Qazaq halqynyŋ ruhani bailyǧy

Halqymyzdyŋ ruhani bailyǧy tereŋ mädeni, tarihi jäne filosofiialyq negızderge ie. Būl ruhani mūra qazaqtyŋ san ǧasyrlar boiy jinaqtaǧan ömırlık täjıribesı, dünietanymy jäne qūndylyqtary arqyly qalyptasqan. Adamgerşılık pen etikalyq qaǧidalar Ruhani qūndylyq – adamnyŋ ışkı jan düniesı men qoǧam arasyndaǧy qatynasyn retteitın, tärbie men mädeniettıŋ negızın qūraityn maŋyzdy ūǧymdar. Naǧyz qazaqtyŋ boiynan tabylar, syrt közge qazaq ekenımızdı aiqyndap tūratyn negızgı ruhani qūndylyqtarǧa nenı jatqyzamyz? Täuelsızdık pen erkındıkke degen qūştarlyq. Qazaq halqynyŋ tarihy azattyq pen täuelsızdık üşın küreske toly. Eldıŋ ruhani qūndylyqtary arasynda erkındıkke, bostandyqqa degen ūmtylys erekşe oryn alady. Būl qasiet ǧasyrlar boiy qalyptasqan ūlttyq mentalitettıŋ basty elementterınıŋ bırı. Adaldyq pen ädıldık. Qazaq qoǧamynda adaldyq pen ädıldık joǧary baǧalanady. Kez kelgen ıs-ärekette ädılettılıkke ūmtylu, ädıl söz aitu jäne adal eŋbek etu – qazaq  halqynyŋ ruhani düniesınde maŋyzdy oryn alǧan. Qonaqjailylyq. Qazaqtar qonaqjailylyqty erekşe qūndylyq retınde baǧalaǧan. Qonaqty qūrmetteu, ony joǧary märtebede ūstau jäne oǧan bar jaǧdaidy jasau – qazaq halqynyŋ basty ruhani dästürlerınıŋ bırı. Ülkendı qūrmetteu. Qazaq qoǧamynda ülkenderdı syilau, olardyŋ aitqan sözın qūptap, aqylyna qūlaq asu – basty ruhani qūndylyqtardyŋ bırı. «Qariiasy bar eldıŋ – qazynasy bar» degen maqal qazaq halqynyŋ ülkenderdı qūrmetteu dästürın körsetedı. Ūlttyq bırlık pen yntymaq. Qazaq halqynyŋ tarihynda bırlık pen yntymaq – ūlttyŋ aman qaluynyŋ kepılı bolǧan. Bırlık pen tatulyq – halyqtyŋ ruhani tıregı jäne ūlttyq sanasynyŋ basty qūndylyǧy. Tıl men ädebiet Qazaq tılı — ruhani bailyqtyŋ basty közı. Ol halyqtyŋ oi-sanasyn, dünietanymyn jetkızudıŋ qūraly. Auyz ädebietı, sonyŋ ışınde jyrlar, maqal-mätelder, batyrlar jyrlary, ertegıler men aŋyzdar arqyly qazaq halqynyŋ ruhani qazynasy ūrpaqtan-ūrpaqqa berılıp kelgen. Ūly aqyn-jazuşylardyŋ, onyŋ ışınde Abai Qūnanbaiūly, Şäkärım Qūdaiberdıūly, Mahambet Ötemısūly syndy tūlǧalardyŋ şyǧarmalary halyqtyŋ ruhani älemın baiytqan. Salt-dästürı men ädet-ǧūrpy Halqymyzdyŋ ädet-ǧūryptary men salt-dästürlerı ūrpaqtan ūrpaqqa berılıp kele jatqan ūlttyq mädenietımızdıŋ aiqyn körınısterı. Olar adamnyŋ ömırınıŋ ärbır kezeŋımen bailanysty bolady: tuylǧannan bastap qartaiǧanǧa deiıngı barlyq ömır belesterın qamtidy. Tuystyq dästürler. Qazaq qoǧamynda tuystyq bailanystar erekşe oryn alady. Tuystyq qatynastardy saqtau, jaqyn-juyqtarǧa qamqor bolu, ru aralyq yntymaqtastyq – qazaq qoǧamynyŋ negızın qūraidy. Mysaly: - Şıldehana – näreste düniege kelgennen keiın ötkızıletın alǧaşqy toi. - Balaǧa at qoiu – jaŋa tuylǧan säbige at qoiu dästürı, ädette būl joralǧyny qūrmettı qariialar nemese tuystar jasaidy. - Besıkke salu – säbidı besıkke salu räsımı. Besık qazaq qoǧamynda säbidı ösırudıŋ maŋyzdy elementı bolyp sanalady. - Tūsau keser – säbidıŋ alǧaşqy qadamdaryn jasaǧan kezde ötkızıletın saltanatty räsım. Üilenu jäne otbasylyq dästürler. Şynynda, qazaq halqy üşın otbasy degen – qasiettı ūǧym, al üilenu – ülken ömırge attanudyŋ maŋyzdy kezeŋı. Üilenu toilary bırneşe kezeŋderden tūrady: - Qūda tüsu – ekı jaqtyŋ kelısımge kelıp, qūda bolu räsımı. Būl dästür boiynşa bolaşaq qūdalar bır-bırıne qūrmet körsetıp, syi-siiapat jasaidy. - Qalyŋmal – üilenu aldynda küieu jıgıttıŋ qalyŋdyqtyŋ otbasyna beretın syilyǧy. - Betaşar – jaŋa tüsken kelınnıŋ betın aşu räsımı. Būl saltta jas kelınnıŋ jaŋa otbasymen tanysuy men olarǧa qūrmet körsetuı basty oryn alady. Muzyka men öner Qazaqtyŋ küi önerı, jyraulyq dästür, änşılık mädenietı — ruhani qazynanyŋ ajyramas bölıgı. Qūrmanǧazy, Tättımbet, Däuletkerei, Bırjan sal, Aqan serı syndy ūly öner ielerı halyqtyŋ ruhyn köterıp, dästürlı önerdı jaŋǧyrtyp, ūrpaqtarǧa jetkızdı. Dombyra, qobyz, sybyzǧy syndy muzykalyq aspaptar halyqtyŋ ışkı älemın, tabiǧatqa jäne ömırge degen közqarasyn jetkızu qūraly boldy. Älı de solai jalǧasyp keledı! Qazaq halqynyŋ ruhani qūndylyqtary men ädet-ǧūryptary – eldıŋ mädenietı men ruhaniiatynyŋ altyn qazyǧy. Būl qūndylyqtar ūlttyŋ bıregeilıgın saqtap qana qoimai, onyŋ mädeni mūrasyn keleşek ūrpaqqa jetkızuge negız bolady!   Aigül Mūratqyzy Adyrna ūlttyq portaly