Sän berıp säukelesı has sūluǧa…

10222
Adyrna.kz Telegram
http://adyrna.kz/content/uploads/2015/06/images_makalalar_saukele.jpg

Qazaqtyŋ ūlttyq kiımderı – halqymyzdyŋ aqyl-oiy men biık estetikalyq talǧamynyŋ jemısı. Tıgılgen matasy, oiu-örnegı men ondaǧy äşekei tastarynyŋ özı köp närseden habar berıp, kiım iesınıŋ kım ekenın elge tanytyp tūrady. Ülken talǧampazdyqpen, ärı asa tapqyrlyqpen tıgılgen ūlttyq kiımderımızdıŋ bırı – säukele.

Säukele – ūzatylar qyzdyŋ bas kiımı. Qalyŋdyq bolǧanda bır-aq ret kietın ony qyz ūzatylǧanda küieu elıne kiıp baru üşın arnaiy aldyn-ala tıktıredı. Aǧartuşy ǧalym Ybyrai Altynsarinnıŋ «Orynbor vedomstvosy qazaqtarynyŋ qūda tüsu, qyz ūzatu jäne toi jasau dästürlerı ocherkınen» «Küieu qalyŋdyǧyna ūryn kelıp ketkennen keiın qalyŋdyqtyŋ ata-anasy köptegen kılem, şapan, ışık syqyldy jasau äzırlei bastaidy, zergerlerge säukele jasatady» degen joldardy kezdestıruge bolady.

Säukelenıŋ sänı men syry nede?

«Jetı jastan jinasaŋ, jetedı, alty jastan jinasaŋ, asady» deitın qazaq qyzdyŋ jasauy men ūzatylardaǧy kiım-keşegıne ülken män berıp, erte bastan qamdanǧan. Äsırese qalyŋmaldyŋ qūnyn orap äketetın säukelenıŋ özındık män-maǧynasyna bei-jai qaramaityn qazaq ädeiılep bılıktı şeber taŋdap, qolaqysyn berıp, bır äulettıŋ däuletın körseter säukelenı ailap-jyldap tıktırgen. Qyz äkesı bai bolsa, bır säukele üşın qyryq qysyraqtyŋ qūnyn berıp te jasatatyn bolǧan. Mäşhür Jüsıp Köpeiūlynyŋ «HIH ǧasyrdyŋ alǧaşqy jartysynda ömır sürgen Kışı jüzdıŋ Baisaqal atty bai qyzynyŋ säukelesın Kenesary hannyŋ aǧasy Sarjan töre 500 baitalǧa baǧalaǧan» degen deregı de bar. Osydan-aq būrynǧy zamanda säukele bailyq pen myrzalyqtyŋ därejesın äigıleitın, ūzatylar qyzdyŋ äleumettık jaǧdaiyn bıldıretın körınıstıŋ aiǧaǧy bolǧanyn aŋǧara alamyz. Säukele neǧūrlym biık bolǧan saiyn, ondaǧy äşekei baǧaly tastardyŋ da qatary artyp, qymbattai tüserı anyq. Būryn ädemı tıgılgen säukelege qalyŋ maldan bölek tölem tölengen eken.

 

Ertede säukelenıŋ biıktıgı – 50-70 santimetrge deiın baratyn. Tarih betterıne köz jügırtsek, Bökei Ordasy aimaǧyndaǧy säukelenıŋ biıktıgı bır kez bolatyn degen mälımettı kezdestıremız. Demek, bai-baǧlannyŋ tıktırgen säukelesı 70 santimetrden de asqan.

 

Säukelenıŋ negızgı bölıkterı – täj, töbe, qūlaqbau jäne artqy boiy. Säukelenıŋ töbesı qiyq konus tärızdı bolyp keledı. Onyŋ töbesınde «täj» dep atalatyn jartylai döŋgelek aidary bolady. Ony asyl tas, altyn, kümıs, meruert, marjanmen örnektep, altyn jıppen äşekeileidı.

Säukelenı ölşep pışıp alyp, ışıne astar, syrt jaǧyna bidai şüberek ūstap, jiı etıp syridy. Odan soŋ onyŋ syrtyn qamqa, düriia, torǧyn siiaqty asyl matamen tystaidy. Säukelenı äşekeileu üşın onyŋ tysynyŋ syrtynan zer jıpten toqylǧan oqalardy beldeulep basady. Onyŋ etegın maqpalmen, ne qara barqytpen kömkeredı. Al maŋdai tūsyna zer, ne jıbek şaşaq taǧady. Şaşaqtyŋ säukelege jalǧasqan tūsyn asyl tastan köz ornatqan altyn, kümıs tüireuıştermen bekıtedı. Säukelege ūzyn qūlaqbau taǧady. Ony şegı şyr ainaldyra zer, ne jıbek jıppen şalyp kömkerıledı, tübıne sändı tüireuış tüireledı. Säukelege mındettı türde jūqa aq jelek ıletın bolǧan. Ol köilektıŋ etegı siiaqty jerge süiretılıp jüredı. Būl qalyŋdyqtyŋ jüzın, bükıl denesın jauyp tögılıp tūratyndyqtan, betaşar aitylǧanda qyzdyŋ dene pışımın öte näzık, symbatty etıp körsetken. Aq bürkenşek – şäiı jıbek kapron alǧaş tüsken kelındı tıl men köz sūǧynan saqtaidy, ärı onyŋ aq boluy – adaldyq, tazalyqtyŋ belgısı, ibalyqtyŋ nyşany. Sondai-aq jas otaudyŋ arman-ümıtı. Säukelenıŋ şaǧyn otau syndy bolyp keletını de sol. Jaŋa tüsken kelınge betaşar aitylyp, ülkender tılek-batasyn bergen soŋ säukelesınıŋ syrtynan jabylǧan jamylǧysy – bürkemesı qamşynyŋ sabymen türılıp, betı saltanatty türde aşylǧan soŋ säukele alynyp, ony jelekpen almastyrǧan. Jelek – jas kelınşektıŋ basyna jamylatyn şälı. Qazaq äielderınıŋ baskiımderı praktikalyq qyzmetınen özge, äielderdıŋ otbasylyq jaǧdaiynyŋ körsetkışı bolǧanyn eskersek, jelektı kelınşekter tūŋǧyş balasy, keide ekınşı balasyn tuǧanǧa deiın kigen.

 

Bügıngı säukele – qai säukele?

Halqymyzdyŋ salt-dästürınen syr şertıp, sän-saltanatymen erekşelengen säukele – şeberlıktıŋ ozyq ülgısı, öner tuyndysy ekenınde dau joq. Altynmen aptalyp, kümıspen küptelgen öne boiyndaǧy är tastyŋ tarihy tereŋde, ülken maǧynaǧa ie. Jaqmonşaq, jaqtama, jaqtau, jyrǧa, säukelenıŋ syrǧasy syndy äşekeiler men basqa da qūramdas bölıkterınıŋ säukelege taǧylu sebepterı bar, aitar oiy, özındık erekşelıkterı bar. Bır quantarlyǧy, tūrmystaǧy qoldanystan qalyp, tarihtyŋ tereŋıne ketken säukelenıŋ sänı bügınde erekşe baǧalanyp, qaita oraluyna jaǧdai jasalyp jatyr. Qyz ūzatqanda köpten berı europalyq ülgıdegı köilek pen fata kigızıp kelgen halqymyz soŋǧy kezderı säukele men bürmelı köilekke qaita bet būrdy. Degenmen säukelenıŋ sänın ūqqan köpşılık, onyŋ syryna qanyq emes. Bükıl bır eldıŋ qadır-qasietı, baq-däuletınen habar bergen säukele bügınde būl erekşelıkterınen aiyrylyp, sänı de ketkendei. Ädemı äşekeiı azaiyp, sūŋǧaq boiy alasarǧan säukelenıŋ saraŋ qoldan şyqqandai äser bererı sözsız. Būl – qazırgı qoǧam jaǧdaiynyŋ jaiy ma älde «äiteuır kiiu kerek eken» degen tüsınıkpen kie salǧan bılmestık pe? Bır kezderı qalyŋdyq jūrtynyŋ ataq-därejesın äigılep tūrǧan säukelenıŋ bügıngı sänı solǧyn. Sondyqtan da körse, közdıŋ jauyn alatyn sän-saltanatymen qatar, säukelenıŋ boiyna bükken syrynyŋ da tereŋde ekenın esten şyǧarmaǧanymyz jön.

«Sau keledı»

«Säukele» sözı «sau keledı» degennen şyqqan eken. Joǧaryda säukelenıŋ qalai jasalatynyn jäne onyŋ qūny qandai qomaqty bolatynyn aityp öttık. Endeşe ūzatylar qyzdyŋ äleumettık jaǧdaiynan habar berıp, bır äulettıŋ däuletın körseter säukeleden dämelıler de az bolmaǧan. Qalyŋmaldyŋ qūnyn orap äketetın būl «bailyqty» qolǧa tüsıru üşın ūry-qary, qaraqşylar jol toryp, kelın äkele jatqan topqa tosynnan şabuyl jasaityn. Tek säukele emes, qyzdyŋ jasauyna da qol salyp, keide kısı ölımı de bolǧan desedı. Küieu, häm qalyŋdyq tobynyŋ adamdaryn şyǧyndap, keide bärın qyryp ketetın kezder de bolǧan eken. Sondyqtan kelın tüsırıp otyrǧan auyldyŋ balalary osynau küieu-kelın tobyn qozyköş jerden taimen kütıp alyp, adamdardyŋ, säukelenıŋ amandyǧyn körıp, «sau keledı, sau keledı» desıp, süiınşılep, auylǧa habar beretın bolǧan. Mıne, sodan säukele atauy şyqqan desedı.

Qazaqta säukele kigızu salty bar

Ūlttyq qūndylyqtarymyzdy ūlyqtaǧan salt-dästür, ädet-ǧūryp – asyl qazynamyz. «Halqym  qandai  deseŋ, saltymnan  sūrap  bıl» deitın qazaq salt-dästürden kende emes. Män-maǧynasy tereŋde jatqan saltymyzdyŋ bırı – säukele kigızu.

Säukele – tek sändık üşın kiıletın bas kiım emes, būlǧaqtap ösken oŋ jaqtaǧy ömır men aq bosaǧa attar arasyndaǧy qimas ta, qyzyqty sättıŋ eskertkışı, jaŋa ömırge jasalar qadam. Ömırınde bır-aq ret kiıletın säukelenıŋ äiel zaty üşın kiımderı ışındegı eŋ asyly ǧana emes, onyŋ jūbailyq ömırındegı eleulı kezınıŋ esten ketpes ystyq sätı ekenı tüsınıktı. Sondyqtan qalyŋdyqqa säukele kigızudıŋ orny bölek. Ol – erekşe bır saltanat. Būǧan qūda-qūdaǧilar şaqyrylady. Şaşu şaşylady. Aq bata arnalady. Säukelelı kelınşek ajarly da, bazarly körınedı. Ony jūrttyŋ bärı köruge yntyq. Onyŋ körımdıgı de soǧan laiyq bolu kerek. Säukele baiǧazysynyŋ baǧasy da olqy bolmaidy.

Basjaqsy – säukelenıŋ äşekei būiymdarynyŋ jalpy atauy. Säukelenıŋ äşekei zattary köp ärı olar qymbatqa tüsetındıkten, küieu jaǧy qalyŋmaldan tys säukelenıŋ qūnyn tölegen. Ol tölem säukele äşekeilerınıŋ atauymen bas jaqsy dep aitylǧan.

Şytaq – säukelenıŋ qozasy (şar siiaqty metall äşekeiı)

Bergek – jelektı ūstap tūratyn äşekeilı qatyrǧy

Jyrǧa – säukelenıŋ monşaǧy, şūbyrtpasy, salpynşaǧy

Zere – ışı quys, ūzyn kelgen, säukelemen bırge kiıletın baskiım. «Säukeledei ädemı, sūŋǧaq bolyp össın» degen nietpen qazaq qyzyna Zere degen esım bergen.

Betmonşaq – säukelenıŋ ekı jaǧyna, maŋdaiyna salbyrata qadap qoiatyn bırneşe qatar tögılmelı monşaq. Onyŋ ekı türı bolady. Bırı – bıryŋǧai ırılı-ūsaqty monşaqtardan tüzılse, ekınşısı – matadan tıgılıp, monşaqtar mata betıne ornalastyrylady. Ekeuınıŋ de arasynda kümıs qozalar qadalady. Betmonşaq belge deiın, tıptı odan da tömen tüsıp tūrǧan. Betmonşaq jas kelınnıŋ ūialşaq jüzın jartylai jasyryp, betın bürkemelep tūrady. Sondyqtan «ūialyp tūr» deudıŋ ornyna «bet monşaǧy üzılıp tūr» degen.

Jaqmonşaq – säukele, börık, bergek, kimeşek siiaqty äielder baskiımderınıŋ ekı jaq samailyǧyna jäne maŋdaiynyŋ aldyŋǧy jiegıne qasqa tüsıre, tızbelı şoq jasap şılterlep taǧylatyn äşekei. Jaqmonşaqty zergerler altyn, kümıs qozalaryn jıbek jıpterge tızıp, asyl tastarmen būrşaqtap, üzbelep jasaidy.

Ükıaiaq – joǧary jaǧyna asyl tas ornatyp, tömengı jaǧyn kümıspen küptep, baskiımge, besıkke taǧatyn äşekei. Ertede ükı kielı qūs sanapyp, onyŋ aiaǧyn, qauyrsynyn tūmar ornyna tūtynǧan. Ükıaiaq syrǧa, şaşteŋgelermen bırge säukelenıŋ de qūramdas bölşegı retınde qoldanylady.


 

Pıkırler