Qazaq kiımderınıŋ qalai, neden jasalatyndyǧyn bılu üşın tömende onyŋ keibır türlerımen tanystyryp ötemız.
Tymaq – erlerge arnalǧan baskiım, jazdyq jäne qystyq bolyp bölınedı. Jazdyǧy jeŋıl, köbınde qara, qyzyl eltırımen nemese pūşpaqpen jūryndalyp jasalady. Qysqy tymaqtyŋ kiızı qalyŋyraq etılıp, tülkı, qarsaq, seŋseŋ siiaqty öskın jündı aŋ nemese mal terılerınen jasalady. Sondyqtan terısıne qarai mūndai tymaqtardy «eltırı tymaq», «tülkı tymaq», «pūşpaq tymaq», «qarsaq tymaq», t.b. dep ataidy.
Tymaq jasauda är jüzdıŋ, ru-taipanyŋ, jergılıktı oryndardyŋ öz ülgılerı bolady. Ol ülgıler halyq arasynda özdıgınen menmūndalap tūrady. Sondyqtan olardy jūrt «arǧyn tymaq», «naiman tymaq», «kerei tymaq», «jalaiyr tymaq», «Torǧai tymaǧy», «Semei tymaǧy» dep ataidy.
Tymaq – töbelı, maŋdaily, ekı qūlaǧy bar, jelke, jotany jauyp tūratyn, jyly baskiım. Syrtyn berık jäne körıktı matamen emese jıbek kezdememen tystaidy. Ekı qūlaǧyna yzbaly bau taǧylady. Etegın töbege qaiyryp qoiu üşın tymaqtyŋ artqy jaǧyna tobylǧydan nemese arşa siiaqty berık aǧaştan tiek jasap qoiady. Ony «qūrysaq» dep ataidy. «Eskılık kiımı» degen öleŋınde danyşpan Abai bylai dep jazǧan:
Külapara bastyrǧan pūşpaq tymaq, Işkı bauyn ötkızgen tesık qūlaq. Tobylǧydan kesıp ap, jıppen qadap, Artyn belge qystyrǧan bar qūrysaq. Bızdıŋ Şyŋjaŋ qazaqtarynyŋ tymaǧynda qūrysaq bolmaidy.Tymaqtyŋ töbelıgı – bölek, qūlaǧy men artqy etegı bölek jasalyp, bırın-bırıne qondyrady da, qajet bolǧanda qūlaǧy men etegın töbesıne qarai qaiyryp kiedı (köbınde jaz künderı) nemese qūlaq bauymen töbesıne qarai qaiyryp bailap qoiady. Tymaq – qasiettı baskiım. Ony aiyrbastauǧa, jerge tastauǧa bolmaidy, ony ılıp qoiu kerek, oǧan aiaq tigızu, aiaqqa basu adam basyn qadırlemegendık, ädepsızdık esepteledı. Äigılı adamdardyŋ tymaǧy, taqiiasy atadan balaǧa mūra retınde saqtalady. Būrynǧy qazaqtar şala tuǧan balany tymaqtyŋ ışıne salyp, keregenıŋ basyna ılıp qoiyp, qanşa kün kem bolsa, sol keregenı jaǧalatyp otyryp, künıne bırden auystyru arqyly künın toltyryp baryp, şala balany qatarǧa qosady eken. Būl da baskiımdı, tymaqty qadırlep-qasietteuden tuǧan ūǧym bolsa kerek. Aiyr qalpaq – erlerdıŋ kiızden tıgılgen jeŋıl baskiımı. Aiyr qalpaq jūqa etıp basylǧan aq kiızden tıgıledı. Ol negızgı ekı bölıkten qūralady. Olar qalpaqtyŋ töbesı jäne etegı (keide qaiyrmasy dep te atalady). Qalpaqtyŋ töbesı tört saidan (bölekten) tūrady. Şeber pışılgen tört qiyndy kiızdı arasyna qara barqyttan syzdyq salyp, qaiyp tıgedı. Sonda qalpaqtyŋ töbesı kümbez tärızdes bolyp şyǧady. Qalpaqtyŋ etegı jalpaqtyǧy tört elıdei etıp döŋgelektep qiyp alynǧan aq kiızden jasalady, ony joǧarǧy bölıktıŋ (töbe) etegıne syzdyq salyp qondyrady. Sändı boluy üşın qalpaq qaiyrmasynyŋ astyŋǧy jaǧy keide qara barqytpen kömkerıledı. Qalpaqtyŋ töbesıne qara nemese basqa tüstı şaşaq taǧyp, töbesınıŋ tört saiy ärtürlı jıbek jıptermen kestelenedı. Aq kiızden tıgılgen aiyr qalpaq ärı jeŋıl, ärı sändı, ärı salqyn bolyp keledı. Soŋǧy kezde jergılıktı önerkäsıp oryndary aiyr qalpaqty är tüstı kiızden jasap şyǧaryp jür. Baipaq – jylylyq üşın etıktıŋ, mäsınıŋ ışınen kietın, kiızden tıgetın aiaqkiım. Qysta kietın baipaqtyŋ kiızı – qalyŋ, jazda kietın baipaqtyŋ kiızı jūqa bolady. Baipaq qiiudyŋ ekı täsılı bar. Onyŋ bırı – tabanyn bölek salyp, ūltaryp tıgu. Ekınşısı – tūtastai qusyryp tıgu. Baipaqtyŋ tıgısı aiaqqa batpauy üşın ony syrtynan tıgedı. Baipaq tıgu üşın tüie nemese qoi jünınen iırılgen şuda jıptı paidalanady. Jünnen toqylatyn baipaqtardyŋ qonyşy qysqa bolady. Erte kezde ony şūlǧau ornyna kiız baipaqtyŋ ışınen kiiu üşın de paidalanǧan. Qazırgı kezde botinkanyŋ, qysqa qonyşty etıktıŋ, mäsınıŋ ışınen kiedı. Baipaq tüie jünınen, qoi jünınen, eşkınıŋ tübıtınen toqylady. Mūndai baipaqtar ärı jyly, ärı jeŋıl, ärı jūmsaq bolady. Börık – qazaqtyŋ erteden qalyptasqan ūlttyq baskiımı. Ony baǧaly aŋ terısınen jäne jas töldıŋ eltırısınen tıgedı. Onyŋ jazdyq jäne qystyq türlerı bolady. Terınıŋ türıne qarai börıktı ärtürlı – qūndyz börık, susar börık, kämşat börık, janat börık, tülkı börık, eltırı börık taǧy basqa dep atalady. Ony erler de, qyzdar da kiedı. Börıktıŋ töbesı köbınese alty sai (qiyq), tört sai bolyp keledı. Ony tıkkende aldymen ölşep alyp, jūqa kiızden tört nemese alty sai etıp pışedı. Är saidyŋ töbede tüiısetın ūştary üşbūryş tärızdı. Etek jaqtary tık törtbūryş bolady. Osy qiyqtardyŋ bır betıne şüberekten astar, ekı arasyna jūqa matadan bidai şüberek salyp, jiı etıp syrady. Odan soŋ jeke-jeke sailardy bırıne-bırın «öbıstırıp», ışınen de, syrtynan da jörmep tıgedı. Onyŋ syrtyn asyl matamen (barqyt, pülış, qamqa, t.b.) tystaidy. Börıktıŋ ışkı saiy qanşa bolsa, onyŋ syrtqy saiy da sonşa bolady. Būdan keiın börık töbesınıŋ etegın jai matamen astarlap tıgedı de, tömengı jaǧyn tört elıdei terımen (qylşyǧyn syrtyna qaratyp) kömkeredı. Būryn qyzdar kietın börıktıŋ töbesıne ükı, jıbek şaşaq taǧyp, zer jıppen, jıbek jıppen kestelegen meruert, marjan tızbeler, altyn, kümıs tüimeler qadalatyn. Keide börıktıŋ etegın jauyp tūratyndai etıp ainaldyra zer, ne jıbek şaşaqtar ūstalatyn. Börıktı qazaq halqy siiaqty qaraqalpaq, qyrǧyz, başqūrt, tatar, ūiǧyr, t.b. halyqtar da kiedı. Jaulyq – äielderdıŋ baskiımı. Ony aq tüstı matadan nemese aq jıbekten tıgedı. Jaulyqty kimeşektıŋ syrtynan tartady. Ol tartu täsılıne qarai «qarqara», «kündık» dep atalady. Jaulyq tūtas enımen alynyp, keide enjarma (bır jarym en) matadan ūzyndyǧyn bır jarym, ekı metrdei etıp qiylyp, şetterı jıŋışke bügılıp jasalady. Qarqara tartqanda äielder jaulyqtyŋ bır ūşyn jelke tūsqa keltıre säl şyǧaryp qoiady da, qalǧan bölıgın kimeşektıŋ syrtynan ainaldyra, şaşyn körınbeitındei etıp oraidy. Jaulyqtyŋ ūzyndyǧyna bailanysty qarqaranyŋ biıktıgı de ärtürlı bolyp keledı. Kündık jaulyq kimeşektıŋ syrtynan jartylai oralyp tartylady. Jaulyq tartqan äiel künge qarsy jürgende kündıktıŋ maŋdaiyndaǧy üşbūryşty qattamany eŋkeitıp tüsırıp qoiady. Onyŋ jelke tūsy qarqara jaulyǧynan görı ūzyndau, etegı äieldıŋ arqasyn jauyp tūrady. Kündık jaulyqty üşbūryşty qattama şyqqan jerınen jäne äieldıŋ jelkesıne keletın tūsynan tüireuışpen tüirep bekıtedı. Är jerdıŋ özınde jergılıktı qalyptasqan dästürge qarai ärtürlı etıp är ülgıde tartylady. Kei jerlerde äielderdıŋ basqa salatyn jelekterın de «jaulyq» dep qoiady. Ol qarqara jaulyqqa qaraǧanda kışırek bolady. Küpı – matamen tystap, ışıne qoidyŋ, tüienıŋ jabaǧy jünın salyp tıgetın ūlttyq syrtqy kiım. Küpı ärı jeŋıl, ärı jyly bolǧandyqtan ony erler de, äielder de, balalar da kie bergen. Äielder küpısınıŋ jaǧasy kestelenıp, jeŋıne qūndyz salynyp sändep tıgıledı. Ol äsırese jazǧytūrym jäne küzgı qara suyqta kiiuge qolaily. Küpıge tartatyn jündı jyly suǧa juyp keptıredı de, betıne bidai şüberek salyp kökteidı. Küpınıŋ tysyna barqyt, mäuıtı siiaqty myqty ärı qalyŋ, ärı kır köteretın bır tüstı mata paidalanylady. Şapan siiaqty küpınıŋ de ekı öŋırı, artqy boiy, ekı jeŋı jäne jaǧasy bolady. Eŋ aldymen, tysyn pışıp alady da, oǧan jündı salyp, bidai şüberekpen bırge köktep tıgedı. Küpınıŋ tysyn maşinamen, ne qolmen, al arasyna salǧan jündı bidai şüberek jaǧyna keltırıp, jıŋışke şuda jıppen, ne juan maqta jıppen tıgedı. Odan soŋ onyŋ tysyn kigızıp, astary men tysyn qosyp ainaldyra bır tıgıs jürgızedı. Küpıge köbınese matadan qaiyrma jaǧa ne tık jaǧa salynady. Kürte – jeŋıl, jeŋsız kiım. Onda jeŋ de, jaǧa da bolmaidy. Kürte ekı öŋır men artqy boidan tūrady. Ūzyndyǧy şalbardyŋ yşqyrynan aspaidy. Kürtenı maqta ne jün tartyp ta, terını matamen tystap ta tıgedı. Astaryna kez kelgen mata jaraidy. Äielder kietın kürtege atlas, şaǧi siiaqty jıbek tektes matalar, al erler kietın kürtege barqyt, mäuıtı sekıldı ärı myqty, ärı qalyŋ bır tüstı mata paidalanylady. Terı kürte tıgu üşın suyr, borsyq, qarsaq, tülkı siiaqty aŋdardyŋ terısı men qozynyŋ, laqtyŋ eltırısı, keide tıptı qoidyŋ terısı, qylşyǧynan tazartylǧan eşkı tübıtı paidalanylady. Ismerler, eŋ aldymen, kürtenıŋ tysyn ölşep alady da, odan soŋ sol mataǧa şaqtap terını pışedı. Ol üşın terını aldymen qūrap, kürte şyǧatyndai etıp alady. Onyŋ tıgısın taqyr jaǧyna keltırıp jormep qūraidy, pışılgen terıge jūqa matadan bidai şüberek köktep, terınıŋ özın jeke tıgedı. Sosyn syrtyn matamen tystaidy da, şüberektı tysyna ainaldyra japsyrady. Kürtenı maqta ne jün tartyp tıkkende, eŋ aldymen, tysy men astaryn pışıp alyp, astarlyq qiyndynyŋ üstıne maqtany, ne jündı bırkelkı etıp tartady. Eŋ soŋynda kürtenıŋ ekı öŋırı men artqy boiyn qūraidy. Kürtenı ainaldyra basqa matamen, keide sol tystyq matanyŋ qiyǧymen ädıpteidı. Kürte – keudege suyq tigızbeitın, jyly, ärı yqşamdy kiım. Ony köilektıŋ syrtynan da, beşpettıŋ ışınen de kiedı. Kamzol – äielder kiımınıŋ bır türı. Ony köilektıŋ syrtynan kiedı. Ol barqyt, pülış, maqpal siiaqty sapaly kezdemelerden tıgıledı. Kamzoldy kei jerlerde «jeŋsız beşpet» nemese «käzekei» dep ataidy. Kamzolda jeŋ de, jaǧa da bolmaidy jäne de ekı öŋırı tek tys pen astardan tūrady. Kamzoldyŋ astary üşın köbınese atlas, şaǧi, torǧyn paidalanylady. Onyŋ ekı öŋırı bırıne-bırı säl jetpei tūratyndai etıp tıgıledı. Sondyqtan tüime ornyna kamzoldyŋ aldyna zergerler äşekeilep jasaǧan altyn, kümıs jalatyp, asyl tastan köz ornatqan qausyrma qadaidy. Kamzoldyŋ jelkesınen bastap ekı öŋırıne jäne ekı etegıne ainaldyra altyn oqa basady, ne zer tıgedı, keide qūndyz ben tülkınıŋ pūşpaǧymen ädıpteidı. Qyzdar men jas kelınşekter kietın kamzol airyqşa sändı bolady. Onyŋ ekı omyrauyna altyn, kümıs jalatqan qozalar, şarbaq tüimeler, meruert-marjandar taǧylady. Keibır jerlerde kümıs teŋgelerdı tesıp te taǧyp qoiady. Qazırgı kezde jergılıktı önerkäsıp oryndary barqyt pen pülışten sändep tıkken kamzol şyǧaratyn boldy. Qolǧap – qolǧa kietın kiım. Ol qoldy suyqtan, jūmys kezınde jaraqattanudan saqtaidy. Qolǧap tıgılu, toqylu ülgısıne qarai bes sausaqty, üş sausaqty, tūiyqbas dep, al tıgıletın materialyna qarai terı qolǧap, jarǧaq qolǧap, toqyma qolǧap, kenep qolǧap bolyp bölınedı. Terı qolǧap qoidyŋ boialǧan terısınen tıgıledı. Eger terı boialmasa, onyŋ syrtyn matamen tystaidy. Terı qolǧapty köbınese tūiyqbas etıp tıgedı. Jarǧaq qolǧap taqyr terıden astar salyp, köbınese bes sausaq türınde tıgıledı. Toqyma qolǧap tüienıŋ jäne eşkınıŋ tübıtınen toqylady. Toqyma qolǧap bes sausaqty da, üş sausaqty da (bas barmaq pen sūq sausaq jäne bylaiǧy üş sausaq jeke-jeke tūiyqbastar da bolady), qatty, qaiyrym jūmys ısteitın adamdarǧa kenep qolǧap kerek. Ol tūiyq bas bolady. Qazırgı kezde jeŋıl önerkäsıp oryndary qolǧaptyŋ aluan türın şyǧarady. Qolǧaptyŋ eŋ baiyrǧy türınıŋ bırı – qūsbegıler kietın biialai. Biialai tüienıŋ moinaq terısınen, būǧy, būlan sekıldı aŋdardyŋ, ögızdıŋ qalyŋ moiyn terısınen sırıdei tıgıledı. Bürkıttıŋ tegeurını basqa terını tesıp ketedı. Biialai da qolǧaptyŋ tūiyqbas türıne jatady. Malaqai (qūlaqşyn) – erlerdıŋ salqynda kietın baskiımı. Ony qūndyz, būlǧyn, susar, janat, tülkı, qarsaq, suyr taǧy basqa aŋdar men qūlyn, būzaudyŋ terısınen, qozy men laqtyŋ eltırısınen tıgedı. Malaqai maŋdaidan, ekı qūlaǧy men artqy qūlaǧynan jäne töbesınen tūrady. Malaqaidyŋ töbesı ekı türlı täsılmen pışıledı. Bırınşıden, terını tört ne alty sai (qiyq) etıp pışıp alady da, bırıktırıp qūraidy. Onyŋ sailarynyŋ tüiısetın ūştary üşkıl bolady da, etek jaǧy tık törtbūryş tärızdı bolyp keledı. Sodan keiın onyŋ etegın tık törtbūryş pışındı ūzynşaq etıp qiyp alyp, qusyryp tıgedı. Oǧan döŋgelek töbe qondyrylady. Malaqaidyŋ maŋdaiy, onyŋ ekı qūlaǧynyŋ arasyna däl keletındei törtbūryş pışındı bolady. Artqy qūlaǧynyŋ biıktıgı maŋdaiynyŋ biıktıgınen säl kemdeu, keide bırdei etıp alynady. Onyŋ ūzyndyǧy ekı qūlaqtyŋ arasyna däl syiyp tūratyndai boluǧa tiıs. Malaqai tıkkende terıge ölşep pışılgen astarǧa maqta ne jün tartyp, bidai şüberek salyp syrady. Mūnyŋ syrtynan terımen tystap, astary men terı tysyn bır-bırıne tıgıp japsyrady. Tıgıp bolǧan soŋ qalypqa kigızıp keredı. Malaqai – ärı jyly, ärı sypaiy baskiım. Qazırgı kezde käsıporındär öte sändı malaqai tıgıp şyǧarady. Malaqaidy erlermen bırge äielder de kiedı. Mäsı – aiaqkiımnıŋ bır türı. Ony bylǧarydan, şegırennen, qūrymnan tıgedı. Mäsınıŋ syrtynan kebıs, ne käloş kiıledı. Köbınese mäsınıŋ qonyşy astarlanyp, kömkerıledı. Al ūltany jalaŋ qabat bolady. Ol taramyspen ışkı jaǧynan jörmep, ne jara şanşyp öbıstıre tıgu arqyly ūltarylady. Etıkşı mäsı tıkkende, eŋ aldymen, mäsınıŋ basyn, qonyşyn jūqa bylǧarydan, ūltanyn qalyŋ bylǧarydan pışıp alady. Odan soŋ tıgısın ışıne qaratyp, basyn qondyrady. Osydan keiın mäsınıŋ qonyşyn tıgedı. Mäsınıŋ qonyşyn qusyrǧanda, tıgıstıŋ arasyna jıŋışke syzdyq salady. Mäsı – ärı jeŋıl, ärı jūmsaq aiaqkiım. Ol äsırese tazalyq üşın asa qolaily. Soŋǧy jyldary käsıporındär mäsını köptep şyǧaratyn boldy. Aiaqkiımnıŋ būl türıne degen sūranys jyldan-jylǧa köbeie tüsude. Saptama etık – ışıne kiızden astar salyp, bylǧarydan tıgetın jyly aiaqkiım. Ol, negızınen, qys boiy dalada qyzmette bolatyn malşylarǧa jäne basqa dala qyzmetındegılerge, aŋşylarǧa qolaily. Saptama etık jylqynyŋ, siyrdyŋ terısınen ilegen bylǧarydan, können tıgıledı. Ol «tüzu taban» jäne «qisyq taban» bolyp keledı. Onyŋ ökşesı alasa, qonyşy tızenı jauyp tūrarlyqtai ūzyn bolady. Al basynyŋ oiyndysyn qonyşynyŋ oiyndysyna däl keltırıp, tıgısın ışıne qaratyp qos taramyspen tıgedı. Basyn qondyrǧan soŋ onyŋ qonyşyn qusyrady. Etıktıŋ qonyşyn qusyrǧanda etık jyly ärı berık boluy üşın, tıgıstıŋ arasyna jıŋışke bylǧary taspadan syzdyq salyp, qos taramyspen jiı etıp tıgedı. Etıktıŋ basy qondyrylyp, qonyşy qusyrylyp bolǧannan keiın etıktı qalypqa tartady. Ol üşın, eŋ aldymen, qalypqa ölşep, jūqa bylǧarydan ıştık nemese ışkı ūltan qiyp alyp, ony aǧaş şegemen qalyptyŋ tabanyna bırneşe jerden şegelep bekıtedı. Etık basynyŋ «sırı ökşe» dep atalatyn bölıgıne jūqa bylǧarydan astar salyp, ekı arasyna qaiyŋnyŋ tozynan ne qatty sırıden qos astar salyp, qabattap qaiyp tıgedı. Būdan soŋ etıktıŋ basyn qalypqa kigızıp, jıŋışke taramyspen onyŋ şetın ıştıkke ainaldyra kökteidı. Etıktıŋ tabanynan suyq (yzǧar) ötpeu üşın, ışkı ūltanmen arasyna bırneşe qabat kön salady. Qos ūltan salynyp bolǧan soŋ syrtqy ūltandy şegeleidı. Ūltan qoparylmau üşın, etıktıŋ üzeŋgılıgıne deiıngı bölıgıne şege ekı qatar qaǧylady da, üzeŋgılıgınıŋ quysynan bastap ökşesıne deiın bır-aq qatar qaǧylady. Saptama etıktıŋ ökşesı alasa bolady. Ökşe tözbauy üşın oǧan nälı qaǧylady. Saptama etıktı ädette keŋ etıp tıgedı. Kün raiyna qarai etıktı bır baipaqpen de, qos baipaqpen de kiedı. Saptama etıktı malşylar qauymynyŋ talaptaryna qarai qazırgı kezde fabrikadan köptep öndıru qolǧa alynuda. Säukele – äielderdıŋ baskiımı. Ony ūzatylatyn qyzdar jäne onyŋ janyna erıp jüretın qūrbylary kigen. Säukelenıŋ negızgı bölıkterı – täj, töbe, qūlaqbau jäne artqy boi. Säukelenıŋ töbesı qiyq konus tärızdı bolyp keledı. Onyŋ töbesınde «täj» dep atalatyn jartylai döŋgelek aidar bolady. Ony asyl tas, altyn, kümıs, meruert, marjanmen örnektep, altyn jıppen äşekeileidı. Säukele töbesınıŋ biıktıgı ekı süiem, keide odan da biık bolady. Säukelenı ölşep-pışıp alyp, ışıne astar, syrt jaǧyna bidai şüberek ūstap, jiı etıp syrady. Odan soŋ onyŋ syrtyn qamqa, düriia, torǧyn siiaqty asyl matamen tystaidy. Säukelenı äşekeileu üşın onyŋ tysynyŋ syrtynan zer jıpterden toqylǧan oqalardy beldeulep basady. Onyŋ etegın maqpalmen ne qara barqytpen ädıptep kömkeredı. Al maŋdai tūsyna zer ne jıbek şaşaqtyŋ şoqtaryn tıgedı. Şaşaqtyŋ säukelege jalǧasqan tūsyn asyl tastan köz ornatqan altyn, kümıs tüireuıştermen bekıtedı. Säukelenıŋ eŋ syrtynan şaşaqty, äşekeilı jıbek matamen tögıltıp jauyp qoiady. Ol köilektıŋ etegı siiaqty jerge süiretılıp jüredı. Säukelege ūzyn qūlaqbau taǧady. Onyŋ şet-şetın şyr ainaldyra zer, ne jıbek jıppen jalǧap kömkeredı. Tübıne sändı tüireuış tüireledı. Qazırgı kezderde keibır jerlerde qalyŋdyqtyŋ basyna säukele kigızıp, aq jelek jabatyndar da kezdesedı. Taqiia – erlerdıŋ jeŋıl baskiımı. Taqiianyŋ türlerı köp: biık töbelı, tegıs töbelı jäne üşkır töbelı taqiia,t.b. Erler kietın taqiiada teŋge, monşaq, tana bolmaidy. Onyŋ esesıne olar «müiız», «at erın», «şyrmauyq» siiaqty örnektermen kestelenedı. Tıgın maşinasymen, qolmen «taŋdai», «irek» qabyrǧa tıgıstermen ädemılenıp syrylady. Taqiiany pülışten, qūrymnan, balbarqyttan, al astaryn jıbek, sätennen tıgedı. Biık töbelı taqiia men tegıs töbelı taqiianyŋ tıgıluı bırdei. Al üşkır töbelı taqiiany tıkkende, onyŋ etegınıŋ jalpaqtyǧyn üş elıdei etıp, tık törtbūryş etıp qiyp alady. Onyŋ töbesı üşbūryş formaly tört ne alty saidan qūralady. Aldymen olardy tıgısın ışıne qaratyp qūraidy da, odan soŋ sailardyŋ etegın taqiianyŋ etegıne qondyrady. Taqiia myjylmai, öz formasyn saqtap tūruy üşın onyŋ astary men qos astaryn bettestırıp jiı etıp syrady. Odan keiın tysyn jauyp, şetın basqa tüstı matamen basqa tüstı ädıpten kömkeredı. Sailardyŋ jäne taqiianyŋ töbesı men etegınıŋ qospa tıgısterı bılınbeuı üşın sol tıgısterdı bastyra jıbek jıppen ädemılep şalyp tıgedı. Qazırgı kezeŋde jergılıktı käsıporındar är türlı taqiia jasap şyǧarady. Ton – qazaqtyŋ ūlttyq kiımderınıŋ bır türı. Ony qoidyŋ, eşkınıŋ jäne qūlynnyŋ terısınen tıgedı. Ton tıgetın terınıŋ, eŋ aldymen, şel maiyn aryltady. Odan soŋ ony kübıge salyp, ne aşyq küiınde ileidı jäne rauǧaştyŋ nılıne boiaidy. Būl tonnyŋ syrtynyŋ kırlemeuı üşın kerek. Tonnyŋ qazaq dalasynda taraǧan negızgı ekı ülgısı bolǧan. Onyŋ bırı – tık ton. Ekınşısı – bürme ton. Tık tonnyŋ ekı öŋırı men artqy boiy şapan, küpı siiaqty tūtas pışılıp alynady. Al bürme tonnyŋ ekı öŋırı men artqy boiy, keudesı jäne etekterı bölek pışıledı. Onyŋ keudesı men etegın qusyrady da, odan soŋ bürıp qondyrady, etegı keudesıne qaraǧanda keŋ pışıledı. Ton belınen bürme şyǧatyndyqtan, ony «bürme ton» dep ataǧan. Bürme ton tık tonǧa qaraǧanda sändı bolady. Tonǧa eltırıden, seŋseŋnen, keide aŋ terısınen jaǧa salyp, etegı men öŋırın, jeŋınıŋ ūşyn eltırımen jūryndaidy. Tondy sändeu üşın onyŋ ekı öŋırıne, etegıne, jeŋıne jıbek jıppen keste tıgedı. Qūlyn terısınen tıgılgen tondy «taijaqy» dep ataidy. Taijaqynyŋ tıgısı ışıne qaraǧanymen terınıŋ jünı syrtyna qaraidy. Ol sändı boluy üşın qūlynnyŋ jalyn tonnyŋ arqasyna, ekı jeŋınıŋ üstıne keltırıp tıgedı. Mūny köbınde balalarǧa arnap jasaidy, oǧan astar salynbaidy. Astar salǧan arasyna maqta, ne jün tartqan ülkenderge arnalǧan taijaqyny ädette ton ornyna kie beredı. Tonnyŋ eŋ qymbaty –qamqa ton. Būl ton ekı türlı jolmen tıgıledı. Onyŋ bırı – «qamqa» dep atalatyn jyltyr qara jündı aŋnyŋ terısınen tügın syrtyna qaratyp tıgıledı. Ekınşısı – altyn, kümıs jıpterden (zerden) toqylǧan matadan tıgıledı. Būl tonnyŋ ekeuı de baǧaly. Qazırgı kezde qoi terısınen sändep tıgılgen tondar öndırıletın boldy. Şapan – qazaqtardyŋ jäne Orta Aziia halyqtarynyŋ ūlttyq kiımı. Ony qalyŋ matadan arasyna jün, maqta salyp, astarlap nemese qos astarlap syryp tıgedı. Ol – negızınen, tık jaǧaly, ışınara qaiyrma jaǧaly da bolady. Şapan «syrmaly şapan», «qaptal şapan», «qimaly şapan» dep bölınedı. Qyz-kelınşekterge arnalǧan qimaly şapandy türlı-tüstı masatydan tıgıp, jaǧa-jeŋıne, etegı men ekı öŋırıne zer ūstaidy. Tüime ornyna asyl tastar ornatylǧan kümıs qapsyrma (ılgek) paidalanylady. Qazırgı kezde türlı-tüstı masatydan ekı öŋırı men jeŋı kestelengen nemese zer ūstalǧan (arasyna jün, maqta salmai) şapandar tıgılıp satylady. Qazaq halqynyŋ arasyna syily adamdarǧa syilyq retınde şapan kigızu dästürı keŋ taraǧan. Şekpen – jünnen toqylatyn syrt kiım. Şekpen tek qana tüie jünınen toqylady. Küzep alynǧan tüie jünın şaŋtozaŋnan aryltyp, odan soŋ qolmen maidalap tütedı de, şüike jasaidy. Şüikelengen jündı ūrşyqpen iıredı. Şekpen toqityn jıp öte jıŋışke bolady. İırılgen jıptı ekı aǧaştyŋ arasyna yspalap ötkızıp, onyŋ buyltyqtaryn ketırıp, qaita öŋdeidı. Şekpen de termebau toqityn örmekpen toqylady. Toqylyp bolǧan şekpendı kädımgı matadan kiım pışkendei etıp ölşep pışedı. Şekpendı jazda kiedı. Oǧan qara barqyttan ne bolmasa tystyq matadan qaptal jaǧa (döŋgelek jalpaq jaǧa) salyp, etek-jeŋın sondai matamen kömkerıp ädıpteidı. Şekpennıŋ eŋ ädemı türın «şidem şekpen» deidı. Şidem şekpen tailaqtyŋ jünınen toqylady. Tailaqtyŋ jünı ärı maida, ärı jeŋıl bolatyndyqtan, odan toqyǧan şekpen de ädemı bolyp şyǧady. Şekpen su ötkızbeidı, sondyqtan ol – ärı sulyq, ärı jaişylyqta kie beruge jaramdy besaspap kiım. Su tigen saiyn şekpen şiryǧyp, qalyŋdai tüsedı. Şekpennıŋ taǧy bır artyqşylyǧy, ol taza tüie jünınen toqylǧandyqtan asa myqty bolady, ūzaq kiıledı. Işık – qazaqtyŋ ūlttyq kiımderınıŋ bırı. Ol eltırıden, seŋseŋnen, ärtürlı aŋ terılerınen tıgıledı, syrty matamen tystalady. Işık tıgıletın terı türıne qarai eltırı ışık, seŋseŋ ışık, qasqyr ışık, tülkı ışık, pūşpaq ışık, orman ışık, janat ışık, būlǧyn ışık, t.b. dep atalady. Işık tıgetın terını şel maiynan, kök etınen aryltyp alǧan soŋ aşyǧan airan jaǧyp ileidı. Terı äbden iı qanǧanda irek aǧaşpen tarap, qolmen uqalap, kerıp-sozyp jūmsartady. Işıktı jörmep tıgedı jäne tıgısterınıŋ bärı terınıŋ taqyr jaǧyna qaraidy. Jūqa terılerdı maqta jıppen tıkse, al qalyŋ terıge jün jıp paidalanylady. Işıktıŋ ışı daiyn bolǧan soŋ onyŋ taqyr betınen bidai şüberek kökteidı de, barqyt, şūǧa, pülış siiaqty qalyŋ tystyq matalarmen tystaidy. Qasqyr ışıkke – qasqyr ne tülkı terısınen, seŋseŋ ışıkke – eltırıden, basqa türlerıne qūndyz ne būlǧyn terısınen jaǧa salynady. Işık – ekı mausymda da kiiuge arnalǧan jyly kiım. Mysaly, qasqyr ışık, tülkı ışık, kökebai ışık, qarsaq ışık, būlǧyn ışıkter – qysta, pūşpaq ışık, orman ışık, janat ışık, eltırı ışıkter qara küzde, köktemde kiiuge arnalǧan. Seŋseŋ ışık, qasqyr ışıktı – erler, qalǧan türlerın köbınese äielder kigen. Äielder men boijetkender kietın ışıkter öte sändı etıp tıgıledı. Olardyŋ öŋırıne, jeŋınıŋ auzyna, etegıne ainaldyra qūndyzdan, susardan jūryn ūstaidy. Tysyna jıbekpen keste tıgedı. Eltırı ışık jetılgen qozynyŋ būira eltırısınen tıgıledı. Seŋseŋ ışık marqa qozynyŋ seŋseŋınen tıgıledı. Orman ışık tülkınıŋ tamaq terısınen nemese «orman tülkısı» dep atalatyn tülkı terısınen tıgıledı. Pūşpaq ışık tülkınıŋ pūşpaq terısınen tıgıledı. Işıktıŋ qaisy türı bolsa da ärı jyly, ärı kiiuge tamaşa sändı kiım sanalady. Kimeşek – qazaq äielderınıŋ baskiımı. Ony aq bätes nemese aq torǧynnan daiyndaidy. Kimeşektıŋ basqa kietın jaǧy aşyq etıp jasalady. Artqy jaq etegı äieldıŋ sauyryn, aldyŋǧy jaq etegı omyrauyn, ekı jaǧy iyqtaryn jauyp tūrady. Kimeşek betınıŋ ekı jaǧy tamaşa zer jıptermen nemese qyzyldy-jasyldy jıbek jıptermen kestelenedı. Şet-şetıne oqa bastyrylady, äsemdep körkemdeidı. Ädette kimeşektı jalaŋ özın kimeidı. Üstıne şylauyş tartyp, bırtūtas kimeşek-şylauyş retınde kiedı. Sonda ǧana ol jarasymdy baskiım bolady. Şylauyştyŋ şetterıne salpynşaq üzbeler, marjandar taǧady. Mūnyŋ özı jas äieldıŋ körkın onan ary arttyra tüsedı. Küieuı ölgen äielder özınıŋ basynda qaiǧy-mūŋ bar ekenın bıldıru üşın kestesız, bolsa da qyzyldy-jasyldy kestesı joq, aq jaqty kimeşek kiedı. Är taipa eldıŋ özınıŋ kimeşektı mänerleu önerı bolady. Bızdıŋ Şyŋjaŋda Iledegı qyzai elınıŋ kimeşegı men Altai, Tarbaǧatai elınıŋ kimeşekterınde belgılı paryq bar. Şylauyş – kimeşektıŋ syrtynan kietın, aq bätes nemese aq jıbekten jasalǧan (tıgılgen) äielderdıŋ baskiımı. Qazaqta är jerdıŋ, är eldıŋ özındık şylauyş tartu tärtıbı, ülgısı bolǧan. Kelın tüsıp bır mezgıl ötken soŋ kelınşektıŋ jelegın alyp kimeşek-şylauyş kigızu salty ötkızılıp otyrǧan. Egde äielder men jas kelınşekterdıŋ kime-şek-şylauyş tartu ülgısı de ūqsamaidy. Jas kelınşekter şylauyştyŋ qyryn şyǧaryp, sändep tartady ärı töbesıne, qospalaryna aijaq, örnektı tüireuışter ötkızedı. Kebenek (kei jerde kebentai) – aq kiızden arnaiy jasalǧan syrt kiım. Ony tün jastanyp joryqqa attanatyndar, jylqy küzetındegıler kiedı. Kebenektıŋ jaǧasy men basqa kietın bölıgı tūtas, bırge, etegı aiaqtyŋ basyna deiın tüsırılıp, kiımnıŋ syrtynan qaptap kietındei etıp, keŋ tıgıledı. Küläpara – tymaqtyŋ syrtynan kigızıletın qaby. Qysta kietın küläparany tüie jünınen toqidy nemese arasyna maqta nemese jün salyp, syryp jasaidy. Būl tymaqtyŋ syrtynan su, suyq ötkızbeu üşın kerek. Syrty bır tüstı matamen, jıbek kezdememen tystalady. Al jazdyq küläpara jūqa jıbek nemese torǧynnan jasalyp, tymaqtyŋ syrtynan kigızıledı. Qūlaq tūstaryna keste nemese ärtürlı zermen äşekei salady. Küläpara tymaqqa sän kırgızedı ärı ony kırleuden, tozudan qorǧaidy. Qamqa ton. Tonnyŋ eŋ baǧaly ärı ädemı türı «qamqa ton» dep atalady. As – attynıkı, toi – tondınıkı» degen söz osyndai tondarǧa qaratylǧan bolar. Ony būryn bai, bi, han, myrza, hanym siiaqty biık märtebelı adamdar kigen. Kiımnıŋ būl türı ondatr, qūndyz, būlǧyn, manat siiaqty baǧaly aŋ terılerınen tügı syrtyna qaratylyp, astarlanyp jasalady. İın äbden qandyryp, qynaǧa boiap, aŋ terılerımen jiektep, qoi terısınen de jasauǧa bolady. Abylai hannyŋ ūrpaqtary HIH ǧasyrdyŋ basynda aqqudyŋ terısınen qamqa ton tıkkızgen. Uäli han (1741-1821) ölgende onyŋ qamqa tonyn Aiǧanym hanym (1783-1853) kezındegı syilas zamandasy Baidaly bige kigızgen eken. Jazuşy, etnograf, baspager Zeinolla Sänıktıŋ köp tomdyq eŋbegınıŋ 280-294 betterınen alyndy. Maqalanyŋ basyn oqu üşın sıltemenı basyŋyz.
Ūqsas jaŋalyqtar
