Būl künde «mähır» jastar arasynda auqymdy taqyryptardyŋ bırı boldy. Ony ondai taqyryp etken – özındık zaŋdary. Aita keteiık, köpşılık qauym qalyŋ mal men mähırdı ajyrata almai jatady. Al «qalyŋ mal» degenımız ne?
Qalyŋ maldyŋ mähırden erekşelıgı jıgıtten qyzdyŋ äke-şeşesıne qalyŋdyq üşın beretın syiy. Äielge qajettı zattardy daiyndau üşın berıletın tört tülık mal men ärtürlı baǧaly dünielerdı aitamyz. Qalyŋ mal qazaqtyŋ būrynnan kele jatqan dästürı. Al dästürımızdıŋ tarihy sonau «Jetı jarǧy» zaŋdarynda dajazylǧan. «Bas jaqsy» qalyŋ maldyŋ joǧarǧy şegı sanalǧan. Bas jaqsyǧa bäige men kökparda jüldelı oryn alyp jürgen säigülık, beren myltyq, sauyt, atan tüie nemese küştı duylǧalyqara nar engen. «Bas jaqsy» qalyŋ maly köbıne däulettı adamdardyŋ neke qatynastarynda bolǧan. «Qyryq jetı», «otyz jetı», «jiyrma jetı», «on jetı» ölşemıne qara mal sany kırgen. Al «Döŋgelek qalyŋ malǧa» on bas qara mal kırgen. Ol äleumettık jaǧdai tömen otbasylardyŋ neke qatynasynda bolǧan. Şariǧat boiynşa maman Mūhan İsahan «Qalyŋ mal turaly şariǧat ne deidı?» degen sūraqqa öz pıkırın bıldırdı:
- Qalyŋ mal qazaq halqy islam dının qabyldamai tūryp köşpelı eldıŋ qoldanysynda bolǧan. Keiın islam dının qabyldaǧanda qalyŋmal şariǧattaǧy mähır reŋkın (transformasiia) alyp, neke şarttarynyŋ bırı retınde qabyldanǧan. Jalpy, qalyŋmaldy şariǧatttaǧy küieu jıgıttıŋ qalyŋdyǧyna beretın mähır-syiy dep esepteuge bolady. Sebebı, mähır – äieldıŋ küieuınen alǧan syilyǧy, ol äieldıŋ täuelsız mülkı dep esepteledı. Küieu jıgıt bergen qalyŋmalǧa qarai qyzdyŋ jasauy äzırlenedı. Eger, üilengennen keiın baryp äiel jesır qalyp jatsa, küieuınıŋ bergen qalyŋmalyna (mähırı) alǧan dünie-mülık onyŋ öz menşıgı bolyp sanalady. Osy sebepten de, qalyŋmal berudı şariǧatqa qaişy emes dep aita alamyz, - deidı ol.
«Qalyŋ malsyz qyzdyŋ qūny bolmas» degen qazaqtyŋ ūǧymynda qazır «mähır» degen dıni dästür de engen. Endeşe osy künı köp jıgıttıŋ «ezuın jyrtyp» tūryp sūraityn «mähır» degenımız ne?
Mähır – küieu jıgıttıŋ qalyŋdyǧyna jasaityn syilyǧy. Ol – qalyŋdyqtyŋ aqysy nemese qūny emes. Belgılı bır uaqytta küieuı qalyŋdyǧyna keşıktırılıp bolsyn, beruge mındettı dıni salt. Eger kelısılgen mähırdıbermegen jaǧdaida ol – künä bolyp sanalady.Mähır – qalyŋdyqtyŋ küieuı ömırden ozǧanda nemese ajyrasyp ketken jaǧdaida 3 aiǧa jeterlık mūqtajdyq. Onyŋ qūny kem degende 100 000 teŋge boluy şart, al mölşerınıŋ şegı joq. Lajy bolsa ekı jaqtyŋ şeşımımen qūny belgılegenı dūrys. Ol uäjıp, iaǧni mähır – nekenıŋ şarty emes. Neke kezınde mähır belgılenbese de, neke qiylǧan bolyp esepteledı. İslamda satyluy nemese paidalanuǧa tyiym salynbaǧan dünienıŋ bärın mähır retınde bere beruge bolady. Tek İslam dınınde haram etılgen zattar, iaǧni araq-şarap, aram ölgen mal, ūrlanǧan zattar jäne t.b mähırge jatpaidy.
Būl künde qazaqtardyŋ «mähır» dep jürgenderı būrynǧy qazaq dästürınde de bolǧan. Tek ol «jasau» dep atalaǧan. Qalyŋdyq üşın tölenetın qalyŋmal siiaqty ūzatylǧan qyzǧa mındettı türde berıletın azdy-köptı mal-mülık, kiım-keşek, ydys-aiaqtyŋ bärın qazaq «jasau» atandyrǧan. Andreevtıŋ derekterıne süiensek ūzatylǧan qazaq qyzdaryna berıletın jasau (mähır): aq otau, kümıs er-toqymdy salt at, myltyq, sadaq, kiım keşek, kılem, tösek-orynnan tūrǧan. Ertede jasau qyz ıkesınıŋ erkınde bolǧan. Būl turaly F.Lazarevskii auyzba-auyz etnografiialyq maǧlūmattar jinap jürıp mälımdegen. Onyŋ sözınşe, HIH ǧ. ekınşı jartysynda jasau qūramyna qyzdyŋ äkesıne, şeşesıne, apa-qaryndastary men aǧa-ınılerıne jäne basqa da jaqyn-jambaryna arnalatyn syilyqtar kırgen. Sondai-aq, qalyŋdyqtyŋ özıne tüie, ekı salt mınetın at (onyŋ bırı jorǧa), ekı er toqym (onyŋ bırı kümıs, bırı er), t.b äielge kerek kündelıktı üi būiymdary berıledı. Ärine atalǧandardyŋ bärı berılmeidı, ärkım şamasyna qarap bergen. Aita keteiık, kedeidıŋ qyzdary jasausyz-aq tūrmysqa şyqqan, al bailardyŋ qyzdarynyŋ jasauynda on şaqty jaŋa pūşpaq ışık, jiyrma şaqty qymbat şapandarmen bırge, bırneşe qymbat tondar, jıbek matalar da bolǧan. Qyz jasauynyŋ ışınde şeşesınıŋ, tıptı äjesınıŋjasauymen kelten qymbat kiımder de bolǧan. 5-10 tüiege jasau artyp, onyŋ 3-4-ne kılem jauyp, 20 şaqty jylqy, eluge tarta qoi aidatatyn bailar bolǧan. Irı bailar men törelerdıŋ qyzdaryna būdan da köp bolǧan. Qalyŋdyqty satyp alu körşıles halyqtarda da bolǧan. Onyŋ ışınde tatarlarda ejelden qalyptasqan ädet. Olar ol saltyn «maher» dep ataǧan. HIH ǧasyrda Qazan tatarlary maher üşın 30-500 somǧa deiın aqşa jäne är türlı kiım-keşekter, matalar, üi-mülıkterı men azdap mal bergen. Olarda küieu jaǧy maher mäselesın eşqaşan söz etpeitın, öitkenı tatarlarda mahersyz eşbır qyz ūzatylmaǧan. Mähır tarihynyŋ tüiını, «maher» sözı sonau tatarlardan kelgen. Tek qazaqtar ol sözdı būrmalap, «mähır» etıp audarǧan.
Mähır belgılengen uaqytta äielıne berıluı tiıs. Bıraq keiın er men äielı bır jaǧdaimen ajyrasyp, al mähırdıŋ belgılengen künı älı kelmese, onda küieuı äielıne aitqan düniesınberuı kerek. Alda-jalda erı qaitys bolyp ketken jaǧdaida, äiel mähırın artta qalǧan düniesınen alady. Al eger äielı qaitys bolǧan jaǧdaida mähırdı onyŋ mirasqorlary alady.
Qazır mähırdı «paida közı» etıp ūǧatyn qanşa qaragözderımızdı äleumettık jelıde baiqaimyz. Blogerlerdıŋ qyzdardan «Mähırge ne sūraisyŋ?» dep saual alyp jatqan beinelerın köremız. Sol kezde būrymdy sūlularymyzdyŋ at basyndai altyn nemese avtokölık keibırı Almaty, Astananyŋ qaq ortasynan päter sūraidy. Ol öz aldynda, keibırı tıpten 2-3 üiır jylqy, daiyn biznes sūrap jatatyndary bar. «Qyzdarǧa aqşa maŋyzdy» degen jeleŋ sözden aulaqpyn, alaida «nege qyzdarymyz düniege qūmarlanyp kettı?» deitın sūraq mende de boldy.
16 aqpan künı äleumettık jelıde erlı-zaiyptylardyŋ nekelesuı qyzu talqyǧa tüstı. Otau qūrmaqşy nietpen, meşıtke neke qiiuǧa kelgen jastardyŋ mähır mäselesı eldı auzyna qaratty. Otau qūrǧaly jatqan äpkemız äleumettık jelıde sylqymdarymyzdai «sūraǧan degen osy eken» dep küieuınıŋ qaltasyna auyrlyq tüsırgen joq. Jai ǧana küieuınıŋ amandyǧyn sūrady.
«Men mähırdı mındettı dep qabyldamaimyn. Bastysy, erımnıŋ amandyǧy bolsa boldy. Qalǧany Allanyŋ qalauymen bolar», - dep jauap qatty syidan bas tartqan kelın.
İä, joǧaryda sūraǧan qymbat dünielerden görı bastyŋ amandyǧy baryn ūmytpaǧanyŋyz da jön. Alaida qyzdarymyzdyŋ barlyǧy «bailyqqa qūnyqqan» dep aita almaisyŋ. Sebebı kei beinerolikterde «küieuımnıŋ jaǧdaiyna qarai mähır sūraimyn» deitın būrymdarymyz da jeterlık. Ol ärine adamdy quantady. Beineroliktıŋ astyndaǧy pıkırge er azamattarymyz «nietıŋnen ainalyp-aq keteiın», «osyndai qyzdardy qaidan tabuǧa bolady?» dep jarysa jazady.
Künı keşe zorlyq-zombylyqqa qarsy küres retınde jaŋadan qūrylatyn otbasylarǧa arnaiy ortalyqtar aşylu jönınde josparlanyp jatqan bolatyn. Menıŋ oiymşa sol ortalyqtarda mähırtaqyryby da köterılse, äielderge sol taqyrypta därıs ötkızılse eken deimın.
Osy künı köp jas otbasylardyŋ ajyrasu sebebınıŋ basym bölıgı – mähırdıŋ berılmeuınen, iaǧni arzan düniemen aldauynan bolyp jatqan jaǧdailar. Aqiqatynda, qyz tūrmysqa şyǧar aldynda är närsenıŋ baiybyna jetıp jäne moraldık türde daiyn bolyp şyqqany jön. Mähırden bastap, bala tärbiesıne deiıngı läuqoidan ötkenı abzal. Paiǧambarymyz s.ǧ.s« Äielderdıŋ eŋ jaqsysy – mähırınıŋ az bolǧany»degen. Al paiǧambarymyzdyŋ sözıne kereǧar bolyp, «Mähır – paida közı» dep ūǧuymyz dūrys emes.
İslam Äden
