AQŞ-tyŋ 39-şy prezidentı, Beibıtşılık boiynşa Nobel syilyǧynyŋ iegerı Djimmi Karter bügın 100 jasqa toldy, dep habarlaidy “Adyrna” ūlttyq portaly.
Karter 90-şy jyldary belsendı boldy jäne keremet tözımdılık körsettı. Ol qaterlı ısıkten aman qaldy, süiıktı äielı Rozalinnen aiyryldy.
1924 jyly 1 qazanda düniege kelgen Karter fermer men medbikenıŋ ūly bolyp, eldegı eŋ joǧary lauazymǧa deiın köterıldı.
Prezidenttık kezınde (1977–1981) Karter adam qūqyqtaryn qorǧaumen belsendı ainalysty, näsıldık teŋdık üşın kürestı, Qytai Halyq Respublikasymen qarym-qatynasty nyǧaitty, Taiau Şyǧystaǧy bıtımgerşılık prosesterıne qatysty.
Ol jäne äielı Rozalinn Karter ekeuı Amerikanyŋ tarihyndaǧy eŋ ūzaq ömır sürgen otbasy boldy. Karterdıŋ äielı 2023 jyly 96 jasynda qaitys boldy. Olar 73 jyl bırge ömır sürdı.
Onyŋ prezidenttıgı kezındegı maŋyzdy oqiǧalardyŋ bırı jarlyqqa qol qoiu boldy. Oǧan säikes Vetnam soǧysynan qaşqan jüzdegen myŋ jauyngerler keşırıldı, būl qaşyp ketken er adamdarǧa bilık tarapynan qudalaudan qoryqpai, otanyna oraluǧa mümkındık berdı. Däl Karter äkımşılıgı kezınde Kemp-Devid rezidensiiasy Mysyr men İzrail arasyndaǧy kelıssözderdıŋ ornyna ainaldy. Ool 1978 jäne 1979 jyldary Taiau Şyǧystaǧy retteu turaly kelısımderge qol qoiumen aiaqtaldy.
1977 jyly Panama kanalyn Panamaǧa qaitaru turaly kelısım de Karterdıŋ saiasatyndaǧy maŋyzdy kezeŋ boldy. AQŞ 1903 jyldan berı jūmys ıstep kele jatqan kanal 2000 jyly Panamaǧa qaitaryluy kerek edı.
1979 jyly ol Qytai Halyq Respublikasymen resmi diplomatiialyq qarym-qatynas ornatu arqyly kezektı saiasi tabysqa qol jetkızdı. Osy sätten bastap Vaşington men Pekin sauda-ekonomikalyq jäne äskeri bailanystardy belsendı türde damyta bastady.
Karter jahandyq energetikalyq daǧdarystyŋ saldarymen de belsendı kürestı. Energetika ministrlıgın qūryp, energiia tūtynudy azaitu şaralaryn qabyldady.
1979 jyly qaraşada Djimmi Karterdıŋ bilıgı Tegerandaǧy AQŞ elşılıgınde kepılge alynǧan kezde köleŋkede qaldy.
Būl daǧdarysqa jauap retınde İran mūnaiyn satyp aluǧa embargo, irandyq diplomattardy elden şyǧaru jäne AQŞ-taǧy İrannyŋ barlyq aktivterın būǧattau boldy.
1980 jylǧy sailauda jeŋılgennen keiın Karter Taiau Şyǧystaǧy bıtımgerşılık küş-jıgerın jalǧastyra otyryp, saiasatty tastamady. Sonymen bırge ol äielı Rozalinmen bırge belsendı qaiyrymdylyq şaralarymen ainalysty.
Toǧyz jyl būryn Karter Atlantada baspasöz mäslihatyn ötkızıp, ol özınıŋ auruynyŋ tarihy turaly aitty. 91 jasynda qatty suyqtan zardap şekken ol tolyq medisinalyq tekseruden ötıp, onyŋ terı ısıgınıŋ asa qauıptı türı – melanoma bar ekenı anyqtaldy.
Bıraq uaqtyly emdeu būrynǧy prezidentke ıs jüzınde qalpyna keltıruge mümkındık berdı, būl onyŋ jasynda öte sirek kezdesedı.
Karterdıŋ 100 jyldyǧyn toilau üşın Atlantadaǧy Foks teatry jūldyzdy qoiylymdar men qūrmet körsetu şouyn qoidy. Onda B-52s jäne Chak Livell siiaqty ärtısterdıŋ qoiylymdary, sondai-aq Şon Penn men Barak Obama siiaqty ataqty adamdar men būrynǧy prezidentterdıŋ körınısterı ūsynyldy.
