Toi-tomalaq, türlı tıleu jasau-jasamau ärkımnıŋ öz erkındegı şarua dei tūrsaq ta, attap basqanyŋ aqşaǧa müddelı bolyp, törtkül älem boljausyz jaǧdaiǧa döp kelıp otyrǧan myna almaǧaiyp zamanda, kıredittet köz aşa almai otyrǧan halqymyz üşın, bailardyŋ asta-tök dastarqanyna, ūlan-asyr toiyna közsız elıktep, sasyq abyroi quyp, bastapta «dyr-duy» köp, toidan soŋ «qyrpuy» joq tırlıktı aiparadai aşatyn toi-tıleu jasau bızge basy artyq auyrtpalyq.
Dünienı qonşynan basyp jürgen, ekı künnıŋ bırınde şetelge baratyn bır tanysym bar. Balasynyŋ tūsau keserın äke-şeşesın, qaiynata-apasyn, aǧa-bauyr, äpke-qaryndasyn üiıne şaqyryp, şaǧyn tıleu ötkıze salypty. «Nege el qatary toihanada ötkızbedıŋ?» degenımde, «Şaqyrsam keletın özderıŋdei dos-jaran jetedı. Alaida, bırı, artyq şaşylu. Ekınşıden, özımnıŋ de özgenıŋ de uaqytyn alu bolmaq. Keiın olar şaqyrsa, uaqyt şyǧaryp bara almai qalsam ittık bolmai ma» dedı. Sonda, kıredit alyp «dürıldep» toi ötkızıp, qaryzyn qaitararda «dırıldep» otyratyndar esıme tüsıp edı.
Ūrpaq tärbiesı Ata-ana, mektep jäne qoǧam täpbiesınen qūralady. Aqyl-oiy tūraqtanyp, oisyzdyqtan olja tılep, tärbiesızdıkten tälım almai, jan-jaǧyndaǧy paidaly-paidasyzdy paiymdai bılgenge deiın, ata-ana men mektep bolyp balany dūrys jolmen jüruge ünemılık jebep, qadaǧalap otyrmasa, qyzyǧy da şyjyǧy da mol qoǧamnyŋ ekı jüzdı ünsız tärbiesınıŋ ūnamsyz jaǧyn tez qabyldap ketuı bek mümkın. Ūlaǧatty ūl-qyz ösırıp otyrǧan ata-analardyŋ ūrpaq tärbie amaliiatynan estıgenderım jäne damyǧan elderdıŋ oqu-aǧartuynan körgen-bılgenderıme sai osy maqalany jazdym. Sanaly oqyrman qauyzyn tastap dänın alar.
Otbasynda:
«Tärbie tal besıkten». «Qyzǧa qyryq üiden tiym». «Ūltty bılıktı etem deseŋ ūrpaǧyŋdy ūlaǧattylyqqa basta». Ata-ana bolǧan adam balany kıtapty köp oquǧa jetelep, salt-dästürler men paidaly yrym-tiymdardy, otanşyldyqty qūlaǧyna qūiyp otru kerek. Özıŋız teledidar körıp, telefonǧa telmırıp otyryp, balaǧa «kıtap oqy»,- deseŋız, önımı bola qoimaidy-au. Balamen bırge kıtap oqu kerek. Balamen köp syrlasu tiıs. Dos bola bılu qajet.
Otbasyndaǧy kımde-kımnıŋ tuǧan künı kelgende, dos-jaran, tuys-tuǧandardy şaqyryp, eldı äurelep, özı qanjılık bolyp degendei basy artyq dyr-du jasamau, balany şeşıle tost söileuge baulyp, tuǧan kündı şekten tys dabyraly qūttyqtauǧa jetelemegen jön. Pälen aidyŋ tügen künı aq tüienıŋ qaryny jarylyp böbek düniege kelgende äke-şeşe bolǧan özderınıŋ şeksız şattanǧandaryn, sol üşın osy bır kündı atap ötuge mındettı ekendıkterın aityp, qūndy salt-dästürlerdı üiretıp, balaǧa ǧylym-bılım alu, maŋyndaǧylarmen syilasymdy, ata-anaǧa opaly, jūrtqa siymdy, adamǧa meiırımdı bolu jönınde tärbie jürgızu, «tuǧan künıŋdı dostaryŋmen toilap kel» dep erkıne jıbergenge qaraǧanda älde qaida paidyly häm dūrys. Tuǧan künıne orai balamen bırge teatr, kino köru, sauǧaǧa kıtap syilau degender de tamaşa şara. Kıtap oquǧa qyzyqpaityn bala joq, qyzyqtyra almaityn ata-ana bar. «Balapan ūiada nenı körse ūşqanda sony alady» degen halyqdanalyǧyn esten şyǧarmaiyq!
Mektepte:
Qazır mektepterde aǧai-apailardyŋ tuǧan künın toilauǧa toptasa qalu, klastastardyŋ tuǧan künın bas saiyn tügendep ötkızu degenderdıŋ barlyǧy oiy ornyqpaǧan, beiımdelgıştıgı küştı balany dalbasalyqqa jeteleidı. «Ömırdıŋ qyzyǧy osy eken-au» degen oi oŋai qalyptasady. Sondyqtan, mektep tarapynan mūndai nysailarǧa qataŋ şekteu qoiu kerek. Ata-anaǧa da, otanǧa da, ūltqa da keregı toi emes oi quatyn sanaly, bılıktı ūrpaq.
Mektep—Keme. Mektep basşysy—Kapitan. Tolqyny köp, iırımı mol zaman aǧymynda osy kemenı sättı jürgızuge jetekşılık ete alu-almau, toiǧan qozydai tompyiǧan keme toly ūrpaqtardy sapaly bılımmen susyndatyp, olardy aldaǧy endı bır kemege aman-esen, nätijelı jetkızıp salu-sala almau osy kapitanǧa bailanysty. Eger, mektep basşysy mūǧalımderden para alatyn, mektepke pedagogika men psihologiiadan habarsyz, mamandyǧy taiaz, bılıktılıgı şanaqty tuys-tuǧanyn, tamyr-tanysyn jinaityn, maŋaiyna «bılıktı dizainerlerdı» jinaudan «alaŋdaityn», «kımnıŋ tarysy pısse sonyŋ tauyǧy bolatyn» bolsa, onda būl mekteptıŋ barynan joǧy paidaly.
Kei mektepterdegı mereke-meiram saiyn ata-analardan aqşa jiatyn naşar ädettı pyşaqpen keskendei toqtatu kerek. Bala—Qalamşa. Mektep—Baqşa. Oqytuşy—Baǧyban. Oalai bolsa, osy qalamşany tüzu nemese qisyq ösıru mekteptıŋ bılım beru ortasynyŋ sapasyna, mädeniet atmosferasyna, är mūǧalımnıŋ bılıktılıgıne, janaşyrlyǧyna tıke bailanysty. Sabaqtan syrt qosymşa bılım beretın oryndardyŋ jaŋbyrdan keiıngı jauqazyndai qaptauy, ata-analardyŋ ūrpaq tänbiesıne qūlyqty, bızdegı mektep oqytuynyŋ älsız ekenın bır qyrynan däleldeidı. Mektepter kei mūǧalımderdıŋ (mümkın, köpsandy şyǧar) «özım jemegen köten boǧymen bıtsın» degen oimen sabaǧyn selqos ötıp, ailyǧyn tolyq aludyŋ qamyn ǧana jeitın ädetterın tübegeilı joǧaltuǧa qam jasaulary kerek. Qyzmet jauapkerlıgı küştı mūǧalımder şyr-pyr bolyp balaǧa baryn berıp, üiıp-tögıp tapsyrma tekserıp jürse, «Auyrdyŋ üstımen, jeŋıldıŋ astymen jürgender» ailyqty olarmen teŋ, tıptı äuelı artyq alsa, mūnyŋ nesı ädılet!? Qablettıler qaǧylyp, mektep basşysymen jeŋ ūşynan jalǧasatyn jylpostar jyly orynyn suytpasa, mekteptı paraqorlyq jailasa onda onyŋ qai jerı aǧartu ortasy bolmaq? Sabaq ötu sanyna sai ailyqty köp berudı ǧana emes, az bolsa da saz, sapaly ötudı negız etıp, oquşylardyŋ türlı emtihan nätijesın jäne bılım alu deŋgeiın mūǧalımderdıŋ ailyǧymen, ozattardy baǧalaumen ılıktestıru kerek. «Bılıktı ūstazdan örelı şakırt şyǧady».
Mektepter ūlttyq ǧūryp-ädet, salt-sana, tärbie rölı küştı yrym-tiymdar jönınde baiqaular ozdyryp otyrulary kerek. Būl «obal bolady», «ūiat bolady», «jaman bolady»men ūrpaǧyn adam boluǧa tärbielegen ata-babalarymyzdyŋ ūrpaq tärbieleu ideialaryna mūragerlık etıp, ūrpaq sanasyna adamdyqtyŋ närın sıŋırıp, ūlttyq bolmysymyz ben ūlttyq qūndylyqtarymyzdy kemıtpei saqtauǧa äbden paidaly.
Şart-jaǧdai jar bergende osyndai mazmūndaǧy oqulyqtar qūrastyru auadai qajet. Ädebiettı talai jyl oqyǧan oquşy bır bet ötınış-aryz jaza bılmese; Fizikany bes jyl oqyǧan oquşy bes metır jerge tok sym tartyp, lampa ornata almasa; Himiia oqyǧan bala qazandaǧy maiǧa ot ketkende qaqpaǧyn jaba qoiudy bılmese, onda bızdıŋ oqytuymyzdyŋ sätsız bolǧany. Esımde qaluynşa Thomas Alva Edison-au deimın: «Qyzyǧu—Eŋ tamaşa ūstaz» degen eken. Oqulyqpen ǧana şektelmei, oquşylardyŋ qyzyǧu äuesın jetıldırıp, daralyq özgeşelıgın damytyp, tūrmys-tırlıkterıne septıgı tietın qoldanbaly tehnikaǧa baulu gruppalaryn qūru kerek. Mūndai qyzyǧuşylyq gruppalary arqyly oqulyqtyŋ oquşynyŋ ösıp-jetıluıne, tūrmys-tırlıgıne qajettı bılımderdı tolyq bere almau jetersızdıgın önımdı tolyqtauǧa bolady.
Qoǧamda:
Qytaida jastarǧa kerı tärbie berıp, azamattardyŋ joldan azuyna sebep bolatyn, adamdardyŋ pishikasyn būzatyn «bädık filım» saiyttaryna tügeldei şekteu qoiylyp, būǧattalǧan. Qalai ızdeseŋ de «būl sıltemenı aşu mümkın bolmady, zaŋsyz saiyt. Aşsaŋyz, taratsaŋyz zaŋ boiynşa jaza taǧaiyndalady» dep şyǧa keledı. Nemese, osyndai saiyttarǧa qaskerlık virus qosylǧan. Bır-ekı ret aşsaŋ kompiuterıŋ nemese telefonyŋ kerekten şyǧady. Al, bızde būlai ıstelmegen nemese kemeldı emes. Bädık filımder men bädık jazbalar jylystap kırıp, tän aqausyzdyǧyn batpandap būzar zahar. Jelılerde kım körıngenmen jasaǧan jynystyq qatynas barysyn ūialmai aityp, «Qoşqar» ızdep otyratyn qyzdar az emes. Qūzyrettı organdar ǧalamtor kırşıksızdıgın qalyptastyruǧa küş salyp, bädık tüsırılımderdı mındettı türde, batyl şektep, äleumettık jelıde mūndai «ruhanyi derttendırgış» taratqandardy qataŋ jazalau kerek.
Demokratiia degenımız közdı tars jūmyp alyp, auyzǧa kelgendı küiseu emes, qoǧamǧa jüiesız, negızsız, jaǧymsyz aqparat taratu emes. Zaŋ arqyly basqarylatyn örkeniettı qoǧamda «Jüielı qarǧys jüiesın, jüiesız qarǧys iesın», sözsız, tabuy kerek.
Är azamatymyz «Obal boladyny» sanasyna sıŋırıp, janaşyrlyq tūnyp tūrǧan qoǧam qalyptassa, är ata-ana jūdyryqtai ūl-qyzynyŋ qauıpsızdıgınen alaŋdamas ta edı!
Oşaqtyŋ üş būtyndai üş jaq tärbiesı özara sapaly ärı berık ūştasqanda ǧana ūrpaqtarymyz ūlaǧatty bolady dep senemız!
Qausylhan Qasymhanūly
Qazaqstan jurnalister odaǧynyŋ müşesı, joǧary sanatty aǧa oqytuşy, jazuşy, audarmaşy
