Ömırıŋız tozaqqa ainalmasyn deseŋız, mūndai erkekke jolamaŋyz! Ǧabit Müsırepov atamyz «Erkek qyryqqa kelgenşe es kırmese – qasıret!» dep döp aitqan. Al, mūndai erkektıŋ belgılerı qandai? Ony jıgıt şaǧynda qalai «tanuǧa» bolady? Būl sūraqtar bosaǧa attamaǧan, oŋ jaqta otyrǧan jäne alǧaşqy nekesı sätsız bolyp ekınşı ret tūrmysqa şyǧudy oilap, josparlap jürgen qyz-kelınşekterdı qyzyqtyrary anyq. Osy oraida «Qasıret» erkektıŋ boiyndaǧy belgılerın tanuǧa kömektesetın myna bır äieldıŋ ömırın şolyp şyǧuyŋyzǧa bolady.
Sändıgüldıŋ äŋgımesı
«...Qyz ben jıgıttıŋ keibırın sezım qossa, endı keibırın jasy kelgen soŋ balaly jäne otbasyly bolu degen tılek bırıktıredı. Mende būnyŋ ekeuı de boldy, iaǧni küieuım ekeumızdıŋ aramyzda asa keremet sezım bolmady, bıraq ūnattym jäne qatarlastarymnyŋ bärı bosaǧa attap, ana atanyp jatqan soŋ men de ömır-poiyzynan qalyp ketpeudı oiladym. İä-iä, men jıgıttıŋ keleşekte qandai äke bolaryn zerdelemedım. Qūrsaǧyma şarana bıtıp, ekıqabat ekenımdı bılgenımde, quanyştan basym ainalyp, küieuımnıŋ töbesın kökke jetkızeiın dep ony taǧatsyzdana kütken edım. Kütken kezde uaqyt ta jyljymai qoiady emes pe, saǧatqa qaita-qaita qarap, ekı közım esıkte boldy. Bır kezde küieuım de keldı. Moinyna asylyp, közıne qarap külımdeimın. «Ne boldy? Bır närsenı büldırdıŋ be?» dedı küieuım. «Sen äke bolasyŋ!» dedım erkelei. Sızdıŋ küieuıŋız alǧaş äke bolatynyn estıgende qandai küide bolyp edı, esıŋızge tüsırıp körıŋızşı, oqyrman? Jaqsy küieudıŋ belgısı – erte üilense de, keş otbasy qūrsa da, tıptı toqaly jüktı bolsa da äke bolatynyn estıgende quanady.
...Küieuım menı köterıp alyp, betımnen şölp-şölp süietın şyǧar dep oilap edım. Melodramalardaǧydai quanyştan sasqalaqtap, menı ainalyp-tolǧanatyn şyǧar dep kütıp tūrmyn. Bıraq, ömır kino emes eken. Kiımın auystyryp jatqan ol «Nege saqtanbadyŋ? Üilengenımızge älı bır jyl da bolǧan joq, keiın-aq ülgerer edık qoi» dep qabaǧyn tüidı. «Ülbırep tūrǧan 18 jasar jas qyz bolsam meilı eken, «Özıŋ älı balasyŋ ǧoi, qazır balany qaitpeksıŋ?» deitındei. Ekeumızdıŋ de jasymyz 25-ten asqan, būl jas balaly boluǧa erte de, keş te emes menıŋşe. Nege quanbaisyŋ?» dedım. Ne kerek, sol künnen bastap qūrsaǧymdaǧy bır tamşy balaǧa bola üiden ūrys-kerıs tyiylmaityn boldy. «Bala üşın emes, qazır özımız üşın ömır süreiık. Jasyŋ 30-ǧa taiaǧanda bır bala tusaŋ sol jetedı. Qazır öz basymyzdy äreŋ asyrap jürmız, balany qalai baǧamyz?» dep küieuım jasandy tüsık jasatuǧa itermeledı. Al, men «balany aldyrmaimyn» dep, aitqanymnan qaitpai otyryp aldym. Terıs qarap jūmysyma baryp kelıp jüre berdım. Sol aralyqta küieuım jūmysynan şyǧyp qaldy. Jalpy, küieuım bır jerde ūzaq jūmys ıstegen emes. Äiteuır syltauy köp, eŋ ūzaq üş ai ǧana bır jūmysqa tūraqtai alady. Sodan keiın bır-ekı ai «jūmys ızdep jatyrmyn» dep üiden şyqpaidy... Qūrmettı oqyrman, sızdıŋ küieuıŋızdıŋ şe, jūmysy tūraqty ma? Jaqsy küieudıŋ taǧy bır belgısı – ol äielınıŋ türtpekteuınsız-aq özı jūmys ızdeidı. Jūmysynan qysqaryp qalsa, qara jūmys bolsa da ıstep, künıne ekı nan bolsa da tabady. Äielınıŋ tapqanyna alaqan jaiu, jüktı äielıne jūmys ıstetıp, özı üide jatu - ol üşın namys. Basymyzda baspanamyz da joq. Päter jaldap tūramyz. Menıŋ tapqanym qai jyrtyǧymyzǧa jamau bolsyn. As-auqat pen päteraqyǧa ǧana jetedı. Qalt-qūlt etıp äreŋ küneltıp otyrǧanymyzdy körıp, bılıp tūryp, küieuım ekı qolyn eŋbekke qosyp, jūmys ısteudı oilamady. Al, üide azyq-tülık tausylyp qalsa, «Nege joq? Senıŋ ailyǧyŋ eşnärsege de jetpeidı. Büitıp jūmys ıstegenşe, ıstemei-aq qoiǧanyŋ dūrys», - dep ūrysady. Küieuımnıŋ sonşalyqty jalqaulyǧyna taŋ qalamyn. Toŋazytqyşty toltyryp qoiyp sodan keiın «Nege tamaq daiyn emes?» dep dıŋkıldese jarasar, al jūmyssyz üide jatyp «Tek nan alyp keldıŋ be?» dep ūrsatynyna ne deisız. Şyndap kelse, men jūrttyŋ kelınşekterı sekıldı ekıqabat kezımde «jerıkpın» dep erkelei de almai jürgen joqpyn ba?! Balyqqa jerık bolsam da ony almai, aqşany küieuımnıŋ nany men tamaǧyna jäne temekısıne jūmsap jürgenımdı oilap jatqan ol joq. Adam qoly bos bolǧan soŋ är närsege ūryna ma, älde menıŋ küieuım özı sondai qai ıstıŋ de soŋyn oilamai jasaidy ma, äiteuır joq jerden basyna bäle tauyp alady da jüredı. Jüktılıktıŋ 7-şı aiynda, özım qinalyp jürgende küieuım dosynyŋ kölıgın qala ışınde aidap, bır äieldıŋ avtokölıgın soǧyp alypty. Küieuımnıŋ aituynşa, äiel kınälı eken. Bıraq, polisiia qyzmetkerlerın şaqyraiyn dese, küieuımnıŋ jürgızuşı kuälıgı joq. Sondyqtan, älgı äieldıŋ kölıgın jöndetuge onyŋ sūraǧan aqşasyn beruge mäjbür boldyq. Ärine, eger özı tauyp jatsa ündemes pe edım. Bosanarda perzenthanaǧa qajettı kiım, zattar jäne perzenthanadan şyqqannan soŋ närestege jörgek taǧy da basqa kerektılerdı satyp alamyn dep jinap jürgen azyn-aulaq aqşam bar edı. Sol aqşany amal joq älgı äielge berıp qūtyldyq. Al, dosy jıgıttık tanytty, iaǧni ol bızdıŋ qinalyp jürgenımızdı eskerıp, kölıgın öz aqşasyna jöndetetın boldy da «Keiın bırde berersıŋ» dedı küieuıme. Aityŋyzşy, osy jaǧdaiǧa qalai küiınbeiın? Jürgızuşı kuälıgı bolmasa nege rulge otyrady, zyǧyrdanym qainady. Būl bır ǧana ısı ǧoi, būdan būryn da, keiın de talai ret joq jerden problema tauyp basyn salbyratyp aldyma kelgen. «Jūrttyŋ Ybyraiy – Ybyrai, bızdıŋ Ybyrai – sūmyrai» degen eken bır äiel. Küiıngennen aitqan eken ǧoi ol. Jūrttyŋ küieulerı ata-anasyn, äielın, tört-bes balasyn da asyrap, tıptı keibıreulerı ajyrasqan äielınen tuǧan balalaryna aliment tölep, kölık te jürgızıp, keŋ etıp üi de salyp jatyr. Al, menıŋ küieuım bır qaraqan basyn aman alyp jüre almaidy. «Qasıret» erkekter qatelıgınen sabaq almaidy. Ol bır qatelıgın bırneşe ret qaitalaidy. Bosanatyn merzımım jaqyndap üide otyrǧanymda, ışerge tamaq kerek, päteraqyny töleu qajet, künde küieuıme aityp jürıp, äreŋ ornynan qozǧalttym. Jūmysqa şyqty. Bır firmaǧa tūrmystyq zattardy sauda oryndaryna, dükenderge jetkızıp beruşı bop ornalasty. Istese, qolynan jūmys keledı-aq eken. Bıraq onyŋ būlai aqşa tapqany qūrysyn. Qaltasyna säl aqşa bıtıp edı, syrttan qyzyq ızdei bastady. Bır ajyrasqan satuşy kelınşekpen äueiı boldy... Jaman küieudıŋ bır belgısı – osy. Öz äielın toidyra almai jatyp, basqa äieldı kafege aparady. Öz kelınşegıne gül syilap körmegen ol köşedegı basqa äielge syilyqtar jasaidy. Balam ekı jasqa tolǧanşa körgen qiyndyqtarymdy aityp jetkıze almaimyn. Sol qiyndyqtyŋ bärın küieuım "tudyrǧan". Äiteuır balam ösıp jatty. Keiın ony balabaqşaǧa berıp, özım jūmysqa şyqtym. Balamnyŋ bal qylyqtary şyqqanda küieuım özgerer dep küttım. Joq, qatelesıppın. Jūmysyna baryp keledı de, demalys künderı ekı kün syra ışedı. Qysqasy, onyŋ tabysy tek özınen artylmaidy jäne ol aqşasyn özınıŋ rahatyna ǧana jūmsaidy. Sondai-aq, tän qatynasyna bararda ünemı «Köterıp qoiyp jür me?» deudı ūmytpaidy. Jä, būny qoişy, otbasylymyn ǧoi, üi aluǧa äreket jasaiyn dep oilamaidy da. Ömırlık jospary joq. Säl aqşa artylsa, ony jūmsaǧanşa asyǧady. Balamyz eseidı. Küieuımnıŋ jasy 40-tan asqanda men ekınşı perzentımdı ömırge alyp keldım. Bıraq, küieuıme es kırmedı. Onyŋ şaşyna aq qylau tüsıp, symbaty ǧana özgergen, al ärnärsege ūrynyp jüretını, jalqaulyǧy, erteŋın oilamaityny, jauapsyzdyǧy sol küiı eken. Qazaqta «Erteŋın oilamaǧan erkekten bez» degen söz bar emes pe?! Bezıp ketkım keledı. Qazır künde özıme «Osyndai küieu kerek pe maǧan? Onyŋ maǧan ne paidasy tiıp jatyr?» dep sūraq qoidym. Ärine, bır paidasy üşın adammen bırge ömır sürmeisıŋ ǧoi. Alaida, mäseleŋdı kemıtpese de köbeitpese eken deisıŋ. Üige kırıs kırgızbese de şyǧynǧa batpasa eken deisıŋ. Ol kerısınşe, menıŋ mäselemdı kürdelendırıp, köbeitıp jüredı. Şydamym tausyldy. Onymen ajyrasqym keledı. 40-qa deiın es kırmegen erkek özgermeidı eken...» Sändıgül «Adam özgermeidı» deidı. Al, ülkender «Erkek üilengen soŋ jäne äke bolatynyn estıgende köbırek tabys tauyp, otbasyn oilap, boidaqtyq kezdegı qydyrysty da, jalqaulyqty da tastaidy» dep aitady. Bıraq, «Bes sausaq bırdei emes» degen söz de bar. Sonda qandai jıgıtke tūrmysqa şyǧu kerek? Ömırlık täjribesı mol jeŋgelerımız problemany köbeitetın emes, kerısınşe kemıtetın erkekke tūrmysqa şyǧu kerek deidı... (suretter aşyq derekközderden alyndy)
J. SMAǦŪLOVA, ERNUR.KZ
"Adyrna" ūlttyq portaly
