El ışınde mynadai yrym bar. Köpke deiın bala kötere almai jürgen äiel kışkentai büldırşınge ūldyŋ nemese qyzdyŋ köilegın terıs kigızıp jürgızedı eken. Ūldyŋ kiımın ūlǧa terıs kigızse, ūl tuady, qyzdyŋ kiımın qyzǧa terıs kigızse, qyz tuady dep yrymdaidy. Dıni aŋyzdarda būl ǧūrypty Süleimen ǧ.s. paiǧambardan qalǧan desedı.
Nemese bala kötere almai jürgen äieldi tūrǧan tüieniŋ astynan jügirtip ötkizetin yrym da kezdesedı. Degenmen qazaqta «qyzdyŋ artynan ūl ersın» degen nietpen qyzǧa ūl esımın berıp jatady. Al, orystyŋ äjelerı qyzdy bolǧysy keletın jas jūbailardyŋ tösek astyna bantik, taraq jastanyp jatudy, ūldy bolǧysy keletınderge oiynşyq maşina, pyşaq qoiuǧa keŋes beredı eken.
Nemısterdıŋ boljamy boiynşa, jaŋbyrly künı qyz köp tuylady. Ejelgı grek därıgerı Empedokldıŋ esepteuınşe, äiel ystyqta – qyz, suyqta – ūl kö-teredı. Jaŋazelandiialyq zertteuşı V.Grant «Ūl bala erkı myqty, erjürek äielden tuylady», deptı. Belsendı äieldıŋ organizmınde erkektık gormon-testosteronnyŋ köp boluy «özıne tän» spermatozoidtardy qabyldap otyratynyn alǧa tartady. Eger boiǧa bala bıtken uaqytta jūbailardyŋ nekesı älı qiylyp ülgermegen bolsa, onda düniege ūl keledı. Öitkenı, betı aulaq, aiaq asty jıgıt üilengısı kelmei qalǧan jaǧdaida näzık jynystyǧa tırek bolatyn erkek sol bolady deidı. Jūbailar säbi josparlamai tūryp-aq tösek qatynasyna jiı barǧan bolsa – qyz, 3-4 künde bır jynys qatynasyna tüsetınderde ūldyŋ ömırge keluı ǧajap emes deitınder de bar.
Sosyn, qaisysynyŋ mahabbat sezımı küştırek – balaǧa sonyŋ jynysy berıledı dep sendıretınder de jeterlık.
Jynystyq qatynasta erkekten būryn äiel solyǧyn qandyryp, boiynan bırınşı jıberu kerek. Sosyn baryp qana erkekke belın bosatuǧa rūqsat. Al, eger kerısınşe bolsa, äieldıkı erkektıkın «basyp tastaityn» körınedı. Būl ūldy bolǧysy keletın jūptarǧa arnalǧan keŋes.
Apa-äjelerımızdıŋ aitatyn myna bır boljamyna da qūlaq aspasa bolmaidy: äieldıŋ betınde, boiynda eş özgerıs baiqalmasa, ıştegı şarananyŋ ūl bolǧany. Al eger bolaşaq ananyŋ ajaryna qandai da bır qaiau (sekpıl, daq, t.b.) tüsse, qyz bala jaryq dünie esıgın aşpaq deidı. «Ūl – ananyŋ aqylyn, qyz - ananyŋ ajaryn alady» dep däleldep te beredı.
Myna bır ürdıs köp elderde älı künge bala jynysyn anyqtauǧa sebın tigızıp kele jatyr eken. Berlin qalasynyŋ bır mūrajaiynda saqtalǧan ejelgı mysyrlyqtardyŋ papirusynda bylai dep jazylypty: «Jüktı äieldıŋ zärımen arpa men bidaidy ösıru arqyly bala jynysyn anyqtauǧa bolady. Eger bırınşı bolyp arpa bür jarǧan bolsa, ömırge ūl keledı. Bidai ösıp şyqsa, düniege qyz bala keledı». Būl ädıstı zerttegen ǧalymdar 80 paiyzǧa anyq keletındıgıne köz jetkızdı.
Astrologtar bolsa, jūldyznamaǧa senuge şa-qyrady. Eger sızdıŋ jüktılıgıŋız äielge tän Bikeş belgısınde bastalsa, qyz balanyŋ ömırge keluın küte berıŋız. Suqūiǧyş, Saryşaian belgısınde bastalǧan jüktılık ūl balanyŋ düniege keluımen aiaqtalady. Sandarǧa qatysty
Eger äieldıŋ jasy jūp sanǧa kelıp tūrsa, onda jūp sandy aida qyz kötergısı keletınder ūtymdy paidalansyn (jūp sandy ai aqpannan bastalady). Al jasy taq sanǧa döp kelse, taq sandy aidy taŋdauy kerek. Ūl süigısı keletınder kerısınşe, jasy taq sanǧa kelıp tūrsa, jūp sandy aidy, jasy jūp bolsa, taq sandy aidy ötkızıp almaǧany dūrys eken.
Ǧalymdardyŋ pıkırınşe, adamnyŋ jynystyq qa-tynastaǧy qarqyndylyǧy da bala jynysyna äser etedı eken. Tösek mäselesınde belsendı bolsaŋyz, er-azamat, äiteuır bır kezde taǧdyr sızge ūl syilaitynyna kümändanbaŋyz. Erkek giperseksualdı bolǧan kezınde, iaki jas otbasylarda köbıne ūl tuylatynyn statistikanyŋ özı körsetıp otyr. Al otyzǧa qarai, kerısınşe, qyz balany düniege äkelu mümkındıgı joǧary. Sondyqtan da bolar, jas üilengenderdıŋ köpşılıgınıŋ tūŋǧyştary ūl da, ekınşısı qyz bolady eken. Sonymen, eger tösek qatynasynda äiel belsendı bolsa – qyz, erkek belsendı bolsa – ūldyŋ düniege keluı mümkın, deidı orys ǧalymdary.
Bedeulıktıŋ sebebın anyqtau
Bedeulıktıŋ sebebın ekı jaqty (äielı men erın) bırdei tekseru arqyly anyqtaidy.
Äielge ginekolog, al erkek urologqa qaraluy qajet. Erkek bedeulıgı perzent süie almai jürgen nekelık odaqtyŋ 40-50 paiyzynda kezdesedı.
Erkekke qajettı tekseruler:
1. Spermogramma — spermanyŋ fermenttılıgın anyqtau (äsırese ūryqtanuǧa);
2. Jynys joldary arqyly berıletın infeksiialarǧa tekserılu;
3. Şuvarskii ädısı — jynystyq qatynastan 2,5-3 saǧattan keiın şyryştan spermatozoidtardyŋ qozǧalǧyştyǧyn, ekı jastyŋ immunologiialyq säikestılıgın anyqtaidy.
Äielge qajettı tekseruler:
1. Anamnezın mūqiiat qarau.
2. Ömır tarihy.
3. Ötken jüktılıkterı jäne olardyŋ nätijelerı.
4. Bedeulıktıŋ ūzaqtyǧy.
5. Kontrasepsiia ädısterı.
6. Jalpy aurulary.
7. Därılık zattardy qabyldauy.
8. Äiel jynys aǧzalarynyŋ qabynu aurulary, jatyr moiynynyŋ jäne süt bezderınıŋ aurulary.
9. Operasiialary.
10. Ziiandy ädetterı.
11. Tūqymqualauşylyǧy.
12. Etekkırınıŋ tūraqtylyǧy.
13. Jynys joldary arqyly berıletın infeksiialarǧa tekserılu.
14. Rektaldı temperatura — ovuliasiiany anyqtau üşın şamamen 3 ai ölşenedı.
15. Gormon deŋgeilerın anyqtaidy: testosteron, DEA, prolaktin, qalşa bezderınıŋ gormondary, olar endokrindı bedeulıktıŋ sebebın anyqtaidy.
16. UDZ – ginekologiialyq aurularyn jäne damu aqaularyn anyqtau üşın qoldanylady.
17. Bastyŋ rentgenografiiasy, gipofiz ısıkterın şyǧaryp tastau üşın.
18. Köz tübın jäne köru alaŋyn tekseru, ol da gipofiz ısıkterın anyqtau üşın.
19. GSG (gisterosalpingografiia) jatyrǧa kontrasty zatty jıbergennen keiın kışı jambasty rentgen suretke tüsıru, ol jatyrdyŋ şyryşty relefın jäne kölemın, jatyr qosalqylarynyŋ funksionaldı ötkızgıştıgın anyqtaidy. Etekkır bastaludan 6-7 kün būryn jasalynady.
20. Laparoskopiia — operasiia, ol kezde nauqastyŋ qūrsaq quysyna optikasy bar aspap kırgızedı, onyŋ arqasynda ışkı jynys aǧzalarynyŋ jaǧdaiyn tolyǧyraq köruge mümkındık alyp, anyqtalǧan bedeulıktıŋ sebebın hirurgiialyq korreksiialauǧa bolady.
Bedeulık jäne onyŋ sebepterı
Adam balasynyŋ artynan ūrpaq qaldyruy — tabiǧi qūbylys. Alaida ana bolu baqyty kez kelgen äielge būiyrmaidy nemese köp jyldardan soŋ ǧana mümkın bolady. Bala tuuǧa qäbılettı jastaǧy äielderdıŋ säbi süie almauyn “bedeulık” dep ataidy. Bedeulıktıŋ sebepterı men diagnostikasy jäne odan qūtyludyŋ joldary turaly qysqaşa osy maqalamyzda äŋgımeleitın bolamyz.
Bedeulık degen ne?
Bedeulıktıŋ anyqtamasyn Düniejüzılık Densaulyq saqtau Ūiymy bylai dep bergen: “Tūraqty türde jynystyq qatynasta bolǧan äieldıŋ bır jyl ışınde jüktı bola almauy”.
Ädette tūraqty türde jüktı bolyp qaludan saqtanusyz jynystyq qatynasta bolatyn jūbailardyr balaly bolu yqtimaldylyqtary 25-30 paiyzdy qūraidy. Būl degenımız densaulyǧynda aqauy joq, basqa da sebepterı joq jūbailardyŋ bır jyldyŋ ışınde jüktı bolulary qalypty jaǧdai degendı bıldıredı.
Bedeulık neden paida bolady?
Bedeulık jaǧdailarynyŋ 30-40 paiyzynda äieldıŋ jatyr tütıkşesı bolmaidy nemese dūrys jūmys jasamaidy (ūryqty ötkızbeidı); 30 paiyzynda follikulderdıŋ jetılmeuı men ovuliasiia prosesınıŋ dūrys jürmeuı; 30 paiyzynda erkekten bölınetın spermatozoidtardyŋ az boluy nemese sapasyz boluna bailanysty bolsa, bedeulık jaǧdailarynyŋ qalǧan 10 paiyzy basqa da türlı sebepterge bailanysty bolady eken.
Bedeulık mäŋgı emes
Bedeulıkke ūşyraǧan äieldıŋ ömırboiy bala süiu mümkındıgı bolmaidy degen jaŋsaq pıkır bolmau kerek. Bedeulıktı emdeuge bolady. Onyŋ barlyǧy bılıktı mamandar men bedeulıktıŋ deŋgeiıne bailanysty. Bedeulıkten qūtylu nietımen emdeletın bedeu äielderdıŋ törtten üşı bala süiu baqytyna ie bolyp jatady. Bedeulıkten arylu ūzaqtyǧy är äielde ärqalai bolady. Onyŋ bekıtılgen merzımı men berıletın 100 paiyzdyq kepıldıgı joq.
Bedeulıkten qūtyludyŋ eŋ alǧaşqy şarttary: ümıt jäne sabyr. Būl ekeuınen keiıngılerıne bılıktı mamannyŋ keŋesı, dūrys taŋdalǧan em-dom jatady.
Bedeulıktı anyqtau (diagnostika)
Bedeulıkten qūtyludyŋ yqtimaldylyǧyn arttyratyn jaǧdailardyŋ bırı — aurudy erte anyqtau. Erte anyqtalǧan bedeulıktı emdeu de erte bastalady. Bedeulıktı anyqtau men emdeu prosesıne äieldıŋ joldasynyŋ da qatysuy maŋyzdy. Öitkenı bedeulık tek jüktı bola almai jürgen äieldıŋ mäselesı emes, otbasynyŋ, äulettıŋ mäselesı.
Qazırgı taŋda medisinada bedeulıktı anyqtau barysynda mynadai ädıs-täsılder qoldanylady:
jatyr tütıgınıŋ ūryqty ötkızu qabyletın tekseru;
äiel men erkek qandaryndaǧy gormondardy tekseru;
Spermogramma – şäuettı (spermany) jan-jaqty zerttep tekseru;
ultra-dybystyq zertteu arqyly jatyr men analyq jynys bezınıŋ jaǧdaiyn (küiın) tekseru;
"Adyrna" ūlttyq portaly
