Şejıre - ömırtanudyŋ, adamtanudyŋ, qoǧamtanudyŋ mektebı

2162
Adyrna.kz Telegram
https://adyrna.kz/content/uploads/2024/09/izobrazhenie_2024-09-04_162447559-960x500.png?token=d705895d4e0a5fbf7554765a8bb99fa2
Oidan jäne qiialdan tudyruǧa kelmeitını – tarih. Tarih ötken ömırdı söz etkenımen, bügınge jäne keleşekke qyzmet etedı. Alaida tarih zaŋdylyqtary men erejelerıne baǧynbaityn bır sala bar – ol şejıre! Şejıre (arabşa – şejıre, qazaqşa – ūryq-būtaq (ürım-būtaq) – qazaq ışınde este joq eskı zamandardan berı auyzekı aitylyp, ışınara jazylyp kele jatqan ru-taipalarymyzdyŋ dünie bastauy. Onda qazaq halqynyŋ ömırı, maqsat-mūraty, adamgerşılık, ūlttyq qūndylyqtary, erlıkterı baiandalady. «Bölşeksız bütın joq» degen. Ru şejıresı – qazaqtyŋ bır bölşegı, ru tarihy – qazaq tarihynyŋ bır bölımı. Qazırgı taŋda ru şejıresıne qyzyǧuşy, oquşy qauym da köp, oǧan toqtau da joq. Bıraq, şejırenı qaraqan bastyŋ qamyna, dombyt maqtanǧa paidalanuǧa bolmaidy. Şejırenı bılu, bölınuge emes – bırıguge itermeleuge tiıs. Ru degen – o bastan bölınu üşın emes, bırıgu üşın qūrylǧan qoǧamdyq institut. Eger bız jetı atamyzdy tektep, şejıremızdı bılsek, bır-bırımızge aǧaiyn, jamaǧaiyn, alys aǧaiyn, naǧaşy-jien, qūda-jekjat, t.b. tuysqandyǧymyzdy saqtaiyz. Ol üşın şejıremızdı közımızdıŋ qaraşyǧyndai saqtap, tolyqtyryp, jinastyryp, ǧylymi negızde jüielep otyruymyz kerek. Qai eldıŋ bolmasyn erekşelıgı men qarym-qabıletın onyŋ şejıresınen bıluge bolady. Şejırege berık el eşqaşan azbaidy da, tozbaidy. Şejıre jetı atany bıluden bastalady. «Jetı atasyn bılmegen – er jetesız, jetı ǧasyr tarihyn bılmegen – el jetesız», «Jetı atasyn bılmegen – jetımdıktıŋ belgısı», «Jetı atasyn bılgen ūl jetı jūrttyŋ qamyn jer, jetı atasyn bılmegen qūlaǧy men jaǧyn jer», deidı qazaq. Erterekte «Adam jetı jūrttyŋ tılın bılse – ol dana adam bolyp esepteledı» degen tüsınık bolǧan. Ärine bır adam myqty bolsa – äulet myqty, äulet myqty bolsa – auyl myqty, auyl myqty bolsa – memlekettıŋ dıŋgegı myqty bolady. Sondyqtan kez kelgen qazaq jetı atasyn jatqa bıluı kerek dep sanaǧan. Jetı ata degenımız – jetı ūrpaq: ata, äke, bala, nemere, şöbere, şöpşek, nemene. Jetı ata baladan örlei espeteledı: bala, äke, ata, arǧy ata, baba, tek ata, tüp ata. Qazaq 7 ataǧa jaqyn – aǧaiyn, 20 ataǧa jaqyn – jamaǧaiyn atanyp, ru därejesıne jetken. Bıraq qyz alyspaǧan. 40 ataǧa deiın –  alys aǧaiyn attanyp, taipa därejesıne jetken. Bıraq qyz alyspaǧan. Är ūrpaqtyŋ jasyn orta eseppen «25 jas» dep eseptep, ony 40-qa köbeitsek – 1000 jyl bolady. Iаǧni 40 ataǧa jetıp, «qaimana qazaq» atanǧanda ǧana qazekeŋ: «Qaimana qazaq bolystyq, qyz alyp, qyz berısuge tolystyq», dep bır-bırımen qūdandalasyp, qūda-jekjat atanǧan. «Qūda myŋ jyldyq» degen mätel sodan şyqqan. Ondai tamyry tereŋnen jalǧasqan tuysqandyq qatynasty eşkım üze almaidy. Bız tılımızdegı osy «tuysqan» sözın öne boiymyzda aǧyp tūrǧan «qan» sözımen bailanystyramyz. Mahmūt Qaşqaridıŋ «Diuani lūǧat-ät-Türk» eŋbegınde «qaŋ» sözı «ata, äke» dep berılıptı. Osydan «atalas, äkeles» maǧynasyndaǧy «qaŋdas» sözı paida bolǧan. «Şal-şauqan» degen de söz tırkesı bar. Mūndaǧy «şal» sözı «kärı adam» degendı bıldırse, «şau+qan» degendegı «şau» sözı de «kärı» degen maǧyna beredı. Al «qan» sözı «qaŋnyŋ» özgerıske tüsken türı, maǧynasy – kärı äke. Tuysqan ataulary «aǧaiyn, jamaǧaiyn, alys aǧaiyn, qaimana qazaq» dep atalatyn törttık ölşemnen tūrady. 1) Aǧaiyn – qyz alysyp, qyz berıspeitın ūrpaq: Ata. Äke. Bala. Nemere. Şöbere. Şöpşek. Nemene. 2) Jamaǧaiyn – qyz alysyp, qyz berıspeitın ūrpaq: Körejat – köre tūryp, jat bolǧan adam. Jürejat – jüre baryp, jat bolǧan adam. Tuajat – tua salyp, jat bolǧan adam... 3) Alys aǧaiyn – qyz alysyp, qyz berıspeitın ūrpaq... 4) Qaimana qazaq – qyz alysyp, qyz berısuge jetken ūrpaq. Qaimana – jat, böten adam, «köldeneŋ kök atty» degen söz. «Qaimana qazaqtyŋ beretının berıpsıŋ», «Senen aidaladaǧy qaimana qazaq jaqsy eken», t.b. Osylaişa qazaq qaimana qazaq bolǧanda ǧana qalyŋmalyn atap, qyz alysyp, qyz berısken. Qalyŋmal beru är öŋırde är türlı bolǧanmen, onyŋ mölşerı qūdalardyŋ äl-auqatyna qarai belgılenedı. Eŋ joǧarǧy qalyŋmal –  qyryq jetı. Qyryq jetınıŋ basty ölşemı – üş toǧyz. Qalyŋmalsyz qyz bolmaidy. Meilı ol soqyr, aqsaq bolsyn, meilı ol er dauysty, ne kerdauysty bolsyn, qyzdyŋ qalyŋmaly bolady. Qyz bala jaryq düniege aiy-künı jetıp, tolyq künımen kelgende «qyryq jetı keldı» dep, al şala tuǧanda «otyz jetı keldı» dep süiınşılegen. Süiınşı sūraǧan kısıge qyz äkesı «toǧyzbasynyŋ» (toǧyz tüie, toǧyz jylqy, toǧyz qoi) bıreuın jeteletken. Iаǧni ne tüie, ne jylqy, ne qoi ataǧan, eşkı ne siyr atamaǧan. Qyryq jetı – bala ana qūrsaǧynan jaryq düniege şyqqanǧa deiın jetı satydan ötedı. Är saty qyryq kündı qamtidy. Osyny qyryq jetı dep ataidy. Būl jetı ret qyryq degen satyny bıldıredı. Qyryqty jetıge köbeitsek, ekı jüz seksen kün şyǧady. Būl – toǧyz ai toǧyz kün. Otyz jetı – bala anasynyŋ qūrsaǧynda otyz jetı apta jatqan. Otyzdy jetıge eselesek, ekı jüz on kün şyǧady. Būl – jetı ailyq bala. Qalyŋmaldyŋ tört ölşemı bar: 1) Qyryq jetı (baital). Eger baital buaz bolsa – ekı basqa esep, keide özara kelısıp, syi-siiapatqa tört-bes baital qosady. 2) Otyz jetı (baital). 3) Jiyrma jetı (baital) – būny «üiırımen üş toǧyz» deidı. «Tüienı kelesımen, jylqyny üiırımen, qoidy otarymen, siyrdy tabynymen», degendei bır üiırde aiǧyrymen toǧyz bas baital bolady. 4) On jetı (baital). Mıneki, osylaişa bükıl qazaq bır atanyŋ ūrpaǧy, bır tamyrdyŋ būtaǧy degen qaǧidamen ösıp-örkendep kelemız. Qazaqy ädeppen ru sūrasamyz, ata quysamyz (ata degenı – ru, ru degenı – ata). Söitıp bır-bırımızge naǧaşy-jien, böle-baja, qūda-jekjat bolyp jaqyndasa tüsemız. Qandai ǧajap jüie! Qazaq elın, ruyn, süiegın, jetı atasyn, kındık qany tamǧan jerın bıledı, eşqaşan ūmytpaidy jäne ony ūrpaǧyna amanat etedı. Alystan alty jasar bala kelse, attan tüsıp, jön sūraidy. Aldymen «Esımıŋ kım?» deidı. Men «Aidyn» dep jauap beremın. Sodan keiın baryp, «Qai elsıŋ?» deidı. Men «Naiman» deimın. «Naimannyŋ ışınde ruyŋ kım» dep sūraidy. Men «Qarakereimın» deimın. Üşınşı sūraǧyn «Süiegıŋ kım?» dep qoiady. «Qūttyqadam» dep aitamyn. Eŋ soŋynda «Jetı ataŋdy ata!» deidı. Sosyn tuys, qūda, jien, küieu, naǧaşy jäne taǧy basqa jaqyndyǧyŋdy bılıp alǧan soŋ, äŋgımesın de, äzılın de soǧan qarai örbıtedı. Qazaq östıp jön-josyq sūrasudyŋ arqasynda tegın saqtap jürgen bıregei halyq. Sol sebeptı qany da taza. Ata-tegın bılmei ösken ūl öz qaryndasyna üilenuı, al qyz öz aǧasyna tūrmysqa şyǧuy yqtimal. Bırde ataqty şipager Öteiboidaq Tileuqabylūlyn Äz-Jänibek han şaqyryp alyp: «Öteke, bizdiŋ elimizdiŋ deni sau, ömiri ūzaq, baqytty bolu üşin ne isteui kerek?» degende, Öteiboidaq: «Taqsyr, eŋ aldymen qol alyp, amandasudy tyiyŋyz. Ekinşi, betten süiip amandasudy tyiyŋyz. Üşinşi, jeti atadan aspai qyz alysudy tyiyŋyz. Bar päleni osylar taratady», degen eken. Mıne, sodan bastap tuysqan, qandas adamdar arasynda qyz alysyp, qyz berısu tyiylǧan desedı. Sosyn qazaqtyŋ jüz ūǧymy boiynşa da eşqandai tuystyq atau joq, tek qany bır, atasy bölek emes aǧaiyn ǧana bar. «Oǧyznama» jyrynda: «Äkesı üş ūlyna üş türlı zat berıptı: soqa, köze (tostaǧan) jäne sadaq. Soqa alǧany – şaruaşylyqqa eptı bolypty, köze alǧany – ılım-bılım tostaǧanynan susyndapty, sadaq alǧany – jauynger bolypty», delıngen. Bıraq jyrdy audaru barysynda audarmaşylar tarapynan qatelık ketken syŋaily. Oǧyz handa üş emes, alty ūl bolǧan. Oǧyz han olarǧa ekı türlı oq berıp, ekı topqa bölıp, ärbırıne qūs syilaǧan.  Däl osyndai aŋyz saqtarda da bar. Oǧyz ben saq – qazaq tarihynda ız qaldyrǧan, etnogenezınde eleulı röl oinaǧan taipalar. Būl aŋyz ündılerdıŋ brahman – abyz-bılımdar, kşatrii – äsker-jauynger jäne vaişia – dihan-qolönerşı kastalarymen üilesıp jatyr. Iаǧni ol aŋyz ejelgı zamannan berı bar. Bızdegı üş jüzge bailanysty qazırgı söz sonyŋ säl türlengen türı. Ūly jüz – şaruaǧa, malǧa, ekonomikaǧa beiım (soqa, qauǧa); Orta jüz – ılım-bılımge äues (tostaǧan, köze, qalam); Kışı jüz – äskeri ıs-qimylǧa (naiza, sadaq) şeber degendegı «qauǧa» sözderın oidan qosqan. Eşbır qisyny joq. Qauǧanyŋ bergı atauy – şelek, arǧy atauy – könek (können, ırı maldyŋ bas terısınen jasalǧan, qūdyqtan su tartatyn ydys). Sondyqtan joǧaryda aitylǧan tämsıldıŋ tūtas bır jüzdı malǧa, dauǧa, jauǧa qoiuyna eş qatysy joq. Maldy bar qazaq baqqan, daudy bar qazaq quǧan, naizany bar qazaq ūstaǧan. Qazaq şejıresınde būl üş aitylymǧa sai eşteŋe jazylmaǧan. Soqa da, qauǧa da üisınge taŋba bolyp berılmegen. Jäne ol kastalyq ürdıs te emes. Eger üisın malmen, şaruamen ǧana ainalysuǧa tiıstı bolsa, Kuşan, Parfiia, Baktriia siiaqty memleketerdı qūra alar ma edı? Ärine, joq! Būl tämsıldıŋ dūrys nūsqasy – Ūly Jüzge jalau berıp, alǧa qoi. Orta Jüzge qamşy berıp, hanǧa qoi. Kışı Jüzge naiza berıp, jauǧa qoi. Mūndaǧy jalau taŋbanyŋ törkını soǧysta köterıp jüretın alaudy bıldıredı. Būl  üisın Maiqy biden qalǧan ūly mūra. Şejıre boiynşa, qazaq üş jüzge bölıngende eŋ alda  jalau taŋba ūstaǧan üisın balasy, odan keiın  qamşy taŋba ūstaǧan alty arys (arǧyn, naiman, kerei, uaq, qoŋyrat, qypşaq), soŋynan  naiza taŋba ūstaǧan alşyn balasy jürgenı aitylady.

Aidyn Rysbekūly,

geraldist

Pıkırler