Qazırgı zamanǧy aqparat almasudyŋ eŋ tiımdı tūsy – qoljetımdılıgı. Alaida būl artyqşylyqtyŋ da öz kemşılıgı bar. Ol – şynaiy jäne jalǧan aqparattardyŋ qosarlanyp berıluı. Būl mäsele qazırgı taŋdaǧy eŋ özektı mäselelerımızdıŋ bırıne ainalyp otyrǧan da jasyryn emes. Onyŋ sebebı de aiqyn. Adamdardyŋ manipuliasiia men jalǧan aqparattarǧa tez sengıştıgı osy tūsta aqparatty jaǧymsyz maqsatta taratudy közdegen adamdar üşın qolaily jaǧdai jasauda.
Adamdar aşyǧynda negativtı aqparattarǧa tez elıgedı, közsız senedı, jaǧdaidyŋ tübın syni tūrǧydan tüsınuge ūmtylmaidy. Teledidardan berılgen aqparattardyŋ 100-den 100 paiyzyn şyndyq dep qabyldaidy. Jurnalister jalǧan aqparat bermeidı, dep oilaidy. Beisanaly türde nemese rastalmaǧan faktılerdıŋ qarsylasuynan bızge būrmalanǧan aqparat ūsynylady. Būl täsıldı nasihat jasauşylar, kiberşabuyl, jelılık alaiaqtyq jasauşylar jäne basqa da maqsatty tūlǧalar jiı qoldanady.
İnternet alaiaqtar äleumettık jelıler arasynda Qazaqstanda keŋ etek alǧan qosymşalar Telegram jäne Instagram messendjerlerı arqyly aldauǧa şyqqan.
Soŋǧy jyldarda basqa bır adamnyŋ äleumettık jelıdegı akkauntyn būzyp alyp, sol adamnyŋ atynan tanystarynan nemese dostarynan kömek sūraityn alaiaqtardyŋ mysaldary köbeidı. Säikesınşe, osyndai alaiaqtardan zardap şeguşıler de az emes. Būl uaqytqa deiın alaiaqtar tek tanymal adamdardyŋ akkauntyn būzyp olardan aqşa bopsalasa, qazırde olar qarapaiym halyqqa da köz tıkken. Sonyŋ bır mysaly – balasy auyryp emge aqşa sūraǧan bır azamattyŋ bırneşe jyl eŋbektenıp oqyrman jinap, olar arqyly emge aqşa jinap otyrǧan akkauntyn būzyp, ol akkauntty qaitaru üşın iesınen 200 dollar sūraǧan. Ony alǧannan soŋ, akkauntty qaitarudan bas tartyp, būl joly 400 dollar saluyn talap etken. Akkaunt iesı būl jaǧdaidyŋ būlai jalǧasa berse, emge jinaǧan aqşasynyŋ bärın joǧaltatanyny tüsınıp, IT mamandarynan kömek sūraǧan. Olar alaiaqtyŋ basqa memlekettıŋ adamy ekenın, qai jerde otyryp alaiaqtyŋ jasap otyrǧanyn inetrnettegı servis adresı arqyly tauyp bergen. Oǧan qosa, akkauntty da qaitaryp ala alǧan. Jäne mūndai mysaldar ainalamyzda öte köp.
Alaiaqtyq shemasy mynadai: kez kelgen adamnyŋ äleumettık jelıdegı jalǧan akkaunty jasalady. Sol paraqşa arqyly sol adamnyŋ jaqyn tuystaryna, dostaryna kömek sūrap hat jazu arqyly belgılı bır bank kartasyna aqşa audaru sūralady. Mūndai alaiaqtyq köbıne Telegram paidalanuşylary arasynda jiı oryn alady.
«Mysaly, sız bır zat ne tauardy satu turaly habarlandyrudy internette ornalastyrdyŋyz. Alaiaqtar sızge jarnamany salar - salmas jyyldam habarlasyp, zatyŋyzdy satyp aluǧysy keletının aitady jäne sızdıŋ banktık kartaŋyzǧa aqşa audaru üşın sıltemege basuyŋyzdy sūraidy. Odan ärı sılteme boiynşa ötıp, sızdıŋ bank kartaŋyzdyŋ CVV/CVC-kody körsetılgen derekterın engızu sūralady, olardy engızgen soŋ bank kartasynyŋ şotynan aqşa alynady. Osyndai alaiaqtyq shemalary arqyly sızdıŋ tölem kartasyŋyzdyŋ mälımetın ūrlap, esepşottaryŋyzǧa qol jetkıze alady» deidı sala mamandary.
Osy rette internettegı alaiaqtardan saqtanu üşın myna keŋesterdı ūsyna alamyz:
URL meken-jailaryn ünemı tekseru: jeke mälımetterıŋızdı köptegen äleumettık jelıge jükter aldyn, jüktegelı otyrǧan saittyŋ nemese jelınıŋ senımdılıgın tekseru. Fişing hattaryna jäne bırneşe qauıptı saittarǧa kıruge tyiym salu. Mūndai sıltemeler sızdıŋ elektrondy pochtaŋyzǧa da keluı mümkın.
Äleumettık jelılerdegı profilde körsetıletın bailanys derekterın (qyzmettık jäne jeke telefon nömırı) köpşılıkke qoljetımdı etpeu qajet. Mobildı telefonnyŋ nömırın körsetu kerek bolǧanda, jūmys telefonynyŋ nömırlerın beru kerek, iaǧni, jeke nömırdı tuystarmen jäne jaqyndarmen bailanysu üşın ǧana paidalanǧan dūrys.
Akkaunttyq derekterıŋızdı ünemı tekserısten ötkızıp, tıptı konfidesionaldy autentifikasiiadan ötkızıp qoiǧanyŋyz jön. Būl jaǧdaida sızdıŋ esebıŋızge kırgısı kelgen adam mındettı türde bırneşe tekserısten ötuge mäjbür bolady. Säikesınşe, sızdıŋ telefon qolynda bolmaǧan jaǧdaida, ol adam sızdıŋ derekterge qol jetkıze almaidy.
Brauzerde, operasiialyq jüiede jäne mobildık qūrylǧylarda paida bolatyn türlı terezelerden körsetıletın habarlamalarǧa da asqan mūqiiattylyqpen qaraŋyz.
Bank kartaŋyzdyŋ derekterın eşqandai saitqa nemese derekter bazasyna saqtamaŋyz, kartanyŋ artqy jaǧyndaǧy 3 sandy CVV/CVC-kodyn eşkımmen bölıspeŋız. Sondai-aq, bankten kelıp tüsetın SMS-kodty eşqaşan beitanys adamǧa aitpaŋyz.
Qoǧamdyq oryndardaǧy aşyq Wi-Fi-nüktelerın qoldanbaŋyz, sonymen bırge öz autentifikasiialyq derekterıŋızdı bır rettık qoldanys jüielerıne engızbeŋız.
Jeke kuälıktıŋ suretın, bank kartalarynyŋ derekterınıŋ köşırmelerı men bank kartasynyŋ suretın eşkımge jıbermeŋız.
Joǧaryda körsetılgen keŋesterge jügınseŋız, äleumettık jelı jäne internet alaiaqtardyŋ qūryǧyna tüsuden aulaq bolasyz.
