Qazaqstan jäne BRİKS: jaŋa mümkındıkter men täuekelder

2024 jyldyŋ 24 qazanynda Qazaqstan Prezidentı Qasym-Jomart Toqaev BRİKS-tıŋ keŋeitılgen otyrysynda söz söileudı josparlap otyr. Būl oqiǧa Qazaqstannyŋ halyqaralyq saiasattaǧy bolaşaq baǧytyna qatysty türlı pıkırtalastar tudyryp otyr. Braziliia, Resei, Ündıstan, Qytai jäne Oŋtüstık Afrika Respublikasynyŋ bırlestıgı – quatty ekonomikalyq jäne saiasi blok, oǧan qosylu Qazaqstan üşın jaŋa mümkındıkter aşuy mümkın, bıraq belgılı bır täuekelder men qaişylyqtardy da tudyrady. Sondyqtan jaŋa mümkındıkterdı zertteu üşın köpvektorly saiasattyŋ saqtaluy maŋyzdy. Otandyq saiasattanuşylar osyndai pıkır bıldırıp otyr. Eske salsaq, Prezidenttıŋ keŋesşısı ärı baspasöz hatşysy Berık Uäli Qasym-Jomart Toqaevqa elımızdıŋ BRİKS-ke qosyluy turaly ūsynystar tüskenın aityp, Memleket basşysy būl ūsynystardy ūlttyq müdde tūrǧysynan mūqiiat qarastyratynyn mälımdegen edı. Berık Uälidıŋ sözınşe, qazırgı jäne jaqyn bolaşaqta Qazaqstan BRİKS-ke müşelıkke ötınış bermeidı. Prezident Toqaev BŪŪ-ny qoldaidy jäne onyŋ reformasy «orta derjavalardyŋ» müddelerın eskerıp jürgızıluı qajet dep sanaidy. «Qazaqstan jäne BRİKS: jaŋa mümkındıkter men täuekelder» turaly saiasattanuşylardyŋ saraptau pıkırın nazarlaryŋyzǧa ūsynamyz. Rüstem Mūstafin, Filosofiia, saiasattanu jäne dıntanu instituty Saiasi zertteuler ortalyǧy direktorynyŋ orynbasary: 2024 jylǧy 24 qazanda Qazaqstan Respublikasynyŋ Prezidentı Qasym-Jomart Toqaev BRİKS-tıŋ keŋeitılgen otyrysynda "autrich" formatynda söz söileidı. Aita ketu kerek, 2024 jylǧy 16 qazanda Memleket basşysynyŋ keŋesşısı – baspasöz hatşysy Berık Uäli sūhbatynda Qazaqstan Prezidentıne BRİKS-ke kıru turaly ūsynystar tüskenın atap öttı. Alaida, Prezident bırneşe ret BŪŪ-ny jalpyhalyqtyq jäne balamasyz ūiym retınde qoldaitynyn mälımdegen bolatyn. Būl jaǧdai Qazaqstannyŋ syrtqy saiasatynyŋ basty qaǧidalaryn körsetedı – köpvektorly saiasat. Aita ketu kerek, «köpvektorly» ūǧymy barlyq jahandyq derjavalardan bırdei qaşyqtyqta boludy nemese kerısınşe, barlyǧyna bırdei jaqyndaudy bıldırmeidı. Qazaqstannyŋ syrtqy saiasaty ūlt müddelerınen tuyndaǧan pragmatikalyq ūstanymǧa negızdeluı kerek, būl serıktester men halyqaralyq odaqtardy taŋdauda ikemdılıktı talap etedı. Qazaqstannyŋ BRİKS-ke kıruınıŋ oryndy-orynsyzdyǧy turaly sūraqqa toqtalsaq, būl qadam bızdıŋ müddelerımızge sai kelmeuı mümkın bırneşe sebep bar. Eŋ aldymen, Qazaqstan men ūiymnyŋ negızgı müşelerı arasyndaǧy ekonomikalyq disbalansty eskeru qajet. 2023 jylǧy mälımetterge säikes, Qazaqstannyŋ JIÖ şamamen 261,4 milliard dollardy qūrady, būl Qytai (19 trln 374 mlrd dollar), Ündıstan (3 trln 737 mlrd dollar), Braziliia (2 trln 081 mlrd dollar) jäne Resei (2 trln 063 mlrd dollar) syndy memlekettermen salystyrǧanda aitarlyqtai tömen. Būl ekonomikalyq quat aiyrmaşylyǧy tek sandyq körsetkış qana emes, sonymen qatar qūrylymdyq ekonomikalyq aiyrmaşylyqtardyŋ körınısı bolyp tabylady, būl Qazaqstannyŋ ūiymnyŋ saiasatyna teŋ därejede qatysuyn qiyndatady. Sonymen qatar, Qazaqstannyŋ geosaiasi jaǧdaiynyŋ öte sezımtal ekenın eskermeske bolmaidy. BRİKS-ke kıru arqyly elımız keibır müşelerdıŋ, atap aitqanda Resei men Qytaidyŋ, betpe-bet kelıp otyrǧan saiasi mäselelerımen bailanystyryla bastaidy. Halyqaralyq qatynastar barǧan saiyn poliarizasiialanyp kele jatqan qazırgı kezeŋde mūndai ärıptestık Qazaqstannyŋ maŋyzdy sauda jäne diplomatiialyq qatynastary bar Batys elderımen şielenıs tuǧyzuy mümkın. Būl rette bızdıŋ körşıles eldermen dästürlı sauda-ekonomikalyq bailanystarymyzdy eskere otyryp, Qazaqstanǧa jasalatyn qysym da küşeie tüsuı yqtimal. Sonymen qatar, BRİKS-tıŋ negızgı erekşelıgı onyŋ ışkı ärtektılıgınde jäne bırızdı saiasi kün tärtıbınıŋ joqtyǧynda. Top qūramynda ärtürlı saiasi rejimder, ekonomikalyq jüieler jäne syrtqy saiasattaǧy basymdyqtary bar elder bar. Mysaly, Qytai men Ündıstan geosaiasi mäselelerde jiı kelıspeidı, al Resei, Oŋtüstık Afrika jäne Braziliia ışkı äleumettık-ekonomikalyq mäselelermen küresude. Būl faktor ortaq strategiiany qalyptastyrudy qiyndatady jäne ūiym müşelerı üşın tiımsız şeşımderge alyp keluı mümkın. BRİKS elderın bırıktıretın basty ortaq faktor – būl äsırese AQŞ-tyŋ basymdyǧyna qarsy tūruǧa degen ūmtylys. Alaida, Qazaqstan üşın mūndai ūstanym kürdelı mäsele tudyrady, öitkenı bızdıŋ syrtqy saiasatymyz jahandyq ortalyqtardyŋ arasyndaǧy tepe-teŋdıktı saqtauǧa baǧyttalǧan. Strategiialyq tūrǧyda sezımtal aimaqta ornalasqan el retınde Qazaqstan üşın aşyq antibatystyq aliansqa qosylu tiımsız boluy jäne maŋyzdy halyqaralyq serıktestermen qarym-qatynasty älsıretuı mümkın. Aita keterlıgı, BRİKS tūraqty institusionaldyq qūrylymǧa ie emes – ūiymnyŋ tūraqty hatşylyǧy nemese ştab-päterı joq. Ol negızınen jyl saiynǧy sammitter arqyly jūmys ısteidı, būl onyŋ tūraqtylyǧy men jahandyq prosesterge naqty äser etu qabıletıne kümän tudyrady. Osy jaǧdailardy eskere otyryp, Qazaqstan üşın BRİKS-tıŋ ärbır müşesımen ekıjaqty qatynastardy jeke tärtıpte damytu nemese Qazaqstan müşe bolyp tabylatyn qoldanystaǧy halyqaralyq qūrylymdar arqyly yntymaqtasu äldeqaida tiımdı. Būl bızdıŋ ūlttyq müddelerımızdı qorǧauǧa jäne köpvektorly diplomatiia qaǧidalaryna sai äreket etuge mümkındık beredı. Qazybek Şaih, saiasattanuşy: Qazaqstannyŋ BRİKS-ke kıruı – sarapşylar qauymdastyǧynda belsendı pıkırtalastar tudyratyn taqyryp. Braziliia, Resei, Ündıstan, Qytai jäne Oŋtüstık Afrika Respublikasynyŋ bırlestıgı – quatty ekonomikalyq jäne saiasi blok, oǧan qosylu Qazaqstan üşın jaŋa mümkındıkter aşuy mümkın, bıraq belgılı bır täuekelderdı de tudyrady. Qazaqstannyŋ BRİKS-ke qosyluy Qazaqstannyŋ «Ǧalamdyq Oŋtüstıkke» qosyluynyŋ daiyndyq kezeŋı ekenın tüsınu maŋyzdy. «Ǧalamdyq Oŋtüstık» tek geografiialyq ūǧym nemese damu deŋgeiı tömen elderdıŋ atauy boludan qalyp barady. Bügınde būl älemdık prosesterge belsendı qatysuşy, öz müddelerın köbırek bıldırıp, jahandyq kün tärtıbıne yqpal etedı. Iаǧni, Ǧalamdyq Oŋtüstık nysannan älemdık saiasattyŋ subektısıne deiıngı auyr joldan öttı jäne endı öz qūqyqtaryn tolyqqandy mälımdeidı: Ekonomikalyq ösım: • Ekonomikalyq ösımnıŋ jaŋa ortalyqtary: «ǧalamdyq Oŋtüstıktıŋ» köptegen elderı ekonomikalyq ösımnıŋ eŋ joǧary qarqynyn körsetıp, maŋyzdy sauda serıktesterıne jäne investisiialar üşın tartymdy baǧyttarǧa ainaldy. Būl «ǧalamdyq Oŋtüstık» elderınıŋ ekonomikalyq ösımnıŋ jaŋa ortalyqtaryna ainalyp, älemdık ekonomikadaǧy küşter tepe-teŋdıgınıŋ özgeruıne yqpal etetının bıldıredı. • Şikızat resurstary: «ǧalamdyq Oŋtüstıktıŋ» köptegen elderınde älemdık ekonomika üşın maŋyzdy şikızat qorlarynyŋ aitarlyqtai qory bar. • Tūtynu naryǧy: «ǧalamdyq Oŋtüstık» elderındegı halyq sanynyŋ ösuı jäne tūrmys deŋgeiınıŋ artuy olardy tartymdy tūtynu naryǧyna ainaldyrady. Saiasi yqpal: «ǧalamdyq Oŋtüstık» elderı halyqaralyq ūiymdardyŋ jūmysyna belsendı qatysady, özderınıŋ integrasiialyq bırlestıkterın (mysaly, BRİKS, ŞYŪ) qūrady, jahandyq problemalardy şeşu jönındegı bastamalarmen şyǧady. Sondyqtan Qazaqstannyŋ BRİKS-ke kıruın talqylaǧan kezde ärqaşan ǧalamdyq Oŋtüstık faktoryn eskeruımız kerek. Qosyludyŋ paidasyna argumentter: • Ekonomikalyq ösım: BRİKS – joǧary äleuetı bar qarqyndy damyp kele jatqan naryq. BRİKS-ke müşe bolu Qazaqstan eksportynyŋ ösuıne, investisiialar tartuǧa jäne sauda qatynastaryn damytuǧa yqpal etuı mümkın. • Ärtaraptandyru: BRİKS-ke qosylu Qazaqstanǧa Reseiden ekonomikalyq täueldılıktı azaituǧa jäne syrtqy ekonomikalyq bailanystaryn keŋeituge mümkındık beredı. • Saiasi yqpal: BRİKS älemdık arenada barǧan saiyn maŋyzdy röl atqarady. Būl ūiymǧa müşelık Qazaqstannyŋ geosaiasi mümkındıkterın nyǧaituy mümkın. • Tehnologiialyq damu: Qazaqstan BRİKS elderı damytyp jatqan ozyq tehnologiialar men innovasiialarǧa qol jetkızedı. • Teŋsızdıktı joiu: «ǧalamdyq Oŋtüstık» pen «ǧalamdyq Soltüstık» arasyndaǧy ekonomikalyq jäne äleumettık teŋsızdıktı joiu maŋyzdy mındet bolyp tabylady. Qazaqstan özınıŋ şaǧyn ekonomikalyq massasymen bolsa da, būl teŋsızdıktı joiudy jedeldetuı mümkın. • Tūraqty damu: «ǧalamdyq Oŋtüstık» elderı äleumettık jäne ekologiialyq faktorlardy eskeretın tūraqty ekonomikalyq damudy qamtamasyz etuge ūmtylady. Bız osy aǧymda bola otyryp, ekonomikamyzdy jäne halqymyzdyŋ äl-auqatyn nyǧaita alamyz. • Köppoliarly älem: «ǧalamdyq Oŋtüstık» är türlı elder men aimaqtardyŋ jahandyq şeşımder qabyldauǧa qatysu mümkındıgı bar köppoliarly älemdı qalyptastyruda maŋyzdy röl atqarady. Alaida, alaŋdauşylyqtar da bar: • Negızgı oiynşylarǧa täueldılık: Resei BRİKS müşesı, al Qazaqstannyŋ qosyluy onyŋ Reseige täueldılıgınıŋ artuyna äkeluı mümkın. Degenmen, Qytai men Ündıstan Reseidıŋ Ukrainaǧa basyp kıruınıŋ saldarynan halyqaralyq ūiymdarda öz şarttaryn belgıleuge mümkındıgınen aiyrylǧanyn paidalanyp, Qazaqstanǧa BRİKS alaŋyn paidalanuǧa mümkındık beruı mümkın, sonda Qazaqstannyŋ dauysy men bastamalary älemdık kün tärtıbınıŋ bölıgıne ainalady. Resei äzırge BRİKS-tı qoldaidy, bıraq onyŋ BRİKS-tegı rölı özgerdı. Degenmen, menıŋ oiymşa, olar būny älı tüsınbeidı. Bastapqyda ol būl ūiymnyŋ basty hedlainerı boldy, al qazır olardyŋ strategiialyq qatelıgınen keiın (saiasatta qatelık qylmystan da jaman), ol oqşaulanbaǧanyn körsetu üşın ǧana oǧan jabysady, al Qytai men Ündıstan älemdık yqpaldaǧy öz pozisiialaryn nyǧaitu jäne ekonomikalarynyŋ energetikalyq qauıpsızdıgın nyǧaitu üşın mūny sättı paidalanady. • Sanksiialyq täuekelder: halyqaralyq şielenıs jaǧdaiynda BRİKS-tıŋ barlyq müşelerı üşın sanksiialyq täuekelder artady. • Egemendıktı şekteu: halyqaralyq ūiymǧa müşelık ärqaşan onyŋ erejelerı men normalaryn saqtau qajettılıgımen bailanysty, būl Qazaqstannyŋ ıs-qimyl erkındıgın şekteuı mümkın. Qarapaiym tılmen aitqanda, Ǧalamdyq Oŋtüstık pen Ǧalamdyq Soltüstıktıŋ qaqtyǧysy sözsız boluy mümkın, al bızdıŋ beitaraptyq būltynda manevr jasau mümkındıgımız aitarlyqtai şekteulı bolady. Qazaqstan qandai joldy taŋdaidy? Qazırgı uaqytta menıŋ körıp otyrǧanymdai, Qazaqstan köpvektorly syrtqy saiasat ūstanady jäne BRİKS-ke kıru turaly şeşım qabyldauǧa asyǧar emes. Memleket basşysy el üşın eŋ tiımdı baǧytty taŋdau üşın barlyq «qarsy» jäne «qarsy» dälelderdı mūqiiat taldaudan ötkızedı. BRİKS-ke kıru – Qazaqstannyŋ bolaşaǧyna aitarlyqtai äser etuı mümkın maŋyzdy strategiialyq qadam. Eldıŋ odan ärı damuy osy şeşımnıŋ qanşalyqty oilastyrylǧan jäne negızdelgen bolatynyna bailanysty. Nūrken Aitymbetov, saiasattanuşy: Keşe Prezident keŋesşısı ärı baspasöz hatşysy Berık Uäli Qazaqstan atyna BRİKS-ke müşelıkke qabyldanu turaly ūsynys kelıp tüskenı turaly habarlady. Bıraq «Qazaqstan qazırgı uaqytta naqty jauap bergen joq, bügınde ūlttyq müddelerı, syrtqy saiasatqa qatysty özınıŋ ūstanymdary tūrǧysynan qarastyryp jatyr»,- dedı. 22-24 qazan aralyǧynda Qazan qalasynda BRİKS-ke müşelıkke kıretın memleketter sammitte bas qosqaly jatyr. Biylǧy Sammit Reseidıŋ töraǧalyq etuımen ötedı. Oǧan qatysuǧa Täuelsız memleketter dostastyǧyna kıretın barlyq elder, iaǧni būrynǧy postkeŋestık memleketterdıŋ basşylary şaqyrylǧan bolatyn. Sonyŋ ışınde biyl Qazaqstandy da qatysuǧa şaqyryp otyr. Prezident osy Sammitte söz söileitın bolady. Qazır BRİKS-ke qabyldanu turaly qoǧamda ärtürlı pıkırler aitylyp jatyr. Osy ūiymǧa qatysty toqtalsaq, Batys memleketter soŋǧy uaqytta BRİKS-tı NATO-ǧa qarsy ūiym retınde qarastyryp otyr. Bärımızge mälım, ötken ǧasyrda Keŋes Odaǧy NATO-ǧa jauap retınde Sosialistık memleketterden qūralǧan Varşava kelısımı ūiymyn qūrǧan bolatyn. Keŋes Odaǧy ydyraǧannan keiın ol ūiym da jūmysyn toqtatty. Keibır sarapşylar pıkırı boiynşa BRİKS 2006 jyly ekonomikalyq odaq retınde qūrylǧan. Qazırgı kezde ony Varşava kelısım odaǧynyŋ ary qarai alternativtı jalǧasy retınde qarastyrylatyn pıkırler aitylyp jatyr. Qazır älemdık geosaiasi tūraqtylyq jaǧdaiynda demokratiialyq qūndylyqtar, avtoritarlyq qūndylyqtardyŋ bır-bırıne qarama-qaişylyǧy, aqparattyq soǧystar BŪŪ-nyŋ geosaiasi kürdelı mäselelerdı şeşe almai otyrǧandyǧyn körsetedı. Sondyqtan NATO-ǧa jäne taǧy basqa ūiymdarǧa qatysty alternativtı ülken jyldamdyqpen damyp kele jatqan ūiym. Ol öz qūramyna köptegen memlekettı qosyp, keŋeiıp jatyr. BRİKS odaǧyn bastapqy kezde alpauyt memleketter Qytai, Braziliia, Ündıstan, Resei, OAR qūrǧan bolatyn. Qazırgı kezde onyŋ qūramyna köptegen memleketter qabyldanyp, aiasy keŋeidı. Mäselen, Oŋtüstık Amerika, Afrika, Malaiziia, Şyǧys Aziia memleketterı kıruge müddelılık tanytyp otyr. Qazaqstannyŋ täuelsızdık alǧannan berı älemnıŋ köptegen memleketterımen tepe-teŋ bailanys ornatudy qalaidy, iaǧni köp vektorly syrtqy saiasat ūstanady. Sondyqtan Qazaqstanǧa bır odaqqa kırıp, basqa ūiymǧa qarama-qaişy baǧytty ūstanu bızdıŋ syrtqy saiasatymyzdyŋ ūstanymdaryna qarama-qaişy ekenın bıledı. Sol sebeptı BRİKS-ke kıruge äzır asyqpaityn müddesın tanytyp otyr. Ony jan-jaqty oilastyryp, talqylap baryp, şeşım qabyldaityn bolady. Joǧaryda aitqandai, köptegen sarapşylar BRİKS-tı NATO-ǧa qarsy ūiym retınde qarastyratynyn tılge tiek etken bolatyn. Eger solai bolatyn bolsa, bızdı älemdegı tūraqsyzdyqqa alyp keledı. Öitkenı bır-bırıne qarama-qaişy ekı odaqtyŋ qūryluy ötken ǧasyrdaǧy keŋestık zamandaǧy qyrǧi qabaq älemdı ekıge böluge jol bastaidy, iaǧni ol älemdık tärtıptı şeşudıŋ joly emes. Sondyqtan Qazaqstannyŋ qazırgı ūstanymy BŪŪ-nıŋ bekıtılgen zaŋnamalaryna, qaǧidattaryna säikes älemdık kürdelı ahualdar,jalpy geosaiasi jaǧdailar, türlı problemalar sol BŪŪ-nyŋ ūstanymdary şeŋberınde şeşıluı tiıs. Sol sebeptı Qazaqstan osy baǧytty qoldaityn bolady. Qazaqstannyŋ BRİKS-ke müşelıkke ötuı Batys memleketterımen bızdıŋ qarym-qatynasymyzdyŋ bylaişa aitqanda suuyna alyp keluı mümkın. Osy rette būl atalǧan mäselege qatysty bır jaqty nemese bırden şeşım qabyldau mümkın emes. Būl kürdelı mäsele. Menıŋşe, älemdık tärtıpterdı bır-bırıne qarama-qarsy Odaqtar qūru arqyly şeşu – ol jol emes. Ol osy kezge deiın negızı qalanǧan BŪŪ-nyŋ zaŋnamalary, qaǧidattary şeŋberınde şeşılu kerek dep oilaimyn. Prezidentımız osy BŪŪ-na qatysty da pıkır bıldırıp, kemşılıkterın aitqan bolatyn. BŪŪ älemdegı kürdelı mäselelerdı şeşu üşın qazırgı kezde oǧan reforma kerek.