋ küşı qūdaidyŋ küşı-qūdaidyŋ küşı bılımnıŋ küşı. Bılım teŋ Qūdai, dep jazyp qoiar edım barlyq jerge. Sebebı bılımnıŋ küşı şeksız, qūdaidyŋ küşı şeksız. Mysaly, «Mersedes» maşinasyn oilap tapqan Bens degen adam maşinany oilap tappas būryn körgen joq qoi maşinany, bıraq ol oilap tapty ǧoi maşinany. Bıraq ol maşinany sanamen kördı. Sananyŋ közın bılım aşyp otyr. Bız sanamyzdy damyta bersek, sanamyz keŋee beredı»,- deidı qoǧam belsendısı Janat Qazaqpai.
Al tarih pänınıŋ mūǧalımı Farizat Alipbaeva qazaqstandyqtardy äsıre dınşıldıkten saqtanǧan jön dep sanaidy.
«Elımızde beleŋ alǧan dıni radikalizm, islam dınınıŋ atyn jamylyp ūlttyq ruhty öşıruge, ūlttyq qūndylyǧymyzben, ata salt-dästürımızdı, töl mädenietımızben, qazaq tarihyn joiuǧa tyrysuda. Qazaq elıne arab şeihterınıŋ sasyq ideologiiasyn engızıp, jastardyŋ sanasyn ūlauda. Būl turaly prezident Toqaev ta, ministr Aida Balaeva da äsıre dınşıldıkke jol joq degen edı. Tüsıne bılgenge, tarihty oqyǧandarǧa, alaş qairatkerlerı namaz oqymai-aq, ūltynyŋ azattyǧy, qazaq elınıŋ bostandyǧy üşın küresıp, jandaryn qidy. Būdan şyǧatyn qortyndy: qūdaiǧa qūlşylyq etıp, namaz oqysa ärkım özınıŋ qara basy üşın nemese otbasy üşın ǧana oqydy. Qoǧamǧa, halyq pen memleketke tietın paidasy joq. Sondyqtan özımızdı äsıre - dınşıldıkten saqtaiyq!»,- deidı ūstaz.
Publisist, jazuşy ärı qoǧam belsendısı Beknūr Dosjannyŋ oiynşa, älem boiynşa dıni ekstremizm mäselesı bügıngı künnıŋ özektı mäselelerdıŋ bırıne ainalyp otyr.
«Dıni ekstremizm düniejüzındegı öte qauıptı dünie bolyp kettı.Ony bız körşı Reseide bolǧan jaǧdaidan köre alamyz. Qandai qiyn jaǧdai boldy,olda dıni ekstremizm, Siriia siiaqty elderdegı jaǧdai qandai qiyn. Keibır elderde halifat qūramyz dep, sol eldıŋ azamattary jan-jaqa qaşyp jatyr. Ondai elderde bır ǧana dınnıŋ üstemdılıgı jüredı. Bızdıŋ memlekette ondai joq, osy baǧytta memleket köp jūmys ıstep keledı, älı de ısteu kerek, sebebı osydan bıraz jyldar būryn bızde de türlı oqiǧalar oryn alǧan bolatyn. Qazır rettelıp keledı, bıraq älı de jūmys ısteu kerek osy baǧytta»,- deidı Beknūr Dosjan.
Sara Syzdyq