Myna ekı kartada europalyqtar hatqa tüsırgen 16 ǧasyrdaǧy Resei territoriiasy. Orystyŋ öz ata jūrty. Ol kezde Rossiia atauy joq, ol kezde orystar Moskoviia kniazdıgı dep atalady jäne Mäskeu maŋyndaǧy qalalarda tūratyn ondaǧan taipa halyqtarǧa bölınedı. Būl 1520 - 1550 jyldardyŋ kartasy. Al Rossiia atauy orysqa tek 18 ǧasyrda, Petrdyŋ tūsynda ǧana bekıdı, oǧan şeiın orysyŋyz tek Moskoviia atauymen belgılı. Kartada sol Moskoviia.
Moskva qalasy finderdıŋ moqşa taipasynyŋ jerı. Riazannyŋ - erzia taipasynyŋ jerı ekenı belgılı, al Perm degenımız permiak degen tılı de dını de orystan bölek halyq bolypty.
Kostroma qalasy - fin taipalarynyŋ kostrom atty bır bölıgınıŋ jerı eken. Orystyŋ ūlttyq batyry delınetın İvan Susanin osy kostroma taipasynan şyqqan adam eken, baiaǧyda onyŋ tuystary patşaǧa osy İvannyŋ erlıgın jariia etu üşın hat jazaiyn dese, orysşa bılmeidı eken, olar fin tılınde söilegen, sosyn amalsyz onyŋ otbasy hat jazu üşın slavian audarmaşysyn aqy berıp jaldapty. Būl bergı 1610 jyldar, 17 ǧasyr. Iаǧni, sol zamanda da älı bırıkken orys degen halyq bolmapty. Endı sol kezde orysşa bılmeitın Kostroma qalasy qazır "orystyŋ köne qalalarynyŋ" bırıne jatady - mys.
Chud, veps, saami degen taipalar da osy maŋda, būlar da fin - ugor tektı keiın orysty qūraǧan halyqtar. Tılderı ärtürlı, özderı san türlı halyq keiın şoqynyp orys boldy. Orystyŋ tüp atasy mordvalardyŋ orystyŋ qūramyna qosqan ülesı, tıptı şeksız üles.
Olardyŋ mordvalarynan bölek, ormanda tūratyn cheremis degen jabaiy taipalary da qalyŋ el edı. Olar da keiın şoqynyp orys bop kettı. Myna kartany mūqiiat qarasaŋyz cheremistı de köresız.
Orystyŋ terıskei öŋırınde būǧy jegetın, balyqty şikıdei jeitın jabaiy pechora taipalary meken etıp sol kezde - aq jaqyn orysqa moiynsūnǧan eken. Būlar qazırgı hanty - mansi degenderdıŋ babalary. Qysqasy, orys degenımız naǧyz şoqyndynyŋ qūramasy bolǧan halyq qoi.
Būl kezde "Volga matuşka" degen äŋgıme joq, Edıl özenı ǧana bar. Ol Edıldıŋ boiynda sonau Mäskeuge şeiın qalyŋ köşpelı noǧai jailap otyr. Olar kartada "Nogai tatar" degen ataumen tūr. 1599 jyly iran saiahatşysy Ökreş Baiat Edıl özenın kesıp ötkende özen boiyn jailaǧan qalyŋ el men myŋǧyrǧan mal körıptı. Sol kezde bır qoidyŋ qūny bır rial bolady eken, iaǧni soqyr tiyn arzan eken. Būlar sol noǧailar edı, maldaryn Edılge köşpelı sal köpır jasap sol köpırmen köşıredı eken.
Odan tömenırek "Edıl tatary" degenımız būryŋǧy Batu ordasynyŋ halqy, būlar bır kezde öz aldyna bır orda bopty. Astrahan da öz aldyna bır handyq eken.
Ol kezde "Qyrym orys jerı" degen äŋgıme de bolmaǧan. Qyrym qaida, orys qaida deŋız.
Qyrymdy sansyz Kereiler (handar) äuletı bilep otyr. Kezınde osy Qyrym handyǧy da Mäskeudı oŋai jaulap baǧyndyryp otyratyn köşpendı handar memleketı bopty. Qazır būl jerler Stavprolskii krai, Volgogradskaia oblast t. b oblys ataularyn iemdenıp otyr.
Desek te, kezınde köşpelı halyq osy Qyrym - Edılden sonau Auǧanstannyŋ terıskei öŋırıne şeiın erkın jailap otyrǧan eken. Būl halyqtardy bilegen Orda ataulary ärtürlı, bileuşılerı san türlı bolǧanymen, būlar tıldes, tūrmystas, qandas, bauyrlas halyqtar edı. Būlardy körşılerı TATARLAR dep atapty. Bız de osy tatardyŋ bırımız.
Mysaly deiık, noǧaida ne köp, maŋǧyt pen qoŋyrat köp, sondai qoŋyrattyŋ bırı Noǧaidyŋ tügen sūltanynan Auǧan jerındegı Qorasannyŋ pälen hanyna hat aparmaqşy bolatyn bolsa, ol jolai bızdıŋ Jaŋaqorǧandaǧy qoŋyrat bauyryn bır körıp, özbektıŋ Jidelı Baisynyndaǧy bauyryn bır qūşyp, Auǧanstandaǧy qoŋyrattardy bır qysyp közın sulap qaitady eken.
Ol kezdegı köşpendı halyqtyŋ jailaǧan jerı şamamen osyndai bopty.
Moskva qalasy finderdıŋ moqşa taipasynyŋ jerı. Riazannyŋ - erzia taipasynyŋ jerı ekenı belgılı, al Perm degenımız permiak degen tılı de dını de orystan bölek halyq bolypty.
Kostroma qalasy - fin taipalarynyŋ kostrom atty bır bölıgınıŋ jerı eken. Orystyŋ ūlttyq batyry delınetın İvan Susanin osy kostroma taipasynan şyqqan adam eken, baiaǧyda onyŋ tuystary patşaǧa osy İvannyŋ erlıgın jariia etu üşın hat jazaiyn dese, orysşa bılmeidı eken, olar fin tılınde söilegen, sosyn amalsyz onyŋ otbasy hat jazu üşın slavian audarmaşysyn aqy berıp jaldapty. Būl bergı 1610 jyldar, 17 ǧasyr. Iаǧni, sol zamanda da älı bırıkken orys degen halyq bolmapty. Endı sol kezde orysşa bılmeitın Kostroma qalasy qazır "orystyŋ köne qalalarynyŋ" bırıne jatady - mys.
Chud, veps, saami degen taipalar da osy maŋda, būlar da fin - ugor tektı keiın orysty qūraǧan halyqtar. Tılderı ärtürlı, özderı san türlı halyq keiın şoqynyp orys boldy. Orystyŋ tüp atasy mordvalardyŋ orystyŋ qūramyna qosqan ülesı, tıptı şeksız üles.
Olardyŋ mordvalarynan bölek, ormanda tūratyn cheremis degen jabaiy taipalary da qalyŋ el edı. Olar da keiın şoqynyp orys bop kettı. Myna kartany mūqiiat qarasaŋyz cheremistı de köresız.
Orystyŋ terıskei öŋırınde būǧy jegetın, balyqty şikıdei jeitın jabaiy pechora taipalary meken etıp sol kezde - aq jaqyn orysqa moiynsūnǧan eken. Būlar qazırgı hanty - mansi degenderdıŋ babalary. Qysqasy, orys degenımız naǧyz şoqyndynyŋ qūramasy bolǧan halyq qoi.
Būl kezde "Volga matuşka" degen äŋgıme joq, Edıl özenı ǧana bar. Ol Edıldıŋ boiynda sonau Mäskeuge şeiın qalyŋ köşpelı noǧai jailap otyr. Olar kartada "Nogai tatar" degen ataumen tūr. 1599 jyly iran saiahatşysy Ökreş Baiat Edıl özenın kesıp ötkende özen boiyn jailaǧan qalyŋ el men myŋǧyrǧan mal körıptı. Sol kezde bır qoidyŋ qūny bır rial bolady eken, iaǧni soqyr tiyn arzan eken. Būlar sol noǧailar edı, maldaryn Edılge köşpelı sal köpır jasap sol köpırmen köşıredı eken.
Odan tömenırek "Edıl tatary" degenımız būryŋǧy Batu ordasynyŋ halqy, būlar bır kezde öz aldyna bır orda bopty. Astrahan da öz aldyna bır handyq eken.
Ol kezde "Qyrym orys jerı" degen äŋgıme de bolmaǧan. Qyrym qaida, orys qaida deŋız.
Qyrymdy sansyz Kereiler (handar) äuletı bilep otyr. Kezınde osy Qyrym handyǧy da Mäskeudı oŋai jaulap baǧyndyryp otyratyn köşpendı handar memleketı bopty. Qazır būl jerler Stavprolskii krai, Volgogradskaia oblast t. b oblys ataularyn iemdenıp otyr.
Desek te, kezınde köşpelı halyq osy Qyrym - Edılden sonau Auǧanstannyŋ terıskei öŋırıne şeiın erkın jailap otyrǧan eken. Būl halyqtardy bilegen Orda ataulary ärtürlı, bileuşılerı san türlı bolǧanymen, būlar tıldes, tūrmystas, qandas, bauyrlas halyqtar edı. Būlardy körşılerı TATARLAR dep atapty. Bız de osy tatardyŋ bırımız.
Mysaly deiık, noǧaida ne köp, maŋǧyt pen qoŋyrat köp, sondai qoŋyrattyŋ bırı Noǧaidyŋ tügen sūltanynan Auǧan jerındegı Qorasannyŋ pälen hanyna hat aparmaqşy bolatyn bolsa, ol jolai bızdıŋ Jaŋaqorǧandaǧy qoŋyrat bauyryn bır körıp, özbektıŋ Jidelı Baisynyndaǧy bauyryn bır qūşyp, Auǧanstandaǧy qoŋyrattardy bır qysyp közın sulap qaitady eken.
Ol kezdegı köşpendı halyqtyŋ jailaǧan jerı şamamen osyndai bopty.
Oljas ÄBIL "Adyrna" ūlttyq portaly
