Filosof, qoǧam belsendısı Äbdıraşit Bäkırūly qoǧamda jiı körınıs berıp kele jatqan keleŋsız oqiǧalardyŋ törkının nesie auyrtpalyǧymen bailanystyrady. Bankterdıŋ tek öz müddesın közdeitının aitqan ol jastarǧa nesie berude ata-ana kelısımın talap etudı ūsynady.
Elımızde keiıngı kezde jaǧymsyz habarlar köbeiıp barady: «bır qalada qyzdar biıkten sekırıp qaza tapty», «elımızde suisid sany joǧary», «jaŋa otaudyŋ jartysy ajyrasyp jatyr», «qyzdarymyz ben ūldarymyz şet elderge ketıp jatyr», «kündelıktı tauarlar baǧasy ösıp barady», «kedeiler men qaiyrşylar köbeidı», «jastar qylmysy joǧary», «qoǧam dıni radikaldanyp barady» jäne t.t. jaŋalyqtarǧa etımız de üirene bastady...
Ärine, būl mäselelerdıŋ barlyǧy, jeke dara qūbylystar retınde arnaiy organdardan öz baǧasyn alyp jatady... Bıraq, onda artqa tartuşy keleŋsızdıkterden arylu joldary qandai degen basty sūraqqa jauap berılmeidı. Mümkın, ony şeşu joldary tekseruşı mekemege belgılı şyǧar, bıraq, olardyŋ qandai şara qabyldaǧandarynan halyq beihabar. Öitkenı, bızdıŋ elde negativtı jaǧdaidy talqylau, odan qūtyludyŋ joldaryn qoǧam bolyp taldau, qoǧam bolyp äreket etu instituty qalyptaspaǧan. Ony sanauly qoǧamdyq ūiymdar «zertteidı», aqyr soŋy ol qoǧamdyq ūiymnyŋ «granttyq qarjylandyrumen» aiaqtalady. Sonymen, nükte. Sondyqtan, bız mūndai qūbylystardyŋ sebebın ǧana aitamyz. Al, onyŋ saldarymen küresude nätije joq. Ökınışke orai, būl – qazırgı orta şyndyǧy. Basqaşa jaǧdaida bır negativtıŋ qaitalanyp otyruy, bır sürıngen jerden taǧy da sürınu bolmas edı...
İä, elımızde, memleket pen qoǧam damuyn strategiialyq tūrǧyda zertteuşı instituttar bar. Bıraq, olardyŋ zertteulerı tek «zertteu taqyryby» bolyp qana qaluda. Mäselen, olardyŋ ūsynystary nege Mäjılıs deputattaryna taratylmaidy? Nege deputattar solar ūsynǧan ǧylymi negızge süienıp, ükımetke, ministrlıkterge, äkımdıkterge, jergılıktı şeneunıkterge, oqu oryndaryna, mektepterge, tıpten, tūrǧyndarǧa ortaq talap qoia almaidy? Ol joq, jabyq esık. Sodan bolar, deputattarǧa negızgı aqparattar tek qoǧamnan ǧana jetedı. Al, ol ünemı de «bolary bolyp, boiauy sıŋgen» aqparat bolyp şyǧady. Söitıp bız tek «saldarmen» ǧana küresemız – sottaimyz, jazalaimyz, qyzmetten alamyz... Al, «aldynalu tetıkterı» boiynşa atqarylatyn jūmystar joqqa tän. Nätijesınde elımız tūraqty damu baǧytynan ajyrap, köptegen körsetkış boiynşa – mysaly, sportta, mädeniette, äleumettık mäselelerde – ünemı artta qalyp otyrady...
OŊDY-SOLDY KREDİT TARATU JAQSYLYQQA APARMAIDY
Sol qatardan tabylatyn qoǧamdaǧy ötkır mäselelerdıŋ bırı – kredit mäselesı. Juyrda Astana Finance Days sessiiasynda Freedom bankınıŋ direktorlar keŋesınıŋ müşesı Aidos Jūmaǧūlov halyqtyŋ 56%nyŋ nesie tarihy naşar, sonyŋ saldarynan olar ipotekalyq baǧdarlamalarǧa qatysuǧa mümkındık ala almaidy dep mälımdedı. Onyŋ aituynşa, elımızdegı tūrǧyndardyŋ qarjylyq sauattylyǧy üşın ülken jauapkerşılık qarjy instituttarynyŋ moinynda eken... Şyndyǧynda būl dūrys pa? Negızı, būl mäselemen qarjylyq instituttary, bankıler ainalyspauy tiıs. Mūnymen negızınen Otbasylyq instituttary ainalysuy tiıs. Ol instituttar ärbır azamatty qarjylyq sauattylyqqa üiretıp, ondaǧy «tūtynuşylyq mınez-qūlyqtaǧy» belgılı bır auytqulardy der kezınde tüzetıp, adamdardy qatelıkterden saqtauy jäne qorǧauy tiıs emes pe?
Al, eger mūny qarjylyq instituttyŋ qūzyryna qaldyrsa, olar mındettı türde öz önımderın ötkızuge ǧana küş salyp, klientterdıŋ mınez-qūlqyn özgertedı. Ol üşın olarda naqty bır jauapkerşılık joq. Mäselen, damyǧan elderde halyqtyŋ 65%-y depozitterge ie eken. Būl körsetkış bızde halyqtyŋ 34%-yn qūraidy. Endeşe, būl bızdıŋ halyqtyŋ qarjylyq sauattylyǧy odan ekı esege juyq tömendıgın bıldıredı degen söz. Öitkenı, bızde «otbasyn qarjylyq josparlau» degen atymen joq. Ärkım öz bılgenımen jür...
Mysaly, qazaq kredit alyp, dästürıne salyp toi jasaudy maşyqqa ainaldyrǧan. Aqyr soŋy, kredit qyspaǧyna şydamaǧan jas otbasylar jylǧa jeterjetpesten ajyrasyp tynuda. Būl, qai jaǧynan bolmasyn, memleket üşın tūraqsyzdyqtyŋ körsetkışı bolyp tabylady: demografiianyŋ qūldyrauy, psihologiialyq küizelısterden tuyndaityn tragediialar, den saulyqqa ziian keluı, jetımderdıŋ köbeiuı jäne t.s.s. közge körınetınkörınbeitın küizelısterge alyp keledı...
Jūmaǧūlov aitqan statistikaǧa säikes, 9-10 million ekonomikalyq belsendı halyqtyŋ ışınen şamamen 8 milliony bır joly nesie önımderın qoldanǧan eken. Iаǧni, elımızde kreditpen «betpebet jolyqpaǧan» adam nekensaiaq dese bolady. Sonyŋ ışınde, eŋ qauıptısı dep sarapşy «18-23 jas aralyǧyndaǧy jastardyŋ merzımı ötken nesielerınıŋ ülesı jyl saiyn ösıp kele jatqanyn» atap öttı. Eger 2022 jyldyŋ basynda olardyŋ ülesı 13,1%-dy qūrasa, 2024 jyldyŋ tamyzyna qarai ol 20,3%-ǧa jettı. Jūmaǧūlovtyŋ pıkırınşe, tūtynuşylyq nesieler men bölıp töleu jüielerı qazaqstandyqtardyŋ jastardyŋ mınez-qūlqyn özgertedı. Osynyŋ äserınen 18 jastaǧy jıgıt nemese qyz adamdy ünemı ezıp tūratyn «kredit mūŋy» keselıne tap bolady. Būl olardyŋ bolaşaq ömırın baqytty josparlauyna ülken kedergı.
Osylai qalyptasa kele, olar, endı, otbasyn qūryp, özderın üijaimen qamtamasyz etu jaǧdaiyna jetkende 25 jas pen 30 jas aralyǧynda – ne ipotekalyq kreditke, ne, avtonesiege qol jetkıze almaidy eken. «Qazır bankıler mūndai klientterdıŋ 87%-ynan bas tartuda. Sebebı 56%-ynyŋ nesie tarihy naşar, 31%-ynyŋ tabysy jetkılıksız», – degen Jūmaǧūlov.
Sondyqtan, men öz elınıŋ bolaşaǧyn oilaǧan azamat retınde «Jastardy kreditten qorǧau» atty memlekettık deŋgeide baǧdarlama qabyldap, ony şūǧyl ıske qosu qajet ekendıgın aitar edım. Būl şarany jergılıktı äkımşılıkterdegı äleumettık jūmys qyzmetkerlerı, oqu oryndaryndary ataanalarmen bırlese otyryp, tyǧyz bailanysta atqarsa – ömır täjıribesı az jastardy bolaşaq qatelıkterden saqtauǧa bolar edı.
Mysaly, ötken jyly menıŋ 1 kurstaǧy student nemerem dostarynyŋ qyzyǧuşylyǧyna elıktep, aqyly oqu kursyna jazylady. Ony eşkımge aitpai, öz betınşe Kaspi bankten 650 myŋ teŋge kredit alyp, oqu aqysyn töleidı. Bıraz uaqyttan keiın oǧan kurs jaqpai qaldy. Bıraq, kredit so küiınde... Amal joq jyl boiy, onyŋ kreditın ata men äje bolyp jabumen boldyq... Bala da qatelıgın sezınıp, küizeldı. Jaraidy, bız nemeremızdıŋ qatelıgın kötere aldyq. Alaida, qanşama bala «telefonmen alǧan kreditterın» jasyryp, soŋy ülken prosentter men problemalarǧa alyp kelıp jatqany şyndyq emes pe! Mıne, osyndai jaǧdaida, tabys közı joq jastarǧa oŋdysoldy kredit beruşı bankterge tosqauyl qoiu kerek qoi. Ony qalai jasauǧa bolar edı? Ol üşın memleket kredit beruşı bankterdı öz tabys közı joq jas klientterınen (jastardan) jergılıktı otbasylyq instituttar arqyly «ataanasymen kelısılgen» degen anyqtama (spravka) alyp keluın talap etuge mındettese – köp jastardy mūndai depressiialyq qadamdarǧa barudan saqtauǧa bolar edı.
Bız, balalarymyzdy, jastarymyzdy bügıngı künnıŋ «jylt eter» qyzyǧymen emes, olardyŋ baqytty, sanaly bolaşaǧyna basymdyq beretın qoǧam qūruymyz qajet.
Oilanaiyq...
Äbdıraşit Bäkırūly
