- Qazırgı qoǧamda öz oiyn ırıkpei aitatyn, pıkırınen taimaityn jazuşylar öte az. Ärine sız solardyŋ qatarynansyz. Äŋgımenı ädebietten bastasaq. Qazırgı ädebietke köŋılıŋız tola ma?
- Ädebietke eşqaşan, eşkımnıŋ köŋılı tolyp körgen emes. Ol zaŋdy da. Tıptı Puşkinnıŋ zamanynda da solai bolǧan. Al bızdıŋ XX ǧasyr – «qazaq ädebietınıŋ altyn ǧasyry» dep atauǧa tura kelıp tūr. Sebebı sol kezdegı ädebiettıŋ jetken jetıstıgıne bız älı jete qoimadyq. Bız keiın şegınıp kettık. Äitkenmen bügıngı taŋda eşteŋke joq dep kesıp aita almaimyz. Bar ärqaşan da bolǧan. Būl endı sylap-sipau emes. Bıraq älemdık deŋgeidegı ädebietke qaita orala almai jatyrmyz. Nege? Sebebı qaita qūru bastaldy. Būrynǧy aqtaŋdaqtardy qaita qozǧau kerek boldy da, bügıngı künnıŋ körkemdık tarihy keşeuıldep qaldy. Ärine, jastar da bar. Jastarǧa artyp otyrǧan ümıtım zor. Öitkenı özım jastardy köp oqimyn. Bırneşe şäkırtterım de bar. Alǧaşqylarynyŋ bırı kärıs tılınde kıtap şyǧaryp jatyr. Bızde qazır jazuşylardan görı aqyndarymyz öŋımdı tuyndylardy düniege äkelıp jatyr. Alaida baiaǧydai būrqyrap jatqan ädebiet joq.
- Qazaqstandaǧy älemdık ädebiettegı klassik sanalatyn üş jazuşyny atap bere alasyz ba?
- Qazır bızdıŋ Memleket şyǧarmalardy älemnıŋ 6 tılıne audarudy qolǧa alǧany öte jaqsy boldy. Ülken nauqan bastalyp kettı. Mınekei, aldymyzda «Aziia-Afrika jazuşylarynyŋ forumy» kele jatyr. Bır qyzyq aitaiyn, Qazaqstanǧa İspan audarmaşysy keldı. Qolynda qazaqstandyqtarǧa tanymal emes, qazaq jazuşylarynyŋ audarylǧan şyǧarmalary bar eken. Äuelı älemge tanymal bolu üşın, Qazaqstanǧa tanymal bolu kerek emes pe? Odan soŋ sapasy öte tömen, kezdeisoq kezdesken şyǧarmalar jiı audarylatyn bolyp jür. İspan oquşysy «qazaq ädebietı qandai eken?» degen maqsatpen oqyǧanda naşar ädebiettı körıp, qaita jolamai ketuı mümkın. Būl ädebiettıŋ keŋ taraluyna kesırın tigızedı. Soǧan dälel men şetelde kıtabymnyŋ alǧaş ret tūsaukeserın ötkızdım. Baryp kelsem maǧan beitanys äiel kelıp, «sız baryp qaitqan jaqqa bızde bes aqyn bolyp bardyq, aǧylşyn tılınde kıtap şyǧardyq» dedı. Bıraq beseuın de tanymaimyn, aqşasy bar aqyndar eken. Ärine, Europaǧa aqşaŋdy ūsynsaŋ, ne aitsaŋ da şyǧaryp beredı. Būl ärine, menıŋ namysyma tidı. Olar qandai moraldyq häm şyǧarmaşylyq qūqyǧy bar? Al sol şyqqan kıtaptar turaly aqparattyq taratular boldy ma? Bızde qazır Odaqtyŋ basşylyǧyna aityp, nemese joǧary jaqqa aityp özderın kırgızıp jıbergender bar. Ötken joly bır dau bolǧanda Oralhan Bökei, Şymkenttegı Marhabat Baiǧūt nege kırmei qalǧan dep aşynyp aittym! Olardyŋ ornyna odaqtyŋ töŋıregınde jürgen bırneşe jazuşylardy kırgızıp qoiypty. Ädebiet-ardyŋ ısı. Ärine, talpynǧan jaqsy, bıraq qazaq ädebietıne būl keregı joq. Eger maǧan bilık berıp jatsa, älem ädebietınıŋ şyrqau şyŋyna Äbış Kekılbaev, Tölen Äbdıkov, Beksūltan Nūrjekeevty şyǧarar edım.
- Elımızdegı teatrlardaǧy spektaklı eŋ köp qoiylǧan dramaturg Äuezovten keiın sızsız. Qazırgı dramaturgiianyŋ häl-ahualy qandai?
- Dramaturgiia qazır qajettı janr boludan qalyp bara jatyr. Būryn pessa jazu adamǧa quanyş äkeletın. Qazır qalamaqysy da maŋdymaidy. Būryn 2 pessaǧa bır mäşine beretın. Qazır «jaz, jaqsy jaz, tegın jaz» degen ūran ǧana bar. Bızdegı sahnada qoiylyp jatqan tuyndylar dramaturgiiaǧa jatpaidy. Dramaturgiianyŋ özınıŋ jazylmaǧan zaŋdylyǧy bar. Oqiǧa qūru, ony örbıtu, keiıpkerlerdıŋ dialogy, remarka, fabulasy, keiıpkerdıŋ mınezı bärı baiandau ǧana. Bızde äreketten görı söz köp. Özıŋız oilaŋyzşy, Aitmatov nege şet elde köp oqylady? Sebebı ötımdı, qaltaǧa salyp oqyp kete beretındei. Aitmatov adamzattyq taqyrypqa baryp, ūltty ūmytpaidy. Bız Aitmatovtan älı üirene almai kele jatyrmyz. Bızdıŋ basty qatelıgımız adamzattyq pen ūltty aiyra almau. Qazaq basqalarǧa qaraǧanda köp oqysa da, meŋgeru mektebımızdı älı aşa almai jatyrmyz. Bızdıŋ qazaqbaişylyǧymyz älı qalmai barady. Bız tek qazaqtar üşın jazamyz, özgeler kerek emes deidı. Būl dūrys. Bıraq senıŋ şyǧarmalaryn özge ūltqa qajet bolyp jatsa jaman ba? Jazuşy köp bıludıŋ qajetı joq, ol ömırden körgen-bılgenın jazu kerek degen tüsınık te qalyptasqan. Būl az. Men özı ekı jazuşyny bılemın. Bıreuınıŋ kıtaby baspadan şyǧady. Ekınşısınıŋ kıtaby perzent sekıldı düniege kelgen. Mädeniettıŋ de ekı türı bar. Bıreuı qūran. Ekınşısı mäselen, qala telefonynyŋ anyqtamasy. Ekeuınde kıtap dep qarauǧa bola ma? Bız osyndai dünielerdıŋ ara jıgın ajyra almai baramyz? Bızdıŋ jazuşylar älı auyldan asa almai jür. Şeteldıŋ jazuşylary elektronikany da, tehnikany da bıledı. Qazaqstanda bos jatqan neşe taqyryptar bar. Qūrylys salasy, mūnai salasy, öndırıs salasy, atom energetika salasy. Bızde bırde-bır qazaq jazuşysy joq būny bıletın. Sebebı bärınen habarsyz. Tıpten qala ömırı turaly da tamaşa şyǧarmalar joq. Bızdıŋ jazuşylarymyzdyŋ zertteu obektısınıŋ özı tarlau. Būr kerenaulyq pa? Salǧyrttyq pa?
- Mūnai, atom turaly jazuǧa bılım, bılıktılık jetpeidı deisız. Şetelde oqyǧan jazuşylardan Aiagül Mantai bar ǧoi.
- Aiagüldıŋ özgeşe bır älemı, közqarasy bar. Eşkımge ūqsamaidy. Qazır basyna qaiǧy ornap, äkesı, anasy, ınısı dünieden ötıp, seŋ soqqan balyqtai bop qaldy. Özı sirek jazady. Onyŋ bolaşaǧy zor. Bızde audarma degen eŋ basty mäsele ǧoi.Bızdıŋ Qazaqstan şetel tılıne audarǧanda tüpnūsqadan asyp ketpese, kem tüspeidı. Bızdı audarǧandar köp kemşılık jıberedı. Menıŋ «Qarǧyn» degen romanymdy fransuz tılıne audarǧan eken. Nauqanşylyqpen audarǧan soŋ ba, naşarlau şyǧypty. Tıptı «taza fransuz tılınde emes» deidı. Endı qaita audartqaly jatyrmyn.
- Keşe ǧana sızge habarlasqanda Arystan kelıp jatyrmyn dedıŋız. Eldıŋ jaǧdaiy qandai eken?
- Eldıŋ jaǧdaiy qandai boluşy edı, beibıt künde, taŋ atyp şäi ışıp jatqanda soǧysty basynan keşken halyqtyŋ jaǧdaiy aitpasa da tüsınıktı. Būl Qorǧanys ministrı aitqandai tabiǧi apat emes. Būl adam qolynan jasalǧan apat. Üiler salynyp jatyr, jaǧdai jasalyp jatyr, är otbasy müşesıne jüz myŋnan beretın bolypty. Oǧan endı ökpem joq. 17 sektorǧa bölıp tastap, japa-tarmaǧai baspanalaryn qalypqa keltırude. Arysta komediialyq mäseleler, qazaqtyŋ jalqaulyǧy da tolyp jatyr. Üidıŋ zıŋgıttei erkekterı ūiyqtap jatady. Üilerıne äkım kırıp, «öz üiıŋ ǧoi, qarap, söilesıp, azyraq kömektesseŋ qaitedı» dese salsa salsyn, salmasa qoisyn deidı eken.
- Sözıŋız auzyŋyzda, jazuşy qoǧamnan joq degende 10 jyl alda jüru kerek deidı. Qazır adamdardyŋ peiılı būzyldy ma, älde qoǧam būzyldy ma?
- Adamdardyŋ peiılı tarylyp, keŋ oilaityn adamdar rasymen azaiyp bara jatyr. Qazır egoizm beleŋ alǧan şaq. Jūrt «qoi nege egız tudy, menıkı nege jalqy tudy?» dep şyǧa keledı. Qoǧamda qanaǧat joq. Ärine, Arystyqtarymdy el aldynda jamandaiyn dep otyrǧan joqpyn. Arysta jarylys bolǧan künı Şymkenttegı naubaihanasy bar azamat kelınşegımen, 2 myŋ tandyrdy jauyp, nan taratqan eken. Bır otbasyda 2-3 adam kezekte tūrǧan. Tura dükennen satyp alǧan siiaqty, küigenıŋ emes, dūrysyn berseŋderşı dep, aiaǧynda rahmetın de aitpai ketken körınedı. Kiım äkelse, mynalar būryn kiılıp qoiǧan ǧoi, kerek emes dep laqtyrǧan. Äkım bolsa şyryldap, «nege kesırlenesıŋder?» dep ūrsysamyz deidı. Qysqasy, Arystyqtarǧa ne ısteseŋ de 100% ökpelı. Arysqa qatysty äŋgıme köp endı. Bolar ıs boldy. Būny aitqannan ne paida? Endı kım kınälı degen sūraq tuady? Menıŋ küdıgım bar. Qoldan jasaluy äbden mümkın. Öitkenı būl snariadtar qūr snariadtar emes. Mys, qorǧasyn, metalldar. Baiaǧyda Polşalyqtar «oq därıler sender de bos jatyr, bızge satyŋdar» dep kelıptı. Bız satpappyz. Sol beker-aq bolǧan. Satyp jıberuı kerek edı. Būl endı satylǧan oq därılerdıŋ ornyn toltyru maqsatynda jarylǧan synaily. Nege deseŋız, bırneşe snariad bır uaqytta eşqaşan jarylmaidy. Būǧan sebepşı küş bar.
- Qazaqstan Täuelsızdık alǧaly Ūlttyq Memleket qūra aldyq pa?
- Qūrmadyq. Tek qana nyşandary bar. Ūlttyq körınıstıŋ alǧaşqysy tıl. «Öz elınde otyrǧan el basqa eldıŋ tılınde söilese ol elde bolaşaq joq» degen söz bar eken. Bızde bärı orysşa söileidı. Men kımmın? Qazaqpyn ba, oryspyn ba, nemıspın be? Älı belgısız...
- Toqaevqa qabyldauǧa barady ekensız, eŋ aldymen qai mäselenı köteresız?
- Bırınşı, tıl mäselesı. Odan keiın Otandastarymyzdyŋ mäselesı. Demografiiamyz da qūldyrap jatyr. Eŋ bılımdı jastarymyz da şet elge jappai ketıp jatyr. Sebebı jūmys bızde joq. Bar bolǧanymen bılımsız adam basqarady. Käsıpkerlıkpen ainalysuda ülken mäsele. Qanşa kabinettıŋ esıgın qaǧasyn. Odan keiın jūmys ıstetkızbeidı. Menıŋ bır dosym bar edı käsıp aşqan. «Sanap tūrsam 1 künde 17 adam tekseredı» deidı. Sodan keiın baǧa tūraqsyz. Baǧa degen örşıp bara jatyr. Keşe nemerem eseptep berıp edı. Bır üide tūru üşın 1 milliondai aqşa kerek eken. Bır million alatyn kım bar bızde? Sonda bız qalai ömır sürmekpız? Nege Qyrǧyzstan bızden astyq alsa da nandary bızden arzan? Janarmai baǧasy nege arzan? Mıne, osy mäselenıŋ bärın przeidentke barǧanda qozǧaimyn.
- Bızde barlyq qazaq qazaqşa söileu üşın, ūlttyq saiasat qalyptastyru üşın jergılıktı halyqtyŋ ökılettılı, sany joǧary bolu kerek.
- Bılesız, ruhani jaŋǧyru degen dünie bızde qazır ūranǧa ainalyp bara jatyr. Bıreu kıtabynyŋ tūsaukeserın ötkızse, «ruhani jaŋǧyru» dep qoiatyn bolypty. Bız būl jazusyz-aq baiaǧydan jaŋǧyryp kelgenbız. Ruhani jaŋǧyru degen - sananyŋ jaŋǧyruy. Osy sekıldı Memleket mäselesı öte köp. Ūlttyq Memlekettı qūrudan bız qorqamyz. Qazır sanaq boiynşa qazaqtardyŋ sany 67 %-y qūraidy. Bır ökınıştısı osy sandy bız keide tömendetıp körsetemız. Sebebı «mono elge» ainalyp ketemız be degen keudede üreiımız bar. Reseige jaltaqtaimyz.
- Jaltaqtamau üşın halyq bai bolu kerek, iä?
- Jūrttyŋ bärı boi boluy qiyn. Bızde at töbelındei 10 % ǧana halyq bai. Mūǧalım, därıgerdıŋ ailyǧy 50-70 myŋ. Şetelden siyr äkep jatyrmyz. Ony baǧa almai qyrylyp qaluda. Sonda bız qalai baiimyz? Bızde Memlekettıŋ qamyn oilaityn Memlekettık qairatkerler az. Kabinette otyryp, ūlt bolaşaǧy üşın jūmys ıstep jatqandardy men tüsınbeimın. Olar kädımgı «vahterler» sekıldı. Olar uaqytşa otyrǧan bastyqtar. Jäne uaqytşa otyrǧanyn özderı de sezedı. Ūlt ūlt bolyp qalyptasu üşın Prezidentten bastap qazaqşa söileu kerek. Lauazymdy orynǧa otyrǧyzar aldynda emtihan alynuy kerek. Abai atamyz aitqandai «üiden ürgen it sekıldı» boludy qoiu kerek.
- Prezident qazaq, ministrler qazaq, atqaruşy bilıktıŋ bärı qazaq. Sonda bızge qazaqşa söileuge ne kedergı?
- Bızde keŋes ükımetınen kele jatqan qūldyq sanadan aryla almai kelemız. Odan keiın Putinge jaltaqtaimyz. Putin degen baryp tūrǧan ūltşyl. Endı olar qit etse bızdıŋ kez kelgen qalany ala salady. Bızde Petropavl, Pavlodar daiyn tūr ǧoi.
- Qazaq Ūlt bolyp qalyptasu üşın qai ūlttan ülgı alu kerek dep oilaisyz?
- Ūltşyldyq jaǧynan özbekten ülgı alu kerek. Olar eşqaşan jastaryn bei-bereket jıbermeidı. Qyz balalar şetel ūltyna tūrmysqa şyǧyp bara jatsa, özbekter sekıldı 50 myŋ dollar salyq salu kerek. Japondar da ǧylym, bılım damyp ketse de ūlttyq dästürınen aiyrylmady. Endeşe nege japondyqtardan ülgı almasqa?! Olardyŋ kelınşegı tızesınen joǧary etegın eşqaşan kötermeidı. Tıpten, bızdıŋ qyzdarǧa oipyrmo-o-u, qara näsıldınıŋ qūşaǧyna enıp ketıpsın ǧoi deseŋ, «kakoe tvoe delo, poşel otsiuda starik!» deidı. Bızde köşede tärtıp joq, üide de tärtıp joq, Memlekette qaidan tärtıp bolsyn! Bızde bärıbır! Kärıs pe, nemıs pe, bärıne bırdei qarauǧa tiıspız. Endı öz dastarhanyŋyzǧa qaraŋyzşy. Nan ǧana özımızden keledı. Bızde jeŋıl önerkäsıp joq. Tıpten qaladaǧy qonaq-üi, toihanalardyŋ bıreuı bızdıkı emes. Bız tek qonaq jäne jūmysşy ǧanamyz. Bız qojaiyn emespız. Aqtöbege barsam, gallandyqtar üi salypty da, ülken etıp «Amsterdam» dep jazyp qoiypty. Maǧan söz bergende bızdıŋ Memlekette şeteldıŋ türlı qalalarynyŋ aty bar, tıptı mynau ǧimaratty atai da almai otyrmyn, dedım. Menen keiın söz alǧan Aqūştap Baqtygereeva «jaŋa Dulat aǧamyz atyn atauǧa ūialyp aita almai tūr ǧoi. Qonaq üidıŋ aty Amsterdam. Bızdıŋ elde özge eldıŋ tılınde ataular atalatyn bolsa jäne ol at boqauyz sözge ūqsasa bız nege rūqsat beruımız kerek? Bız nege könpıs halyqpyz?» dedı. Rasymen ūlt bolu üşın bızge köp dünie kerek. Eŋ bastysy qazaqqa tän dästürım, tılım, dınım, dılım boluy kerek! Qazaq bärıne qabılettı! «Men qazaqpyn» dep dürsüldep soǧyp tūrǧan jürek bolsa bolǧany.
Sūhbattasqan: Oŋǧar QABDEN
Daiyndaǧan: Aqgül AIDARBEKOVA
