Qazir Shámshini eske alý keshteri jıi ótkizilip turady. Sonda da qaı saraı, qandaı zal bolsyn, bos oryn degen múlde bolmaıdy. Qaıta «artyq bılet joq pa?» dep konert ótetin ǵımarattyń aldynda jurt josyp júredi. Zaldaǵy kórermenniń arasynda bala da otyrady, dana da otyrady. Shyǵarmalary halyq arasyna keń tarap, ózi de ańyzǵa, saǵynyshqa, tipti ánge aınalyp ketken dál osyndaı basqa tulǵany tabý qıyn-aq. Munyń syry nede?
Qazaq ániniń tynysyn keńitken kemeńger
Ónertanýshylarymyz bul suraqqa áli de naqty ǵylymı baılamyn, túbegeıli túsindirmesin túıindep bere qoıǵan joq. Áıtse de, ár-ár jerde aıtylyp-jazylyp júrgen pikirler men tujyrymdardy bir arnaǵa toǵystyra kelgende, Shámshi týyndylarynyń halyq ánderimen úndestigi, onyń Aqan, Birjan, Jaıaý Musa syndy halyq kompozıtorlary dástúriniń jańa zamanǵa saı jalǵastyrýshysy jáne ári qaraı damytýshysy ekeni týraly qorytyndy shyǵarýǵa bolady.
Bul turǵyda marqum aqyn Qadyr Myrza Álıdiń kókeıge qonar myna bir júıeli sózine arnaıy toqtalǵan abzal:
«Shámshi Qaldaıaqov – qazaq ánderiniń yrǵaqtyq, dybystyq, tipti tynystyq kókjıegin odan ári keńeıte túsken kórnekti kompozıtor. Onyń «Aqsuńqarym», «Aqmańdaılym», «Saǵynyshym meniń» sekildi sarjaılaý ánderine qulaq túrip kórip kórińiz.
Shıli ózen, qamys-aı,
Bizdi oılaı júr, tanys-aı!
Nemese:
Ahaý, aıdaı,
Qyzyl bıdaı,
Bolǵansha jaryń jaman
Alsyn Qudaı!
– degen ispetti qyzyqty da qudiretti, biraq belgili dárejede qaǵıda-kanonǵa aınalyp ketken sholaq qaıyrmalar Shámshi ánderinde jańa damýyn tapty. Dálirek aıtsaq, odan ári bıiktep, odan ári keńı tústi. Eki tarmaqty, úsh tarmaqty, ári ketkende tórt-bes tarmaqty dástúrli án qaıyrmalary Shámshi Qaldaıaqov ánderinde on eki, keıde tipti on alty, on jeti tarmaqqa sheıin kóteriledi. Óleńniń kózimen qaraǵanda, bir tarmaqtyń kóptiginde nemese bir tarmaqtyń tapshylyǵynda turǵan eshteńe joq. Al ánniń jóni bir bólek. Ondaǵy artyq ár tarmaq – artyq bir dybys, artyq bir tynys. Birjan atamyzdyń belgili sózimen aıtqanda, «ár tarmaq – bir vzvod sekildi». Shámshi Qaldaıaqov shyǵarmashylyǵy – Ámýdarııa sııaqty, Marshaksha aıtar bolsaq, A-synan Ia-syna sheıin – ulttyq, halyqtyq. Bir jarq etip óshe salmaı, mýzyka aspanynda uzaq turyp qalýy da, mine, osy qudirettiliginde» («Shámshi» kitabynan, «Naq-naq» baspasy, 2002 jyl, 204-205-better).
Ony kókke kótergen – kórkem minez
Ánniń ómirge kelýi jóninde qıly-qıly pikirler aıtylyp jatady. Keıbireýlerge án shyǵarý tipti óte ońaı is bolyp kórinetin sekildi. Álin bilmeı álek bolatyn búgingi qaısybir qaraǵymdar tipti muny konveıerlik deńgeıge túsirip, elge mazaq bola bastady. Kúnine bir án jazyp tastaıtyn olardyń sany kóp, sapasy joq «týyndylaryn» qansha tyńdasań da jadyńda qalmaıdy. Óıtkeni, boıynda qazaqy nár joq, tamyrynda ulttyq qaınar joq.
Ánniń týý proesi men avtorlyq qoltańbanyń qalyptasýy týraly kezinde Shámshiniń ózi de oı tolǵaǵan eken.
«Án shyǵarý qyzyq qoı, – depti kompozıtor bir esteliginde. – Áý basta «qaıdan, neni tapsam eken?» dep júresiń. Jolsyzben júrý shart. Bireýdi qaıtalamaý úshin – ózińe-óziń saqshy bolýyń kerek. Ózińdi óziń ańdyp júrmeseń, basy qatty tulpar sekildisiń. Óz tizginińdi óziń qatty tartqyń da kelmeıdi. Sóıtip júrip, abaısyzda, alǵashqy tulparlardyń salyp ketken jolymen tartasyń. Biraz shapqan soń, ol seniń jańadan ashyp kele jatqan soqpaǵyń bolmaı, burynnan salynǵan eski súrleý bolyp shyǵa keledi. Biraz eńbek etken soń qımaısyń da, «án ónerindegi joldar kóp qoı, onyń qaısy ekenin kim bilip jatyr?» dep ózińdi óziń aldaısyń, jubatasyń. Biraq oǵan aryń kónbeıdi. Demek, máseleni basynan bastaýyń kerek nemese súringen jerińnen basqa baǵytqa qaraı alyp qashýǵa májbúrsiń. Bul repetıııa kópke deıin qaıtalana berýi de múmkin...»
Bul – áıgili kompozıtordyń óz basynan keshken jaǵdaıy, jan syry. Shedevr dúnıe lezde týa salmaıdy, qanshama qajyrly eńbekti qajet etedi. Ol da – bala ispetti. Óner adamdarynyń «ishten shyqqan shubar jylan ǵoı, qaıteıin...» deıtini de sodan. Aıy-kúni tolyp, tolǵaǵy jetkenshe, basta pisip-jetilgenshe san ret jan azabyna salyp, áýrege túsiredi. Shákeńniń álgi «oǵan aryń kónbeıdi» deıtini – sol sony soqpaqty izdeýi, qaıtalaýdyń qara jolyna túsip shaba berýden sanaly túrde bas tartýy. Bálkim, sonysymen de ol Shámshi bolǵan shyǵar.
«Shámshige Alla keremet talantpen qosa jaqsy minez berdi. Ony bıikke kótergen de – sol jaısań minezi, qarapaıym bolmysy. Qashan kórseń balasha kúlimdep, júregin julyp bere salatyndaı bop júretin. Shyny kerek, sóıtip júrip anadaı keremet ánderdi qashan, qaıtip jazyp úlgerdi – keıde tań qalasyń... Sóıtsem, ol sol júristiń ózinde janyn jep júredi eken ǵoı...» deıdi suhbattarynyń birinde áıgili akter Asanáli Áshimov.
Iaǵnı, talantty adamnyń minezsiz bolmaıtyny ras, biraq ol minezdiń aqyry menmendikke aparyp soqpaýǵa tıis. Astamshyldyq paıda bolǵan jerden talant tartyla bastaıtyny – ómirde san ret dáleldengen nárse. «Men – talantpyn, men – erekshemin, el meniń osy minezimdi kóterýge mindetti!» dep keýde qaǵyp, tasyrańdap ketken talaı talanttyń taǵdyry tarıh betterinde saırap jatyr. Al Shákeńniń boıyndaǵy kórkem minez – kerisinshe, jibekteı esilip, maıdaı erip turǵan meıirimdilik, mádenıettilik, qarapaıymdyq ekenine uly kompozıtormen kezinde jaqsy aralasqan Asekeńniń álgi áńgimesi kýá.
Eldiń bar aımaǵyna án arnady
Shámshi áni shyrqala qalsa, meniń esime... aýyl túsedi. Sonaý bir qııanda qalǵan balalyq shaqtyń aıaýly sátteri kóz aldyma elestep, saǵynysh áýezi qulaǵyma talyp jetkendeı bolady. «Dalanyń gúlderi sheshek jarǵan...» dep, mektep sahnasynda qol ustasa án salyp turǵan qatar-qurbylastarym oıyma oralady. «Sol bir kez esimde, jaǵasy bulaqtyń. Aıly jaz keshinde, syrlasqan uzaq tún...» dep yńyldaı otyryp kilem toqıtyn ápkelerimniń jas kezi kóz aldyma keledi. Shildehana, bastańǵylarda jeńgelerimizdiń:
«Kel, bıleıik, ketpe meniń qasymnan,
Qyzǵaldaǵym, tań nurymen ashylǵan.
Sezim shirkin aq jańbyrǵa uqsaıdy,
Almatyda jańa jaýyp, jańa jaýyp basylǵan», – dep syzylta shyrqaıtyn sátteri qandaı keremet edi...
Shámshi aǵamyzdyń shetelderge qanshalyqty shyqqany, saparlaǵany týraly asa kóp derek joq. Esesine, ol kisi Qazaqstannyń túkpir-túkpirin túgel aralady desek, qatelespespiz. Eldiń qaı óńirine, qaı aýdanyna, tipti qaı aýylyna barsa da, ony halyq qushaǵyn jaıyp qarsy aldy. Kórermen qaýymnyń ózine, ónerine degen yqylasy, árıne, jaýapsyz qalǵan joq. Shákeń de elin, jerin, jurtyn júregimen súıdi. Sonyń jarqyn kórinisi, naqty dáleli bolyp qanshama tamasha ánder qaldy.
Kompozıtordyń án murasyna zer sala úńilgen adam, shynynda da, onyń án arnamaǵan aımaǵy qalmaǵanyn ańǵarar edi. «Aq erke – aq Jaıyq», «Aqsýdan ushqan aqqýym», «Arys jaǵasynda», «Arqalyqtyń aq tańy», «Baıqońyr», «Jarqyraıdy Jezqazǵan», «Kókkóldegi keshter», «Kel, Býrabaıǵa!», «Qarqaralym», «Moıynqumda», «Munaraly Mańǵystaý», «Otyrardaǵy toı», «Syr sulýy», «Taldyqorǵan – ánim meniń», «Tamdy arýy», «Teriskeı», «Shyǵystyń sholpany», «Shalqar túni», «Fosforly Jambyl»... taǵy basqalar.
Qazaqtyń búkil dalasyn ánge qosyp, ánge bólep, ánmen terbetip ketken Shámshi Qaldaıaqov qazaqpen máńgi jasaı bermek.
Sáken SYBANBAI
"Adyrna" ulttyq portaly
