Qazır Şämşını eske alu keşterı jiı ötkızılıp tūrady. Sonda da qai sarai, qandai zal bolsyn, bos oryn degen mülde bolmaidy. Qaita «artyq bilet joq pa?» dep konsert ötetın ǧimarattyŋ aldynda jūrt josyp jüredı. Zaldaǧy körermennıŋ arasynda bala da otyrady, dana da otyrady. Şyǧarmalary halyq arasyna keŋ tarap, özı de aŋyzǧa, saǧynyşqa, tıptı änge ainalyp ketken däl osyndai basqa tūlǧany tabu qiyn-aq. Mūnyŋ syry nede?
Qazaq änınıŋ tynysyn keŋıtken kemeŋger
Önertanuşylarymyz būl sūraqqa älı de naqty ǧylymi bailamyn, tübegeilı tüsındırmesın tüiındep bere qoiǧan joq. Äitse de, är-är jerde aitylyp-jazylyp jürgen pıkırler men tūjyrymdardy bır arnaǧa toǧystyra kelgende, Şämşı tuyndylarynyŋ halyq änderımen ündestıgı, onyŋ Aqan, Bırjan, Jaiau Mūsa syndy halyq kompozitorlary dästürınıŋ jaŋa zamanǧa sai jalǧastyruşysy jäne ärı qarai damytuşysy ekenı turaly qorytyndy şyǧaruǧa bolady.
Būl tūrǧyda marqūm aqyn Qadyr Myrza Älidıŋ kökeige qonar myna bır jüielı sözıne arnaiy toqtalǧan abzal:
«Şämşı Qaldaiaqov – qazaq änderınıŋ yrǧaqtyq, dybystyq, tıptı tynystyq kökjiegın odan ärı keŋeite tüsken körnektı kompozitor. Onyŋ «Aqsūŋqarym», «Aqmaŋdailym», «Saǧynyşym menıŋ» sekıldı sarjailau änderıne qūlaq türıp körıp körıŋız.
Şilı özen, qamys-ai,
Bızdı oilai jür, tanys-ai!
Nemese:
Ahau, aidai,
Qyzyl bidai,
Bolǧanşa jaryŋ jaman
Alsyn Qūdai!
– degen ıspettı qyzyqty da qūdırettı, bıraq belgılı därejede qaǧida-kanonǧa ainalyp ketken şolaq qaiyrmalar Şämşı änderınde jaŋa damuyn tapty. Dälırek aitsaq, odan ärı biıktep, odan ärı keŋi tüstı. Ekı tarmaqty, üş tarmaqty, ärı ketkende tört-bes tarmaqty dästürlı än qaiyrmalary Şämşı Qaldaiaqov änderınde on ekı, keide tıptı on alty, on jetı tarmaqqa şeiın köterıledı. Öleŋnıŋ közımen qaraǧanda, bır tarmaqtyŋ köptıgınde nemese bır tarmaqtyŋ tapşylyǧynda tūrǧan eşteŋe joq. Al ännıŋ jönı bır bölek. Ondaǧy artyq är tarmaq – artyq bır dybys, artyq bır tynys. Bırjan atamyzdyŋ belgılı sözımen aitqanda, «är tarmaq – bır vzvod sekıldı». Şämşı Qaldaiaqov şyǧarmaşylyǧy – Ämudariia siiaqty, Marşakşa aitar bolsaq, A-synan Iа-syna şeiın – ūlttyq, halyqtyq. Bır jarq etıp öşe salmai, muzyka aspanynda ūzaq tūryp qaluy da, mıne, osy qūdırettılıgınde» («Şämşı» kıtabynan, «Naq-naq» baspasy, 2002 jyl, 204-205-better).
Ony kökke kötergen – körkem mınez
Ännıŋ ömırge keluı jönınde qily-qily pıkırler aitylyp jatady. Keibıreulerge än şyǧaru tıptı öte oŋai ıs bolyp körınetın sekıldı. Älın bılmei älek bolatyn bügıngı qaisybır qaraǧymdar tıptı mūny konveierlık deŋgeige tüsırıp, elge mazaq bola bastady. Künıne bır än jazyp tastaityn olardyŋ sany köp, sapasy joq «tuyndylaryn» qanşa tyŋdasaŋ da jadyŋda qalmaidy. Öitkenı, boiynda qazaqy när joq, tamyrynda ūlttyq qainar joq.
Ännıŋ tuu prosesı men avtorlyq qoltaŋbanyŋ qalyptasuy turaly kezınde Şämşınıŋ özı de oi tolǧaǧan eken.
«Än şyǧaru qyzyq qoi, – deptı kompozitor bır estelıgınde. – Äu basta «qaidan, nenı tapsam eken?» dep jüresıŋ. Jolsyzben jüru şart. Bıreudı qaitalamau üşın – özıŋe-özıŋ saqşy boluyŋ kerek. Özıŋdı özıŋ aŋdyp jürmeseŋ, basy qatty tūlpar sekıldısıŋ. Öz tızgınıŋdı özıŋ qatty tartqyŋ da kelmeidı. Söitıp jürıp, abaisyzda, alǧaşqy tūlparlardyŋ salyp ketken jolymen tartasyŋ. Bıraz şapqan soŋ, ol senıŋ jaŋadan aşyp kele jatqan soqpaǧyŋ bolmai, būrynnan salynǧan eskı sürleu bolyp şyǧa keledı. Bıraz eŋbek etken soŋ qimaisyŋ da, «än önerındegı joldar köp qoi, onyŋ qaisy ekenın kım bılıp jatyr?» dep özıŋdı özıŋ aldaisyŋ, jūbatasyŋ. Bıraq oǧan aryŋ könbeidı. Demek, mäselenı basynan bastauyŋ kerek nemese sürıngen jerıŋnen basqa baǧytqa qarai alyp qaşuǧa mäjbürsıŋ. Būl repetisiia köpke deiın qaitalana beruı de mümkın...»
Būl – äigılı kompozitordyŋ öz basynan keşken jaǧdaiy, jan syry. Şedevr dünie lezde tua salmaidy, qanşama qajyrly eŋbektı qajet etedı. Ol da – bala ıspettı. Öner adamdarynyŋ «ışten şyqqan şūbar jylan ǧoi, qaiteiın...» deitını de sodan. Aiy-künı tolyp, tolǧaǧy jetkenşe, basta pısıp-jetılgenşe san ret jan azabyna salyp, äurege tüsıredı. Şäkeŋnıŋ älgı «oǧan aryŋ könbeidı» deitını – sol sony soqpaqty ızdeuı, qaitalaudyŋ qara jolyna tüsıp şaba beruden sanaly türde bas tartuy. Bälkım, sonysymen de ol Şämşı bolǧan şyǧar.
«Şämşıge Alla keremet talantpen qosa jaqsy mınez berdı. Ony biıkke kötergen de – sol jaisaŋ mınezı, qarapaiym bolmysy. Qaşan körseŋ balaşa külımdep, jüregın jūlyp bere salatyndai bop jüretın. Şyny kerek, söitıp jürıp anadai keremet änderdı qaşan, qaitıp jazyp ülgerdı – keide taŋ qalasyŋ... Söitsem, ol sol jürıstıŋ özınde janyn jep jüredı eken ǧoi...» deidı sūhbattarynyŋ bırınde äigılı akter Asanälı Äşımov.
Iаǧni, talantty adamnyŋ mınezsız bolmaityny ras, bıraq ol mınezdıŋ aqyry menmendıkke aparyp soqpauǧa tiıs. Astamşyldyq paida bolǧan jerden talant tartyla bastaityny – ömırde san ret däleldengen närse. «Men – talantpyn, men – erekşemın, el menıŋ osy mınezımdı köteruge mındettı!» dep keude qaǧyp, tasyraŋdap ketken talai talanttyŋ taǧdyry tarih betterınde sairap jatyr. Al Şäkeŋnıŋ boiyndaǧy körkem mınez – kerısınşe, jıbektei esılıp, maidai erıp tūrǧan meiırımdılık, mädeniettılık, qarapaiymdyq ekenıne ūly kompozitormen kezınde jaqsy aralasqan Asekeŋnıŋ älgı äŋgımesı kuä.
Eldıŋ bar aimaǧyna än arnady
Şämşı änı şyrqala qalsa, menıŋ esıme... auyl tüsedı. Sonau bır qiianda qalǧan balalyq şaqtyŋ aiauly sätterı köz aldyma elestep, saǧynyş äuezı qūlaǧyma talyp jetkendei bolady. «Dalanyŋ gülderı şeşek jarǧan...» dep, mektep sahnasynda qol ūstasa än salyp tūrǧan qatar-qūrbylastarym oiyma oralady. «Sol bır kez esımde, jaǧasy būlaqtyŋ. Aily jaz keşınde, syrlasqan ūzaq tün...» dep yŋyldai otyryp kılem toqityn äpkelerımnıŋ jas kezı köz aldyma keledı. Şıldehana, bastaŋǧylarda jeŋgelerımızdıŋ:
«Kel, bileiık, ketpe menıŋ qasymnan,
Qyzǧaldaǧym, taŋ nūrymen aşylǧan.
Sezım şırkın aq jaŋbyrǧa ūqsaidy,
Almatyda jaŋa jauyp, jaŋa jauyp basylǧan», – dep syzylta şyrqaityn sätterı qandai keremet edı...
Şämşı aǧamyzdyŋ şetelderge qanşalyqty şyqqany, saparlaǧany turaly asa köp derek joq. Esesıne, ol kısı Qazaqstannyŋ tükpır-tükpırın tügel aralady desek, qatelespespız. Eldıŋ qai öŋırıne, qai audanyna, tıptı qai auylyna barsa da, ony halyq qūşaǧyn jaiyp qarsy aldy. Körermen qauymnyŋ özıne, önerıne degen yqylasy, ärine, jauapsyz qalǧan joq. Şäkeŋ de elın, jerın, jūrtyn jüregımen süidı. Sonyŋ jarqyn körınısı, naqty dälelı bolyp qanşama tamaşa änder qaldy.
Kompozitordyŋ än mūrasyna zer sala üŋılgen adam, şynynda da, onyŋ än arnamaǧan aimaǧy qalmaǧanyn aŋǧarar edı. «Aq erke – aq Jaiyq», «Aqsudan ūşqan aqquym», «Arys jaǧasynda», «Arqalyqtyŋ aq taŋy», «Baiqoŋyr», «Jarqyraidy Jezqazǧan», «Kökköldegı keşter», «Kel, Burabaiǧa!», «Qarqaralym», «Moiynqūmda», «Mūnaraly Maŋǧystau», «Otyrardaǧy toi», «Syr sūluy», «Taldyqorǧan – änım menıŋ», «Tamdy aruy», «Terıskei», «Şyǧystyŋ şolpany», «Şalqar tünı», «Fosforly Jambyl»... taǧy basqalar.
Qazaqtyŋ bükıl dalasyn änge qosyp, änge bölep, änmen terbetıp ketken Şämşı Qaldaiaqov qazaqpen mäŋgı jasai bermek.
Säken SYBANBAI
"Adyrna" ūlttyq portaly
