Oiy jetım, boiy jetım,
Ua, Äli!
El aǧasy, Qyr balasy,
Ua, pälı!
Maǧjan [1. 63 b.]
HH ǧasyrdyŋ basyndaǧy qazaqtyŋ tarih köşınıŋ baǧyt-baǧdaryn belgılep, el men jerdıŋ bolaşaǧyn, tılınıŋ talqyǧa tüsken taǧdyryn, sana men dästürdıŋ tūtastyǧyn saqtau üşın qalyŋ eldıŋ jauapkerşılıgın moiynyna jüktep, basyn bäigege tıkken tūlǧalarymyzdyŋ bıregeiı – Älihan Bökeihan. "Jūrt üşın tüs körmei, oiau jürıp ızdengen", qalyŋ eldıŋ ruhani kösemı atanǧan Älihan Bökeihannyŋ köptegen beimälım eŋbekterı baspa betterın körıp, jalpy oqyrmannyŋ nazaryna jariialanyp jatyr. Degenmen, ǧalymnyŋ tyŋ eŋbekterı älı de zerttelude. Osy tūrǧydan alǧanda Alaş arysynyŋ publisistikasyna basa nazar audarǧandy jön körıp otyrmyz. Şyny kerek, ūlt kösemınıŋ esımın tek tarih salasynda köptep köretındıkten be, osy tūsymen ǧana bailanystyryp keldık. Alaida, Älihannyŋ publisistika salasyna da sıŋırgen eŋbegınıŋ teŋızdei telegei ekendıgın älihantanuşy-ǧalym Sūltan Han Aqqūly taiǧa taŋba basqandai etıp däleldep beredı: "Alaştyŋ ūly Älihan özınıŋ maqala-ocherkterın 30-dan astam bürkenış esımımen (psevdonimımen) jariialady. Olardyŋ köpşılıgın orys tılınde paidalandy. Qazır onyŋ 1930 jyldardyŋ ortasyna deiın fransuzdardyŋ yqpaldy "Figaro" gazetınde jariialanyp tūrǧany turaly tyŋ mälımet anyqtalu üstınde.
Özınıŋ ǧūmyrynda Älihan töŋkerıske deiın 4 gazet, onyŋ üşeuı orys tılınde: "İrtyş", "Omich" jäne "Golos stepi" gazetterıne özı redaktor bolsa, qazaq tılınde tūŋǧyş jalpyūlttyq "Qazaq" gazetın ūiymdastyrdy. Töŋkerısten keiın qazaq tılınde "Temırqazyq" jäne "Şolpan" jurnalyn şyǧaryp, 1925 jyldan berı şyǧa bastaǧan "Jaŋa mektep", "Äiel teŋdıgı" jäne "Säule" jurnaldaryn aluǧa mūryndyq boldy" [2. 7-bet]. Jalpy, Älihannyŋ basylymdarda jaryq körgen tuyndylary bürkenşık esımdermen jariialanyp otyrǧan. Solardyŋ arasynda "Qyr balasy" degen laqap at köptegen paidaly dünielerdıŋ jaryqqa şyǧuyna sebepker boldy. Tıptı, būl esımı azan şaqyryp qoiǧan atynan da asyp tüsıp, barşaǧa mäşhür bolǧan eken. "Qyr balasy" jönınde älihantanuşy: "Älihannyŋ bürkenşek esımderınıŋ osy künge deiın anyqtalǧany 30-dan asyp jyǧylady. Olardyŋ basym köpşılıgın qazaq publisisı orys tılındegı publisistikasynda qoldandy. Sanaulysy ǧana, naqtyraq aitsam – "Qyr balasy" – "Syn stepei" jäne "V" degen ekı bürkenşek esımın ǧana ekı tılde qatar paidalandy", - dep būl esımnıŋ taǧy bır erekşelıgın körsetedı. [2. 10- bet]. Rasymen de, Älihan jaiynda derek ızdestırgenımızde "Qyr balasy" esımı qosa atalatyny, maqalalarynyŋ soŋynan köptep kezdestıretınımız jalǧan emes. Alaş kösemıne arnalǧan XV tomdyq jinaqty qolyma alyp, sanamdy ǧana biletpei, jüregımmen ūǧyna tüskenımde taǧy bır ǧajap düniege tap boldym. Ol – ūlt qairatkerınıŋ audarmany da nazardan tys qaldyrmai, gazet-jurnal betterıne jariialap otyrǧandyǧy. Sonyŋ ışınde erekşe közge tüskenı – "Jetpıs jetı mysal" boldy. Bız ūlt kösemı Aqymet Baitūrsynūlynyŋ mysal audarumen ainalysqanyn anyq bılgenımızben, Älihannyŋ būl qyrynan habardar emes edık. Sondyqtan, būl mysaldar jönınde basa nazar audaryp jazǧandy jön kördık. Mysaldar S. Aqqūlynyŋ Älihanǧa arnap basylǧan jinaǧynyŋ XII tomynda körsetılgen. "Qyr balasy" degen laqap atpen berılgen "Jetpıs jetı mysal" jinaǧy 1925 jyly Mäskeu qalasynda "Keŋes Odaǧyndaǧy elderdıŋ Kındık baspasynda" jaryq körgen eken. L.N.Tolstoi men Ezoptan jäne Ündı mysaldarynan qazaqşaǧa audarylǧan eŋbek VII bölımnen tūrady:
I
EZOPTAN
- Kök kepter men qūmyrsqa. 24. Baqşaşy men balalar.
- Bürkıt pen tasbaqa. 25. Qasqyr men tyrna.
- Küzen. 26. Qoiandar men baqalar.
- Arystan men tyşqan. 27. Äkesı men balalary.
- Ötırıkşı. 28. Tülkı.
- At pen esek. 29. Qūl esek pen taǧy esek.
- Ūzaq pen kök kepter. 30. Būǧy.
- Qatyn men tauyq. 31. İt pen qasqyr.
- Arystan, aiu, tülkı. 32. Masa men arystan.
- İt, äteş, tülkı. 33. At pen ielerı.
- At pen atşy. 34. Şal men ajal.
- Arystan men baqa. 35. Arystan men tülkı.
- Qūmyrsqa men inelık. 36. Būǧy men meiız aǧaşy.
- Tauyq pen altyn jūmyrt qa. 37. Mysyq pen tyşqan.
- Arystannyŋ terısın kigen esek. 38. Qasqyr men eşkı.
- Tauyq pen qarlyǧaş. 39. Aǧaş pen qamys.
- Būǧy men laǧy. 40. Ekı joldas.
- Tülkı men meiız. 41. Qasqyr men qozy.
- Jūmysşy qatyndar men äte ş. 42. Arystan, qasqyr, tülkı.
- Balyq pen balyqşy. 43. Arystan, esek, tülkı.
- Tülkı men teke. 44. Kısı men perı.
- İt pen suret. 45. Qarǧa men tülkı.
- Tyrna men aist.
- Jylannyŋ basy men qūiryǧy. 56. Sūŋqar men äteş.
- Jıŋışke jıp. 57. Pıl men qasqyr.
- Enşı ülesı. 58. Seple, balyqtar, şaian.
- Maimyl. 59. Perı men meruert.
- Maimyl men būrşaq. 60. Soqyr men süt.
- Sauyn siyr. 61. Qasqyr men sadaq.
- Üirek pen ai. 62. Tordaǧy qūstar.
- Şaŋ basqan qasqyr. 63. Patşa men sūŋqar.
- Ambar astyndaǧy tyşqan. 64. Patşa men pılder.
- Eŋ tättı alma. 65. Düniede jamandyq neden?
- Sudy nege tögesıŋ? –dep sūrady.
- Men meruert joǧalttym, sonan soŋ teŋızdı tögıp jatyrmyn, -dedı.
- Endı qaşan toqtaisyŋ? - dep perı sūrady.
- Teŋızdı tauysyp qūrǧatqanda toqtaimyn, - dedı.
- Qasqyr men aŋşylar. 72. Qoian men tazy
- Ekı kısı. 73. Emen men jaŋǧaq.
- Kısı men at. 74. Jūmyrtqa basqan tauyq pen balapandar.
- Ekı at. 75. Erlı-qatyndy bödene.
- Balta men ara. 76. Siyr men teke.
- İt pen aspazşy. 77. Tülkınıŋ qūiryǧy.
- Bökeihan Älihan. Şyǧarmalary – Sochineniia / Älihan Bökeihan. – Tolyqt. Ekınşı bas. Qūrastyruşy: Sūltan Han Jüsıp (Aqqūly). – Astana:»Saryarqa» baspasy.T.XI. – 2016. – Qazaqşa, orysşa. –576 bet.
- Bökeihan Älihan. Şyǧarmalary – Sochineniia / Älihan Bökeihan. – Tolyqt. Ekınşı bas. Qūrastyruşy: Sūltan Han Jüsıp (Aqqūly) . – Astana:»Saryarqa» baspasy.T.V. – 2016. – Qazaqşa, orysşa. –616 bet.
- Bökeihan Älihan. Şyǧarmalary – Sochineniia / Älihan Bökeihan. – Tolyqt. Ekınşı bas. Qūrastyruşy: Sūltan Han Jüsıp (Aqqūly). – Astana:»Saryarqa» baspasy.T.XII. – 2016. – Qazaqşa, orysşa. –568 bet.
Jansaia SMAN
"Adyrna" ūlttyq portaly
