Bügıngı taŋda qara halyqtyŋ qaltasyn qaǧyp, qoǧamdy sarsaŋǧa salyp qoiǧan qarjy piramidalary turaly az jazylyp jatqan joq. Jūrttyŋ äleumettık ahualynyŋ tūraqsyzdyǧy qarjylyq piramidalar arqyly lezde baiyp ketu ideiasyn küşeitıp jıbergenın de joqqa şyǧara almaisyz. Osyndai sätte būqaranyŋ qarjy piramidalarynyŋ qarmaǧyna tüsırmeu, qarjylyq tūrǧyda halyqtyŋ sauatyn aşu, tym qūryǧanda piramida alaiaqtarynyŋ arbau täsılderın saraptap, oqyrmandy aqparattandyru ısı baspasöz ataulynyŋ mındetı boluy kerek. "Adyrna" ūlttyq portaly osy maqsatta "Qarjylyq piramidalardan qalai saqtanamyz?" degen sūraqqa jauap ızdep körmek.
Qarjy piramidalary degenımız qarapaiym tılmen aitqanda būqaranyŋ qaltasyndaǧy aqşany joǧary paida tabu uädesımen aldap alu jüiesı. Mūndai alaiaq ūiymdar özderın köbıne investisiialyq kompaniia retınde tanystyrady. Bıraq olar salymşylardyŋ aqşasyn eşqandai da investisiialyq jobalarǧa nemese baǧaly qaǧazdarǧa salmaidy. Bügıngı taŋda osyndai qarjylyq piramidalar qanşama qarapaiym adamdardy toryna tüsırıp, qanşama otbasyn oirandap jatqany barşaǧa aian. Sondyqtan da, Qazaqstan bilıgı, iaǧni ükımet pen qūzyrly organdar eldegı zaŋsyz qarjylyq ūiymdarmen küresu üşın qataŋ şaralar qabyldauǧa mäjbür. Mäselen, 2017 jyly qarjylyq piramidalardy qūruǧa qarsy zaŋdy küşeitıp, «Qarjy piramidalary turaly» zaŋ küşıne endı.
Qarjy piramidasyn bır ǧana adam basqara ala ma? Būl jüienı qūruşylardyŋ sybailastary, agentterı, oryndauşylary jazadan sytylyp ketpei me? «Qarjy piramidalary turaly» zaŋda būl sūraqtardyŋ bärıne laiyqty baǧa berılgen. Qarjylyq piramida sybailastarynyŋ qylmysy däleldense üş jyldan jetı jylǧa deiıngı merzımge bas bostandyǧynan aiyrylady. Al, qylmystyq toptyŋ basty adamdarynyŋ qylmystyq äreketı jäbırlenuşı tarapqa iri mölşerde ziian keltirilse, mülki tärkılenıp, bes jyldan on ekı jylǧa deiıngı merzımge bas bostandyǧynan aiyru jazasy qarastyrǧan. Būrynǧy on jyldyq jaza merzımı jaŋa zaŋda ekı jylǧa ūzarǧan.
Zaŋ qanşa qataisa da, qarjylyq piramidalardyŋ qūrbany bolatyn qarapaiym halyq azaimai tūr? Nege? Sebebı, qarjylyq piramidalardyŋ qūrbandary aqşasyn kez kelgen kümändı agenttıkterge salmas būryn bırqatar maŋyzdy jaittarǧa nazar audarmaidy. Kompaniianyŋ qarjylyq piramida ekenın ajyratuǧa bılıgı jetpeidı.
Mysaly, qaltasyndaǧy aqşasyn äldebır investisiialyq kompaniiaǧa audarar aldynda kez kelgen azamat ol kompaniianyŋ investisiialyq qyzmettı jüzege asyruǧa lisenziiasy bar ma, joq pa, qarjy naryǧyn retteu agenttıgı tarapynan küdıktı kompaniialardyŋ tızımıne engen be, enbegen be tekseruı tiıs. Ärine, kei kompaniialar atalǧan lisenziialardy qoldan zaŋsyz jolmen jasauy da mümkın. Sondyqtan da, atalǧan küdıktı ūiymnyŋ qolyndaǧy qūjattaryna da sene beruge bolmaidy. Ärine, qarapaiym halyq ökılı lisenziianyŋ zaŋdy-zaŋsyz ekenın anyqtauy qiynǧa tüserı anyq. Sol üşın de būqara myna jaittardy basty nazarda ūstaǧany jön. Sız aqşa salǧan investisiialyq kompaniianyŋ "kepıldendırılgen tabysy" dollarmen aiyna 10 paiyzdan asyp ketse, būl jerde bırden kümän tuuy qajet. Bedeldı agenttıkterdıŋ nemese qarjy naryǧyna qatysuşylardyŋ bırde bır pıkırı joq, "dostaryŋdy şaqyryp bonus al" degen siiaqty klientterden tabys tabudy közdeitın ūrandary bar kompaniialarǧa senım artuǧa müldem bolmaidy.
Qarjy piramidalarynyŋ basty maqsaty - salymşylardyŋ qaltasyndaǧy qarjysyn alaiaqtyq jolmen alu. Olar kez kelgen adamnyŋ psihologiiasyn oqyp, köŋıl-küiın basqaryp, emosiialarymen oinai alady. Sız özıŋızge qalai manipuliasiia jasalǧanyn tıptı baiqamai da qalasyz. Qarjy piramidalarynyŋ qyzmetkerlerı qūrbandarymen qalai söilesu kerektıgın, olardyŋ köŋılın qalai tabuǧa bolatynyn, "klientterınıŋ" psihologiialyq tūrǧyda ne estıgısı keletının aldyn ala bılıp tūrady.
Senımıŋızge kıru üşın sızdı investorlarmen kezdestıruı de äbden mümkın. Ol kezdesudegı alar äserıŋız de tılmen aityp jetkızgısız keremet deŋgeide öterı jäne anyq. Ǧalamat äser, ülken uäde, bas ainaldyrar tabys sızdı älgı qarjylyq kompaniiaǧa ǧaşyq etedı. Alǧaşqy ailardaǧy mındettemeler däl uaqytynda oryndalyp, qaltaŋyzǧa tabys tüse de bastaidy. Kompaniianyŋ tölem qabıletınıŋ barlyǧy, az merzımde "batpan qūiryq" paidaǧa keneluıŋız sızdı şabyttandyrady. Uäde etılgen tabystar men bonustar köbeigen saiyn tabysyŋyzdy ösıru üşın tanystaryŋyz ben tuystaryŋyzdy artyŋyzdan ertıp kelesız. Iаǧni, özıŋız ǧana qarjylyq piramidanyŋ qūrbany bolmai, et jaqyn tuystaryŋyzdy da alaiaqtar qūrǧan torǧa matap beresız!
Jalpy, osy arada qarjylyq piramidanyŋ bar bolǧany ekı türı bar ekenın aita ketuımız qajetı. Onyŋ bırınşısı - köpdeŋgeilı piramida. Būl köpdeŋgeilı piramidada är jaŋa salymşynyŋ tabysy ony osy jobaǧa äkelgen adam ekeuınıŋ arasynda bölıske tüsedı. Iаǧni, ol salymşy artynan taǧy ekı adamdy tartuǧa mındetteledı. Ol ekı adam tört qūrbandy jetelei keledı. Al, ekınşı ponzi jüiesında jaŋa adam tartyp äure bolmaisyz! Ponzi jüiesınde "sarafannoe radio" ıske qosylady. Alǧaşqy salymşylardyŋ mol tabysy özgelerdı şabyttandyryp, klientter özdıgınen jinalady.
Qazır qarjylyq alaiaqtyq onlain sauda arqyly da qanatyn keŋge jaiyp keledı. Äleumettık jelılerde jylt-jylt etken, Instagram sekıldı tanymal jelıler arqyly jarnamalanyp jatqan zattardy almas būryn oilanyp alǧan dūrys. Öte baǧaly zattardyŋ tym arzan, iaki jarty baǧasymen satyluy mümkın emes ekenın esten şyǧarmau kerek. Adamnyŋ senımıne kıruge önımnıŋ ädemı fotolary men beinelerı, türlı video-jarnamalar jetkılıktı. Bızdıŋ elde qarjylyq piramidalar tıptı tanymal adamdardy jarnama jasauǧa jaldaitynyn da ūmytpaŋyz. Mūndai jaǧdaida änşı men akterlerdıŋ äleumettık jelıdegı jarnamalarynyŋ artynda qarjylyq alaiaqtardyŋ tūrǧanyn aŋǧarmai da qaluyŋyz mümkın. Tanymal azamattar jarnamalyq rolikke tüskenıne qalamaqysyn alsa boldy, onyŋ artyndaǧy jauapkerşılıgıne män bermeidı. Tanymal adamǧa degen senımmen şoq basqan qūrbandar kımdı kınälaidy, kımdı qarǧaidy? Ärine, änşı men akterdı... Mūndai jaǧdaidy boldyrmau üşın tanymal adamdardyŋ da qarjylyq sauattylyǧyn arttyru, olardyŋ halyq aldyndaǧy jauapkerşılıgın sezındıru jūmystary qolǧa alynuy kerek.
Mamandar qarjy piramidalaryn qūrǧandardy ūstau, jauapkerşılıkke tartu, olardyŋ üstınen qylmystyq ıstı qozǧau öte qiyn mäsele ekenın aitady. Köp jaǧdaida qylmystyq ıs boiynşa aiyptaluşylar şetelge qaşyp kete qoiady. Sosyn olardy ekstradisiialau, elge qaitaryp äkep, qylmystyq jauapkerşılıkke tartu mäselesı tuyndaidy. Iаǧni, būl jaǧdaida jedel ız kesuşıler küdıktılerdı ızdestırıp jürgendıkten, tergeu kezeŋı üzılıp qalady. Küdıktılerdı elge ekstradisiialaǧanşa, bıraz uaqyt ötıp, jäbırlenuşı taraptyŋ talaby da qojyrap ketuı mümkın. Būl bırınşı - mäsele. Ekınşıden, şetelge qaşqan küdıktılerdı qaitaru turaly kelıssözderdı memleketterdıŋ arnaiy uäkılettı organdary jürgızedı. Qarjylyq piramida qūrǧan küdıktı qaşqan el men Qazaqstan arasynda qylmyskerlerdı ekstradisiialau turaly şart bar ma, joq pa, ūiymdasqan qylmys turaly konvensiiaǧa qol qoiǧan ba, joq pa degen siiaqty problemalar tuyndaidy.
Endı "Qarjylyq piramidalarǧa aldymen kımder qūrban bolady?" degen sūraqqa qysqaşa jauap bere keteiık. Bırınşıden, azamattardy qarjylyq alaiaqtarǧa magnittei tartatyn negızgı psihologiialyq faktor – taban aqy, maŋdai terdı tökpei-aq tez baiuǧa degen qūlşynys. Olar qazaqtyŋ "aidalada jatqan qūiryq, būl ne qylǧan batpan qūiryq" degen tämsılın tüsıngılerı kelmeidı. Almaqtyŋ da, salmaǧy bolatynyn aŋǧarmaidy.
Ekınşı faktor - adami aşközdık. Qarjy piramidalary qūrbandaryna örmekşınıŋ toryn qūryp, alǧaş salǧan salymyŋyzǧa mol tabys beredı. Adamnyŋ ışkı aşközdıgı sol alǧaşqy tabysty ärı qarai ūlǧaitu üşın qaltasyndaǧy baryn beredı. Tıptı köp jaǧdaida üi-jaiyn satyp, qaryzdanyp, qauǧalanyp, qoldaǧy baryn tärk etuge daiyn tūrady. Alaiaqtar qūrbandarynyŋ aşközdıgın özderıne motiv etıp paidalanady.
Üşınşı faktor - tanys, dos, tuystarǧa degen senım. Qarjylyq piramidanyŋ salymşylar negızınen airylmas dostarynyŋ, etjaqyn tanystarynyŋ, ekı tuyp, bır qalǧan tuystarynyŋ ūsynysymen keledı. Adamdar arasyndaǧy tuystyq qatynastar qarjylyq alaiaqtarǧa degen senımdı arttyryp, adamdardyŋ syni oilau qasietın joiyp jıberedı. Tanys bır azamattyŋ az uaqytta köp paida tabuy onyŋ ainalasyndaǧy tanystarynyŋ bärın qūrban etuge jol aşady.
Qoryta kelgende aitarymyz elımızde investisiialyq qyzmettı qadaǧalap, retteitın bar bolǧany 2 qarjylyq retteuşı organ bar. Olar: Astana halyqaralyq qarjy ortalyǧy men Qarjy naryǧyn retteu jäne damytu agenttıgı. Qazaqstan azamattary osy agenttıkterdıŋ veb-saittary arqyly investisiialyq platformalardyŋ tūtastyǧyn, dūrystyǧyn tekseruge bolady. Qandai jaǧdaida bolmasyn, är adam özınıŋ qarjylyq sauattylyǧyn arttyruy kerek. Tez baiuǧa degen qūlşynysty basatyn - ekonomikalyq bılım. Qoldanystaǧy ekonomikanyŋ älıppesın bılmei jatyp, qaltaŋyzdaǧy qarjyny köldeneŋ bır kompaniiaǧa salu öte qauıptı. Sondyqtan da, "ekı qarap, bır şoqu" ideiasyn jadyŋyzdan şyǧara körmeŋız!
Aqan Bırlık
"Adyrna" ūlttyq portaly
