Qoǧamdaǧy alaiaqtyqtyŋ köp bölıgı qarjy piramidalarymen bailanysty oryn aluda. Statistikalyq derekterge süiensek, jyl saiyn internettık alaiaqtyq pen qarjy piramidalarynyŋ qūrbanyna ainalǧandardyŋ sany şamamen 7,8 myŋ adamǧa jeteteın körınedı. Aitylǧan qarjy piramidalary qarjylyq şyǧyndarǧa äkeletın jäne köptegen adamdardyŋ ömırın būzuy mümkın kürdelı mäsele bolyp esepteledı. Osyndai keleŋsızdıkterdı boldyrmau maqsatynda Qazaqstanda ükımet pen qūzyrly organdar būl zaŋsyz shemalarmen küresu üşın qataŋ şaralar qabyldauda.
Tyiym salu şaralaryna toqtalar bolsaq, Qazaqstanda qarjylyq piramidalardyŋ äreketıne jol bermeu üşın qataŋ zaŋnamalyq şaralar qabyldanuda. Aita keteiık, 2017 jyly piramidalyq shemalardy qūru jäne oǧan qatysu turaly jazany küşeitetın «Qarjy piramidalary turaly» zaŋ küşıne engen bolatyn. Osy zaŋ boiynşa, alaiaqtyqpen ainalysqan adamdardy qylmystyq qudalau men jazalauǧa ūşyrauy tiıs dep körsetılgen. Alaiaqtyq piramidasy bır ǧana adamnyŋ aşyp, damytatyn käsıbı emes. Ädette, alaiaqtar top bolyp jūmys jasaidy. Olar özara klient tartatyn, olardy jüiege tırkeitın degen sekıldı arnaiy qyzmetterdı bölısedı. Sol sebeptı, qazırde, alaiaqtyqpen asnalysatyn piramidalardy qūruşylardyŋ sybailastary, agentterı jäne oryndauşylary bolady. Säikesınşe, «adamdar tobynyŋ qylmys jasauy» atty baptyŋ 2-bölıgı boiynşa 3 jyldan 7 jylǧa deiın bas bostandyǧynan aiyru jazasy berıletındıgı jazylǧan.
Qarjy piramidalaryn ūiymdastyruşylarynyŋ alǧaşqy basty közdeitın maqsaty – salymşylardyŋ qarajatyn alaiaqtyq jolmen iemdenu. Alaiaqtar adam emosiialarmen oŋai basqara alady, manipuliasiialyq qulyqtar jasai alady, köp jaǧdaida psihologiiany jaqsy meŋgergen adamdar bolady. Olar aldyndaǧy qūrbandaryna nenı jäne qalai jetkıızu kerektıgın jaqsy bıledı. Salymşylardyŋ senımın arttyru üşın investorlarmen kezdesuler ötkızedı. Jäne būlardyŋ köbısın halyqtyŋ nazaryna aiqyn körsetedı. Jaqsy äser qaldyru üşın alaiaqtyq agenttıkter alǧaşqy uaqyttarda aitylǧan mındettemelerın jüielı türde orynldauǧa tyrysady, kelısılgen paiyzdardy, bonustardy esepşottarǧa jıberıp tūrady. Būl ärine būl ūiymdasqan alaiaqtyq toptyŋ tölem qabıletınıŋ jetkılıktı ekendıgın däleldeu maqsatynda ǧana jasalatyny anyq. Sondai-aq olar tek salymşylardyŋ özımen ǧana emes, «tabysyŋyz artuy üşın» degen syltaumen olardyŋ tuystaryn, dostaryn şaqyruǧa ügıtteidı. Ädette, özı aldanǧan salymşy salǧan qarajatyn bonustar arqyly qaitaryp alu üşın özı de alaiaqtardyŋ qataryna qosylyp tanystaryn da osy jolǧa tartyp jürgenın baiqamai qalady. Būl da alaiaqtardyŋ körsetken psihologiialyq qysymynyŋ nätijesınde oryn alatyn jaǧdaiattar.
Alaiaqtyq piramidalarynan qoǧai qalai saqtana alady? Bırınşıden, adamdar «jeŋıl ärı jyldam aqşa» degen ūrandarǧa elıkpeuı tiıs. Tegın ärı mol aqşa oŋai kelmeitının tüsınuı qajet. İlliuziialyq uädelerge berılmeu üşın qoǧamda bolyp jatqan jaŋalyqtardan habardar boluy tiıs. Ädette, qarjy piramidalary passivtı tabys joǧary tabysqa ainalady dep «kepıldık beredı». Mäselen, olar ekınşı deŋgeilı bankterdıŋ paiyzdyq mölşerlemenı salystyra otyryp, joǧary iaǧni 35-40 paiyz syiaqy beruge uäde etıp, salymşylardy tartady. Eger ūiym öte qolaily paiyzben sızge basymdylyq beretın bolyp körınetın osyndai şarttardy ūsynar bolsa, būl investisiialardyŋ şynaiylyǧyna kümändanuǧa bırden bır sebep. Ekınşı bır nazar audartatyn jäit, mūndai toptar adamdar oilanyp ülgermeulerı üşın jyldam investisiialauǧa şaqyrady. Sebebı, adamdarda «salqyn aqyl» degen psihologiialyq tüsınık bar. Olar adam oilanyp ülgermeuı üşın ärtürlı dünielermen aldausyratuǧa tyrysady.
Alaida, kompaniianyŋ alaiaqtyq piramidasy ekenın qaidan bıle alamyz? Alaiaqtyqtyŋ eŋ köp taralǧan jaǧdailary onlain sauda. Sonyŋ qatarynda, äleumettık jelıler iaǧni Instagram paraqşalary arqyly aldau jaǧdaiattardy jiı kezdesedı. Ädemı arzan zattar men baǧasy tiımdı zattar onlain satyp aluşylardy qyzyqtyrady. Sengış azamattar paraqşaǧa kırgende jazyluşylardyŋ sany men önımnıŋ ädemı foto, beinelerıne nazar audarady. Osy talaptardy basşylyqqa alyp tapsyrys beredı, bıraq önım joq. Keiınırek būl akkauntqa şaǧymdanyp, aqşasyn qaitarudy talap etken jaǧdaida satyp aluşyny blokqa jıberedı nemese paraqşanyŋ atauyn özgerte salady. Būl ärtürlı internet saittaryna da qatysty. Sondyqtan azamattardy yqtimal keleŋsızdıkterden qorǧau üşın saqtyq erejelerın saqtau cūralady. Mysaly, tauarlarǧa tek senımdı jerden tapsyrys beru, olardan naqty tūtynuşylardyŋ pıkırlerı boiynşa ǧana taŋdau. Al zaŋǧa jügınıp, alaiaqtardy sotqa bergen jaǧdaida bank arqyly aqşa audarǧanyŋyzdy rastaityn tübırtek, äleumettık jelılerdegı jeke habarlarlamalar, aryzdanuşy ūsynǧan barlyq materialdar qylmystyq ıs materialdaryna bırge tırkelıp, dälel retınde paidalanyla alady. Mamandardyŋ oiynşa, qarjylyq sauattylyǧy tömen adamdar kölıkterın, päterlerın «investisiialyq kompaniialarda» lombardqa qoiudy jön köredı.
Qazaqstandaǧy qarjy piramidalarymen küres ükımet pen qūzyrly organdardyŋ alǧaşqy oryndaǧy qajettılıgı bolyp tabylady. Qarjy alaiaqtary men olardyŋ jolyn kesude zaŋnamalyq şaralar, baqylaudy arttyru, halyqty qarjylyq oqytu maŋyzdy rölge ie. Būl mäselelermen küresu azamattardy qorǧau jäne eldegı ekonomikalyq tūraqtylyqty qamtamasyz etu şaralaryn ünemı nazarda ūstaudy talap etedı.
