Ūlttyq jurnalistika maidanynda saidyŋ tasyndai, adamgerşıktıŋ tuyn ūstaǧan kıl myqty jurnalisterdı daiyndap berıp otyrǧan ūstaz, kösemsöz şeberı – qazaqtyŋ maŋdaiyna bıtken baqpen teŋ. Ūstazdyŋ qandai bolu keregın sözı men ısımen ülgı-önege retınde körsetıp kele jatqan Käken Qamzinnıŋ tūlǧasy biık. «Özımnıŋ därısterımdeşäkırtterıme ylǧi «adal bolyŋdar, aq bolyŋdar, bıreudıŋ ala jıbın attamaŋdar, tura bide tuǧan joq, mıne, prinsip osyndai boluy kerek jurnalisterdıŋ deimın. Bar oilaitynym – olardyŋ erteŋgı künmen, keler şaqpen qalai qauyşar, qalai tabysary. Jüzderı jaryq bolsyn deimın de», - deidı ūstaz bır sūqbatynda. Käken Qamzinnıŋ qazaq jurnalistikasyn oqytuda degen aiqyn ärı erek azamattyq ūstanymynyŋ arqasynda qazaq halqynyŋ ädebi-mädeni, tarihi mūrasyn maqtanyşpen jalǧastyratyn, nasihattaityn qalamger şeberlerınıŋ jaŋa buyndaryn qalyptastyruǧa negız boldy. Ūlttyq tälım-tärbie, estetikalyq talǧam mektebı, sana dästürın qalyptastyrǧan Alaş mektebınıŋ jolyn jalǧaǧan azat ūstazdyŋ eŋbekterı men maqalalaryna şolu jasap, ūlttyq jurnalistikaǧa sıŋırgen eŋbegın bır baǧamdap köruge tyrystyq.
Käken Hamzaūly Qamzin - filologiia ǧylymynyŋ doktory, professor, körnektı jazuşy, kösemsözger. Qazaqstan Jazuşylar Odaǧynyŋ müşesı. Belgılı jurnalistika teoretigı. 100-ge juyq ǧylymi maqala men 4 körkem prozalyq şyǧarmanyŋ avtory. Şyǧarmaşylyǧyn öz uaqytynda qazaq ädebietınıŋ klassigı Ǧ.M.Müsırepov, QR Memlekettık premiiasynyŋ laureaty R. Toqtarov, belgılı ädebiet synşysy S. Äşımbaevtar joǧary baǧalaǧan. Käken Hamzaūlynyŋ ǧylymi ızdenısterımen Türkiia, Resei, Ūlybritaniia, Germaniia, İtaliia, Qytai, Moŋǧoliia, Özbekstan ǧylymi jūrtşylyǧy tanys. Käken Qamzin 1949 jyly 13 mausymda Jetısu oblysy, Üigentas audanynyŋ Qarlyǧaş auylynda düniege kelgen. Almatydaǧy №9 qazaq orta mektep- internatyn bıtırgen. Mekteptı aiaqtaǧan soŋ 2 jyl ūjymşarda jūmys ıstedı. 1968-1973 jyldaryQazaq memlekettık universitetınıŋjurnalistika fakultetın üzdık bıtırgen. Qazaqmemlekettık teleradiokomitetınde, «Jazuşy» baspasynda, «Vecherniaia Alma-Ata» gazetınde, «Parasat» jurnalynda qyzmet atqardy, «Qazaqmemleketı» respublikalyq gazetı bas redaktorynyŋ bırınşı orynbasary qyzmetınde boldy. 1994 jyldan berı Äl-Farabi atyndaǧy QazŪU-de jūmys ıstep keledı. 1999 jyly oqytuşy- pedagog professor T. Qojekeevtıŋ jetekşılıgımen «Semipalatinskie oblastnye vedomosti» gazetındegı «E.P.Mihaelistıŋ jurnalistık qyzmetı» taqyrybynda kandidattyq dissertasiiasyn qorǧady. 2004 jyly dosent ataǧyn aldy. Özınıŋ ǧylymi qyzmetın jalǧastyryp 2010 jyly «Qazaqpublisistika janrynyŋ evoliusiiasy» taqyrybynda doktorlyq dissertasiiasyn sättı qorǧady. Qazır QazŪU-dıŋ jurnalistika fakultetınıŋ professory. Jazuşynyŋ qalamynan «Jūldyzdar jylai ma?», «Bızdıŋ auyldyŋ jıgıtterı», «Tymyq tün» atty povester men äŋgımeler jinaǧy şyqqan. 2002 jyly «E.P.Mihaelistıŋ jurnalistık qyzmetı» atty monografiiasy jaryq kördı. Bırqatar tuyndylary orys, nemıs, qaraqalpaq tılderıne audarylǧan.
Jurnalist – jalpyadamzat qoǧam ömırınıŋ ajyramas bölşegıne ainalǧan aqparat düniiasynyŋ negızgı atqaruşy organy. Jurnalistika – qoǧam ainasy. Jurnalist zertteuınıŋ negızgı nysanasy - kökeitestı faktı, qūbylys, oqiǧa. Jolauşy aptap ystyqta sudy qalai qajetsınse, äsılınde, qazırgı zamanda aqparattyŋ därejesı de sol deŋgeige ornyqty. Būl oidan qandai saual tuyndaidy? Ūlttyq jurnalistikany qalyptastyru, nyǧaitu maqsatynda jurnalistıŋ boiynda boluy tiıstı qasietter men jazu maşyǧynyŋ aldyŋǧy orynǧa qoiyluyn baǧamdauymyzǧa tolyq negız bar. Ruhani qūndylyqtardy, ūlttyŋ qadır - qasietın boiyna sıŋırgen, ädebietı men mädenietın, tūtas tarihyn jalaŋ bılıp qana qoimai, onyŋ män – maŋyzyn jete tüsıne bıletın, amanatqa qiianat jasamaityn, ızdenımpazdyq, zerektılık, syni oilau, taldau, salystyru, zertteu qabıletterımen tanylǧan adam qajet. İä, maman emes, eŋ aldymen, adam qajet. Osy salaǧa, ūlttyq jurnalistikanyŋ qalyptasuyna bar ǧūmyryn arnaǧan – Käken Hamzaūly. Ūstazdyŋ şekpenınen şyqqan şäkırtterı susyndaǧan bılımnıŋ önımınen, uaqyt aǧynymen, täjıribenıŋ moldyǧynan, öresı biık aǧa buyndardan tälım – tärbie alyp, maman bolyp şyǧady. Jurnalistke qoiylatyn talap emes, qajettılıkter, jaŋaru, özgeru, öŋdelu, tolqynmen bırge terbelu syndy kriteriiler qatary arta tüspese, kemımeidı. Sahnanyŋ kiesı bardai, baspasözdıŋ de soǧan orai kiesı bar. Ekeuınıŋ de dıŋgegı – halyq. Halyqtyŋ sauatyn arttyryp, jaqsyǧa üiır qylatyn, joǧary gumandyqqa tärbieleitın, ūlttyq qūndylyqtardy jauhar jazbalarymen qazaqtyŋ ruhyn jandandyryp, ūlttyq mäiektı sanaǧa sıŋıru de tıkelei jurnalisterdıŋ qūzyretınde jatyr. Qarusyz maidanda, jurnalisterge, jamanmen küresıp te, jaqsylyqty jaiuǧa tyrysyp baǧu da kerek. Käken Qamzinnıŋ deregıne süiensek, jurnalistika ǧylymy tört dıŋgekke süienedı: teoriia men täjıribe, därısşılık pen tärbie beru kontinuumyna. Törteuınıŋ basy ūiysqanda ǧana, bır-bırıne demeu bolǧanda ǧana ūlttyq jurnalistikanyŋ tütını tüzu şyǧady. Jazudyŋ ideologiialyq qūral ekenı älımsaqtan belgılı. «Qai eldıŋbaspasöz myqty bolsa, sol eldıŋ bolaşaǧy myqty» - dep M.Dulatūly aitqanyna erıksız jügınemız. Käken Qamzinnıŋ bır erekşelıgı – är maqalasyn tyŋ formada, ūtqyr täsılmen beruınde jatyr. Är äŋgımesı, är maqalasy jürekpen jazylǧan, ömır tynysyn tereŋ tüsınıp otyryp suretteidı, al oqyrman sol jūmbaqtan özındık pälsapa tüiedı. Şynaiy qalamger özınıŋ biık estetikalyq konsepsiiasyn şyndyqqa tura qarai otyryp, bükpesız aşyq jetkızetını belgılı. Qalamger retınde öz kezeŋındegı, öz däuırındegı söz önerıne barlyq mümkındıgın paidalanady, özındık örnegın salady. Käken Qamzin «Qazaq ädebietı» gazetınıŋ 45-46 nömırınde jariialanǧan «Halqymyzdyŋ ışın de, syrtyn da baiypty aǧartuymyz kerek» atty maqalasynda: «Qazırsanany qarajat, biznes bilei bastady. Moral, adamgerşılık, ūlttyq tälım-tärbiejol betıne şyǧyp qaldy. Batystyŋ ömırsüru modelı (saiasi-ekonomikalyqkonvergensiia, ǧalamdastyru, bılım menǧylym salasyndaǧy būlǧaq) ūlttyqqūndylyqtardy, qazaqy igılıkterdıobektivtı türde mansūqtauda. Bögdenıŋ«tättısın de», «dämdısın de» eş talǧausyz, sūryptausyz jūta berudıŋ zardabyn älı talai tartarmyz. Qūsarmyz. Zamanaly realizmnıŋ sipaty da, tūrpaty da naq osyndai... Bız tap qazır halqymyzdyŋ ışın de, syrtyn da baiypty maqammen aǧartuymyz kerek. Äsırese, jas ūrpaqtyŋ. Ūlttyq boiaumen, ūlttyq tanymmen, ūlttyq bolmyspen», - degen oi aitady. Bırınşıden, aǧartuşylyq maqalalar oqyrmandardyŋ kökjiegın keŋeituge kömektesedı, olarǧa ärtürlı mäseleler boiynşa jaŋa aqparat pen közqarastardy ūsynady. Ekınşıden, mūndai maqalalar tärbie men bılım beru qūraly bola alady. Olar oqyrmanǧa moraldyq qūndylyqtar, etika jäne dūrys mınez-qūlyqqa baulidy. Būl äsırese jas ūrpaqtyŋ mınezı men adamgerşılıgın qalyptastyru üşın öte maŋyzdy. Käken Qamzin «Aqiqat» jurnalynyŋ 2008 jylǧy 9-nömırınde «Maqaldan maqalaǧa deiın» atty zertteuınde «maqala» terminınıŋ tüp-tūqiianyna, etimologiiasyna eşkımnıŋ nazary aumaǧanyn aita kelıp, maqala sözıne alǧaş bolyp anyqtama beredı: «Maqala degenımız – avtordy, qoǧamnyŋ belsendı bölıgın tolǧandyrǧan oi men onyŋ qaǧaz betıne tüsken taŋbasynyŋ üilesımı, qūndy, baisaldy pıkırdıŋ kölemdı kösemsözge ainaluy. Maqalanyŋ ön-boiyn ideia köktep ötetını ras. İdeia bolǧanda, qandai ideia? İndividtık häm äleumettık sanany, adamgerşılık, ruhani älemnıŋ kösegesın kögertetın ideia».
Kezektı sony «Qazaq jurnalistikasyteoriiasynyŋ ırgetasyn qalaǧan kım?» atty tanymdy, zertteu maqalasy jaryq körgen. Avtor söz önerın qadırleitın, sözdıŋ parqyn bır qazaqtai bıletın Iliias Jansügırovty qazaq jurnalistikasynyŋ tūŋǧyş teoretigı dep tūjyrymdai kele, resmi qūjattardy negızge ala otyra, būl teoriiany aksiomaǧa ūlastyrady. «Bız biolog ärıptesterımızdıŋ ösımdıkter ataularyn aqausyz söileterde I.Jansügırovtıŋ «Jetısu suretterıne» älsın-älsın jügınetının jaqsy bılemız. Al, jurnalistika terminologiia salasynda daonyŋ ızaşar bolǧandyǧyn, tyŋnan jolsalǧandyǧyn bız älı tolyq bılmeidı ekenbız. Mäselen, «Söz bastary. Aidar» tarauşasyna köz salaiyqşy. «Gazet oqityn adam aldymen sözdıŋ basynan köz salady. Qoiylǧan atyn, taǧylǧan aidaryn (rubrikasyn – K.Q) abailaidy. Bärın qydyrady. Qai jerde söz basy közın tartyp, köŋılın alsa, sony oqidy. Söz basy solaŋ, küŋgırt, jansyz, köterem, qimyjyq bolsa, ol jazylǧan närse qanşa maŋyzdy bolsa da oqylmai qalady... Rasynda, sözge adami aidar taǧu qiyn jūmys. Oǧan oily, mily täjıribe, şeberlık, şeşendık kerek. Olai bolsa, aidar, qalyptau degen terminderdıŋ iesı kım degen sūraqqa bız däl qazır eş bögelmesten Iliias Jansügırov dep jauap bere alamyz», - deidı kösemsözger. Rasynda, gazet şyǧaru ısınıŋ ärı önegelı öner, şyǧarmaşylyq üderıs, kürdelı tehnologiia ekenı turaly qazaq tılınde tūŋǧyş teoriialyq tūjyrym jasaǧan Iliias Jansügırov dep bılemız. Bır qyzyǧy, būl turaly derektıŋ Ortalyq mūraǧatta baryn, onyŋ diplomdyqqa jūmysqa äbden tatitynyn törtınşı kurstaǧy jas şäkırt bolǧan Käken Qamzinge tarih ǧylymynyŋ doktory, professor Q.N.Bekhojin şet jaǧalap sezdırgen. Ol turaly avtor: «Sol studenttık kezdegı ızdenısten qalǧan ekı-üş qūjat būrqyraǧan qaǧazdarymnyŋ arasynan bügınderı şyǧa kelgenın qaitersız. Sodan mıne, otyz bes jyldan keiın baiaǧy taqyrypqa qaita oralyp otyrmyn», - dep belgı beredı öz jazbasynda.
Professor «Ūlttyq jurnalistikateoriiasynyŋ tölbasy» atty 2016 jyly jaryq körgen maqalasynda qazaq mädenietı men ǧylymyna üles qosqan Bolat Sarybaev pen Şora Sarybaevtardy tılge tiek ete kele, osy ekı tūlǧany tärbielegen, ösırgen jetkızgen äke dep Şamǧali Sarybaevty būqaraǧa alǧaşqylardyŋ bırı bolyp tanystyrady. Avtordyŋ aituynşa, ol kısı otbasy tärbiesımen ǧana emes, ūrpaq tärbiesımen, ūlttyq aqparattyq keŋıstıktı jetıldıru önegesımen ainalysqan alaş azamattarynyŋ bırı. «Ş.H.Sarybaev – jurnalistika tarihy, basylymdy bezendıru, jurnalistika janrlary, qazırgı «Jurnalistikaǧa kırıspe» dep atalatyn pänderge de at ızın alǧaş salǧandardyŋ bırı. Zertteuşınıŋ «Gazet degen ne?», «Gazet türlerı», «Gazet şyǧu uaqyty», «Gazetke tılşı bolu üşın», «Gazetke jazǧanyŋ nege basylmaidy?», «Qytaigazetı», «Būrynǧy Rim gazetı», «Resei gazetı», «Gazet ısınıŋ alǧa ketuı», «Şettıldık gazetınıŋ şyǧuy» siiaqty taqyryptary älı künge deiın kökeitestı. Ǧalym aqparattyq keŋestık aspany şyǧystan aşylǧanyn qadap aitady», - dei kele, Şamǧali Sarybaevtyŋ aty baspasözdıŋ klassik bılımpazdarynyŋ qatarynda tūruy tiıs ekenın naqtylap aitady.
Qalamgerdıŋ bas mındetı – oqiǧa saraptamasyn barynşa ılgerıletu, meilınşe tereŋdetu, taldamalyq mätınge öz pıkırın qosu, basqalardyŋ pıkırın nazardan tys qaldyrmau.
Käken Hamzaūly - «E.P.Mihaelistıŋ jurnalistık jäne äleumettık qyzmetı» atty eŋbegınde E.P. Mihaelistıŋ «Semipalatinskie oblastnye vedomosti» gazetınıŋ redaktory qyzmetındegı eleulı ısterın de ǧylymi ainalymǧa engızgen tūŋǧyş qazaq ǧalymy. E.P.Mihaelistıŋ jurnalist, redaktor, ǧalym, ölketanuşynyŋ köpşılık ǧalym nazarynan tys qalǧan qyrlary, mıne, osyndai. Onyŋ älı de aşylmai jatqan kömbesı mol. «Şetel arhivterındegı, äsırese, Gumboldt atyndaǧy Berlin universitetı mūraǧatyndaǧy eŋbekterı, nemıs ǧalymdarymen jazysqan hattary qanşama. Sonyŋ bärı Qazaqstanǧa, qazaq elı men jerıne qatysty. Ony tabu, zertteu –bolaşaqtyŋ ısı, jaŋa közqarastaǧy jas zertteuşılerdıŋ mındetı», - deidı ol.
Käken Qamzin men Mūrat Şaimarannyŋ «Bır qalanyŋ tarihy» hikaiatyndaǧy äleumettık satira» atty 1999 jyly jaryq körgen bırlesken zertteu maqalasyna den qoisaq, mınsız qoǧam modelın ızdegen älem ūstazy - äl-Farabidıŋ köksegen jaǧymdy qoǧam jobasyn bügıngı qoǧammen bailanystyryp, män-maŋyzyn aşa tüsedı. Sondai-aq bügıngı zamannyŋ keibır el tūtqalarynyŋ syn-sipatyn kontrasty boiaumen, totiiayndai aşy syqaqpen ajarlap bergen zertteuşılerdıŋ pıkırın berıp, özındık ün qosady.
Professordyŋ «Gazettegı jarnamalyq aqparattyŋ tarihi negızderın oqytu ädısterı» atty maqalasy ömırşeŋ. Maqalada qazaq tılınde osy asa qajettı sala boiynşa bırde-bır oqulyqtyŋ, oqu qūralynyŋ joqtyǧynan jarnama industriiasyn qalyptastyru, distansiialyq jarnama, jarnamaǧa psihologiialyq adaptasiia, iaǧni boi üiretu, tovarlardyŋ obrazyn jasau siiaqty baǧyt-baǧdarlardy tyŋnan zertteuge tura keletınıne toqtalady. Maqalada «Gazettegı jarnamalyq aqparat» atty kursty oqytudaǧy erekşelıkter aitylady. Būl turaly Käken Qamzin: «Jarnamanyŋ kommersiialyq bet-ajary, sonymen qatar estetikalyq, etikalyq, öneri jaqtaryn, tılı men stilın jılıktei otyryp, keŋınen söz etuge talpyndyq. Qazaqstandyq jarnamanyŋ ūlttyq pışınıne, logotipıne, dizainyna ärdaiym studentter nazaryn audaryp otyrdyq. Bız özımızdıŋ därısterımızdı, praktikalyq sabaqtarymyzdy ötkızu barysynda Alaster Kramptonnyŋ «Jarnamalyq mätın şeberhanasy», Dell Denison men Linda Tobidıŋ «Jarnama jönındegı oqulyǧyn», L.N.Fedotovanyŋ «Jarnama – äleumettık keŋıstıkte», E.N.Aseeva men P.V.Aseevtıŋ «Jarnamalyq nauqan» siiaqty keiıngı bes jyl aralyǧynda şyqqan zertteulerıne jol aştyq», - deidı. Rasynda, osy pän boiynşa qazaq tılınde laiyqty oqulyq jazu kerek-aq degen ülken oidyŋ tuyndaǧanyn jasyrmaimyz.
«Taldamaly jurnalistika» atty oqu qūralynda qazırgı taldamaly jurnalistikanyŋ şyǧarmaşylyq bolmys-bıtımı, onyŋ jaratylys pen qoǧamdaǧy orny turaly tiianaqty tūjyrym jasalady, qorşaǧan ortany beineleudıŋ taldamalyq erekşelıkterı men ädısterıne nazar audarylady. Eŋ maŋyzdysy, avtor baspasözdegı taldama men saraptamanyŋ sipatyna, maqsat-mındetıne, taldamanyŋ negızgı türlerıne arnaiy toqtalady. Būl eŋbektegı ūstazdyŋ myna bır pıkırın adamgerşılık ärı käsıbi ūstanymyz retınde qoldanamyz: «Jurnalistika qaşanda adamgerşılıkpen, estetikamen, biık talǧammen, körkemdık tüsınıkpen tyǧyz bailanysty. Ol qasiettı adam babalar genınen, tärbiesınen, ömır täjıribesınen, oqu-toqudan jūqtyrady. Köp oqymaǧan, kökjiegı qysaŋ jan jataǧan, jalbaqtaǧyş bolyp qalyptasady. Qazaq danalyq mektebınıŋ qarǧysqa bergısız bır tämsılı – keşenıŋ ǧibratyn tyŋda, nadannyŋ qol astynda jūmys ıste. Jelbuaz, kümpıldek, jannyŋ serıgı – jaǧympaz pen jandaişaptar». Käken Qamzinnıŋ «Menıŋşe, aidyndy adamnyŋ bılsem, körsem, baiybyna barsam degen öz sanasyna, psihologiiasyna sai taldamaly jurnalistika ömır şyndyǧyn tanudyŋ erekşe qūramdas bölıgı bolyp qala beredı. Iаǧni taldamadan şynaiy tanym tuyndaidy. Keşe de solai bolǧan, bügın de solai, erteŋ de solai bolmaq. Jurnalistikanyŋ osy taldamaly ädısı ǧana auditoriiaǧa bolǧan oqiǧa sebebınıŋ bükıl tızbegın, onyŋ damu keleşegın (perspektivasyn), onyŋ adam men älem üşın qūndylyǧynyŋ qandai ekenın aŋdata alady» - jurnalisterge aitqan ündeuınde astarly maŋyzdy män bar. Taldamaly jurnalistika atauynyŋ özınde köp närsenı aŋǧartyp tūr. Jurnalister jazbalary arqyly küllı halyqty tärbieleidı, halyqqa baǧyt – baǧdar bere alady.
«Qazırgı jurnalistika - sanaly jannyŋ äleuetın aşuǧa, qoǧamdyq qatynastardy jetıldıruge, qorşaǧan ortany filosofiialyq tūrǧydan tanuǧa bolysatyn, şyǧarmaşylyq ädıs-amaldy damytuǧa kömek qolyn sozatyn janaşyrlyq sipaty basym bırden bır pän. Sol sebepten salystyrymdylyq qaǧidaty, genetika zaŋdary, tabiǧi sūryptau ädısı, gravitasiia railary, boljamdyq matematika amaldary, türlı-türlı algoritmder qisyndyq häm qoldanbaly mass-mediaǧa da jat emes». Jurnalist belgılı bır salaǧa mamandanuy kerek, är salanyŋ bılgır mamany bolatyndai, tūtqiyldan keletın sūraqqa jauap bere alatyndai qabılettı bolsa, bızdıŋ BAQ – tyŋ aqparattyq äleuetı de üstem bolatyny anyq. Salalyq jurnalistikanyŋ elımızdıŋ bolaşaǧyna sıŋıretın paidasy turaly söz qozǧar bolsam, är jurnalistıŋ belgılı bır salaǧa baǧyttanuy nūr üstıne nūr bolar edı dep paiymdaimyn. Sebebı, qazırgı aqparattyq soǧys, aqparattyq qauıpsızdık zamanynda bızdıŋ jurnalisterge öz ısınıŋ bılgırlerı bolyp qalyptaspaǧy kerek. Būl tūsta käsıbi bılım beru, şeberlıktı şyŋdau, sauattylyqty arttyru, mamandyqqa baulu – jurnalisterge kerek bırınşı qatarly qajettılıkter. Taldamaly jurnalistikamen ainalysatyndar faktınıŋ mänıne üŋıledı, onyŋ oryn alu sebepterın, damu perspektivasyn aşyp körsetuge tyrysady. Käken Qamzin jurnalisterdıŋ qūbylysty, oqiǧany jan – jaqty, meilınşe jerıne jetkıze taldaudy äste maqsat tūtpaitynyna toqtalady, eŋ basty qater osydan bastau alyp otyr.
Bügıngı publisistikadaǧy argument körınısın ǧylymi teoriialardaǧy aksiomaǧa teŋeidı. «Argumentke qosa maqalada naqty faktıler ıske jegıledı. Onyŋ basty mındetı – avtordyŋ paiymdary men dälelderınıŋ realdy negızı bar degendı şegeleu. Odan keiın jurnalist öz paiymdaulary men oilaryn ömırlık täjıribesın söiletu arqyly däleldeidı. Faktılermen jūmys ısteu, faktılerdı jūmys ıstetu barysynda, qandai da bolmasyn jaǧdaida, avtordyŋ azamattyq ūstanymy (pozisiiasy) ülken röl atqarady», - dep jazady.
«Qazaq kösemsözı janrlarynyŋ kemeldenu üderısı» atty monografiiasynda qazaq kösemsözı janrynyŋ özındık damu jolyn, ösıp-örkendeuın keŋıstık pen uaqyt aiasynda, qoǧam aiaq alysy jäne jaratylys üderısı konteksınde qarastyrady. Basty nazar audararlyq tūsy, publisistika janrlarynyŋ jaŋa jüiesı giperaqparattyq ainalystaǧy baspasöz, televiziia men radio mätınderınıŋ ūlttyq körınısı retınde tūjyrymdalyp, jurnalistika pışınderınıŋ türlenuı bügıngı ǧylym damuy biıgınen saralanǧan. Kıtapta qazaq tılınıŋ qajettılıgın arttyrudyŋ töte joly – osy tılde söilesetınderdıŋ sanyn köbeitu mäselesı köterıledı. «Jurnalistikanyŋ negızgı pänı –qoǧam jäne qorşaǧan orta. Auyldyq (naǧyz qazaqy) mentalitet, ūlttyq sana siiaqty ūly mäselelerge jurnalist keiıpker ıs-äreketı, berekelı qyzmetı arqyly soqpaq salady, olardyŋ kökeitestılıgı eşqaşan tömen tüspeitının şyǧarmanyŋ bükıl bolmys-bıtımımen aŋǧartady. Taqyryptyŋ dūrys taŋdaluy, ideia men mazmūnnyŋ jymdasa örıluı, mätınnıŋ logikalyq örısteuı ärı-berıden soŋ kompoziialyq ornyqtylyǧy qamtamasyz etedı». Būl eŋbegı turaly filologiia ǧylymynyŋ kandidaty, professor Klara Qabylǧazina: «Käken Qamzinnıŋ ǧalymdyǧy, bılımdarlyǧy öz aldyna bölek äŋgıme. Jeke basynyŋ qanaǧatyn, jeke basynyŋ uaiymyn oilamaityn ardaqty äke de. Jeke basynyŋ qamynan görı ūlttyŋ qamyn aldyŋǧy orynǧa qoiatyn adam. Käken kez kelgen aqparatty salystyra otyryp oqidy. Özınıŋ pır tūtatyn tūlǧalarynyŋ bırı – Änuar Älımjanov. Sol kısınıŋ auylynan şyqqan, äkesı de tanyǧan. Käkennıŋ ǧylymǧa beiım boluyna da äkesınıŋ sıŋırgen eŋbegı zor. Käken Qamzin ǧylymi doktorlyq jūmysyn qazaq publisistikasyn zertteuden bastady. Eŋbegın baǧzy köne publisistikadan, orys publisistikasynan bastap zerttep, zerdelep jaqsy eŋbek jazyp şyǧardy», - dep syr şertedı.
Halyqaralyq «Alaş» ädebi syilyǧynyŋiegerı Arasanbai Estenov «Bır surettıŋ syry» atty maqalasynda Jyl saiyn Jeltoqsan köterılısı qarsaŋynda türlı gazetterde jiı jariialanatyn surettıŋ syryn aşady jäne sol kezdegı 37 jastaǧy ūstazdyŋ janaşyrlyǧyn tılge tiek etedı. «Öŋımız tügılı, tüsımızge kırıpkörmegen osyndai körınıske tap bolyp, auzymyzaşyla aŋ-taŋ bolyp tūrǧan bızge Käken Qamzinaǧamyz kömekke keldı. – Jıgıtter! Bır-bırımızden köz jazyp qalmaiyq. Şetke şyqpai, köbıne osy orta tūsta bolaiyq. Kördıŋder me? – dep iegımen qos qaptaldaǧy biık üilerdıŋ joǧarǧy balkondaryna qūzǧynǧa ūqsap «qonaqtap» alǧan formaly fotosuretşılerdı nūsqady. Aitpaǧym: bızdı anau-mynau bäle-jaladan qūtqarǧan Käken Qamzin aǧamyzdyŋ joǧaryda tılımızge tiek etken «tasqamal» qorǧanys täsılı menaqyl-keŋesı edı. Sonda otyz jetı-aq jastaǧyKäken aǧamyz mūnyŋ bärın qaidan bıledı deimızǧoi. Söitsek, «köp jasaǧannan sūrama, köptı körgennen sūra» degendei, Käkeŋnıŋ köptı körgen azamat ekenın qaidan bıleiık. Janyŋda jürgen adamnyŋ kım ekendıgı mıne, osyndai qiyn-qystau kezeŋde aşylady eken. Baiyptap, barlap, suyrtpaqtap syr tartyp baiqasaq, būl aǧamyzdyŋ bırınşı körgen qūqaiy emes körınedı. Sonau 1976 jyly Selinograd qalasynda ötken student-jastar şeruı jaily ūzynqūlaqtan emıs-emıs qana estitın edık», - dep tolǧana jazady.
Käken Qamzin «Jurnalistikanyŋ basty keiıpkerı - şyndyq» atty maqalasynda: «Şyndyq kategoriiasynyŋ realistık sipatyn aşu – individtıŋ basty paryzy. Ūly Abaidyŋ:
«Ūqpassyŋ, üstırt qarap būlǧaqtasaŋ,
Suretın köre almassyŋ, köp baqpasaŋ,
Köleŋkesı tüsedı kökeiıŋe,
Är sözın bır oilanyp salmaqtasaŋ, – dep şyndyqqa jetudıŋ tehnologiiasyn da, onyŋ individ sanasyna transformasiialanuyn da aŋǧartyp ketken», - dep şyndyqtyŋ sipatyn aşudy oǧan tereŋınen boilau arqyly ǧana jetuge bolatynyn tüsındıredı. Jurnalistika bolaşaq oligarhtar men bankirlerdı tärbielemeitının, ol eŋ aldymen otansüigışterdı, ūlttyq ideiany qadırleuşılerdı älpeşteitının jazady. «Halqymyzdyŋ symbaty būzylmaǧan kösemsözı, asyra baǧalaǧandyq emes, tärbieleuşılerdı tärbieleidı», - deidı ol.
Käken Qamzin - öz şäkırtterı üşın bılıktı tälımger jäne önegelı ömırdıŋ naq ülgısı. Ūstaz jazu jäne taldau daǧdylaryn qalyptastyryp qana qoimai, şäkırtterınıŋ boiynda etika men qoǧam aldyndaǧy jauapkerşılıkke tärbieleidı. Mūndai ūstaz jurnalistika salasynda tereŋ bılımge jäne salada keŋ täjıribege ie. Ol teoriiany oqytyp qana qoimaidy, sonymen qatar studentterge zamanaui jurnalistikada sättı jūmys ısteuge mümkındık beretın praktikalyq daǧdylarǧa baulidy. Özınıŋ käsıbilıgı men jūmysyna degen qūştarlyǧynyŋ arqasynda studentterın de jurnalistikadaǧy ūltqa qyzmet etu jolynda qajettı analitikalyq oilaudy, şyǧarmaşylyqty jäne qarym-qatynas daǧdylaryn damytady. Zamanǧa sai tehnikalyq daǧdylardan basqa, ūstaz jurnalistikadaǧy etika men moraldyŋ maŋyzyna basa den qoiady. Ol şäkırtterıne aqparattyŋ dūrystyǧyn saralap, baǧalauǧa, obektivtı boluǧa jäne basqa adamdardyŋ qūqyǧy men müddesın qūrmetteuge üiretedı. Osylaişa, ol jurnalistika salasyndaǧy käsıpqoilardy ǧana emes, sonymen qatar öz jūmysy arqyly qoǧamǧa oŋ özgerıster engıze alatyn kösemsöz köşbasşylaryn da qalyptastyrady. «Jurnalistika – eŋ aldymen, şyǧarmaşylyq. Bız osy tuyndygerlık degen qūdyretten airylyp qalǧandaimyz. Ärine, montajdau bar, kontent jasau, ärleu bar. Ony kompiuterge senıp tapsyruǧa bolady. Al jazu önerın, söileu önerın qalai tapsyra alasyŋ? Būl –öte bır näzık närse», - degen oiy oralyp otyr.
Jurnalistıŋ şyǧarmaşylyq şeberlıgı qatyp qalǧan qaǧida aiasynda damymaidy. Halyqtyŋ qaiǧysyn bölıspegen adamnyŋ onyŋ quanyşynda bırge boluǧa qūqyǧy joq siiaqty, jurnalistke de osy prinsiptı ūstanyp, jurnalistika negızderın osy bır sözden bastap, tūla boiyna sıŋırgenı abzal bolady. Ūstaz studentterıne är sabaqtyŋ soŋynda «Azatsyŋdar!» deuşı edı. Käken Qamzinnıŋ ūlaǧatty sözın estıgen, ony janyna boilatqan töl şäkırtterı ūlttyq baspasözdıŋ kösegesın kögertetudı mıse tūtady. Sözımızdı Käken Qamzinnıŋ myna bır sözımen qorytyndylaǧymyz keledı: «Joǧary märtebelı Jurnalistika aldynda, Konstitusiia aldyndaǧydai, bilık basyndaǧylar da, qaraşalar da teŋ. Demokratiianyŋ, eseigen eldıŋ sipaty – balamaly pıkırge qūlaq türu, jaryspaly oidan ürıkpeu».
Baǧdat SŪLTANQYZY
