Abysyn tatu bolsa…

Abysyn – qazaq etnomädenietındegı aǧaiyndy adamdardyŋ äielderınıŋ bır-bırıne jaqyndyq qarym-qatynasyn bıldıretın tuystyq atau. Alaida būl sözdıŋ alǧaşqy maǧynasy tek qana äielder arasyndaǧy ılık,  jaqyndyqqa arnalǧan söz ekendıgın eske ala otyryp, törkının tap basuǧa bolady. V.V.Radlov sözdıgınde: «Aby» qoibol tılınde bızdegı «äiel» sözınıŋ ornyna qoldanylady,– dep jazylǧan edı. Al L.3.Budagov sözdıgınde: «Abysyn» tūlǧasyna jaqyn «epchi» sözın ūşy­ra­typ, «äiel» maǧynasyn beretındıgınen habardar boldyq.

Mūndaǧy «e» dybysynyŋ or­ny­na «a», «p»-nyŋ ornyna qoldanyl­ǧan «b»jäne «ch»-nyŋ «s» dybysyna säikestıgı – türkı tılderıne ortaq zaŋ­dylyq ekendıgı erteden belgılı. Sondyqtan da basqa türkı tılındegı «epchi» sözınıŋ qazaq tılı dybys zaŋ­dylyǧyna säikes «absy» bolyp aity­luy taŋdandyrmauy tiıs. «Absy»-nyŋ «abysyn» tūlǧasyna deiın özgeruın tüsındırıp jatu da artyq. Būl jerde – qazaq tılınde qatar kel­gen ekı dauyssyz ortasyna qysaŋ dauys­ty «y» ne «ı» dybystarynyŋ bırı kilıguın jäne soŋǧy«n» dybysyn esım tudyratyn qosymşa dep es­ke alsaq (mysaly: qos + yn, ji + yn t.b.), būl sözdıŋ törkını türkı tıl­de­rınıŋ bırındegı äiel maǧynasyn be­retın «aby» ne «epchi» sözınen ekenı eş kümän tudyrmaidy. Olai bolsa qazaq arasynda jiı qoldanylatyn «abysyn» sözı bärımızge de tüsınıktı. Abysyndardyŋ öz arasynda qalyptas­qan etikalyq normalary bar: abysyn­nyŋ kışısı özınen jasy men joly ülken abysynyn onyŋ küieuın, iaǧni qaiyn aǧasyn syilaǧandai qūrmettep, ızet pen ıltipat körsetetın ädeptılık däs­türlı qazaq qoǧamynda jazylmaǧan erejelerdıŋ qatarynda.

Abysyndardyŋ özara syilastyǧy, olardyŋ etene jaqyn syrlas, mūŋdas, kez kelgen mäselenı aqyldasyp, keŋesıp şeşıp otyratyndyqtan auyl-aimaqtyŋ bırlıgın ūstap tūratyn «faktor» ıspettı bolǧan.

Sondyqtan ertede jailau, qystauda bır-bırımen qanattas, qoŋsy-qolaŋ bolyp qonystanǧan qazaqtar älbette tuystyq prinsip boiynşa jüielengen şaruaşylyqty jürgızu barysynda tek müdde-maqsat qana emes, tuystyq qatynastar da belgılı därejede röl atqarǧan deuge bolady. Olar bır-bırınıŋ ökpe-nazyn, äzıl-qaljyŋyn kek tūtpaidy, kerısınşe, özara tatu bolsa aǧaiyndardyŋ da auyzbırlıgı, auyl, rudyŋ da berekesı, tuystyq qarym-qatynasy nyǧaia tü­sedı. Dästürlı ortada otbasylyq, ru­lyq, tuystyq qarym- qatynastyŋ normalarynyŋ ışınde ırgelı mänge ie, äsırese aǧaiyndy, tuys, atalas adam­dardyŋ äielderınıŋ tatu boluyna erekşe män berıp qadaǧalap otyrǧan. Demek, bır ata deŋgeiınde, arysy jetı ataǧa deiıngı ūrpaqaralyq qatynasty retteude abysyndar syilastyǧynyŋ özındık rölı bolǧan. Ömırlık serık etken jarynyŋ tıregı, qamqorşysy ǧana emes, abysyndar atalas aǧaiyndardyŋ balalary arasyndaǧy tatulyq-bırlıktı nyǧaituda jäne kez kelgen kürmeuı qiyn mäselelerdı şeşude mämıleger, bıtıstıruşı ornynda jüre bılgen. «Abysyn tatu bolsa as köp, aǧaiyn tatu bolsa at köp» degen maqal­dyŋ özınen-aq aǧaiynnyŋ bırlıgı arqyly abysyndardyŋ mındetı ülken ekendıgı aiqyndalyp tūr. Demek, abysyndar etnomädeni taǧylymda syilastyq, tatulyq, bırlık, yntymaqtyŋ belgısı sanalǧan. Özınen ülken abysynyn qazaq kelınderı şeşei dep te ataǧan.

Abysyn şai

Auyldyŋ erlerı men ülkenderı joq kezde, auyl-üidegı äielderdıŋ qoly jūmystan säl bosaǧan sätte bır üige jinalyp, şai ışıp, özara syrlasuǧa mümkındık beretın kezdeisoq bolatyn basqosuǧa köbıne köŋıljeter, syilas abysyndar jinalatyndyqtan, būl salt «Abysyn şai» dep atalǧan. Belgılı or­tada qauym bolyp ömır süretın qazaq auyldary abysyndarynyŋ jiyny ädette kündızgı uaqytta ötetındıkten aldyn ala josparlanyp, arnaiy ūiym­dastyrylmaidy jäne sauyq qūryp, öleŋ aityp, ūzaq köŋıl köteruge uaqyt­tyŋ qysqalyǧy mūrsat bermeidı.

Bızdıŋ halqymyz er-azamatty şa­ŋyraq iesı dese, äiel-anany otbasy­nyŋ altyn qazyǧy dep baǧalaǧan. Sol otbasy qazyǧynyŋ abysyndarymen tatu tūruy būrynǧy zamannan, ata dästürden jalǧasyp kele jatqany anyq. Öitkenı abysynnyŋ tatulyǧy şaŋyraqtyŋ tatulyǧy. Būryn bır auyldyŋ äielderı, iaǧni abysyndar kündelıktı ömır küibeŋımen ertelı-keş üi şaruasynda jüredı. Olar ata-ene, küieuınıŋ rūqsatynsyz eşqaida şyǧa almaidy. Keide auyl adamdary aitqa, toiǧa, qazaǧa ülken-kışısı ke­tedı de, auylda taǧy da sol äielder qalady. Aby­syndardyŋ erkındep qa­latyn kezı, mıne, osy sät.

Olar mūn­dai­da özderı bır üige bas qosyp jyly-jūm­saǧyn qazanǧa salyp, şai qoiyp özderı bır keş sauyq jasaidy, öleŋ aitady, boi köteredı, syrlasady. Das­tarqandy keŋ jaiyp däm tatady. Mıne, osy bas­qosu, osyndaǧy däm «abysyn asy» dep atalady.

Būl da qazaq äielderınıŋ yrysty yntymaǧynyŋ körınısı bola­tyn.

Kelın şai

«Kelın şai» räsımı ädette toi öt­ken künnıŋ erteŋınde jasalady. Onyŋ mänısı jaŋa tüsken kelınge şai qūidyrtu arqyly onyŋ üi şaruasyna ikemdılıgın synau jäne kelındı jaŋa tuystarymen tanystyru. Kelgen qonaq­tarǧa kelın jyly qabaqpen, jyly  jüzben, inabatty peiılmen şai ūsy­nady. «Kelın jan, tamaǧyŋdy emes, qabaǧyŋdy ber» deitın naqyl osyndai jaǧdaidan bastalyp aitylsa kerek. Ärine, şai demdeudıŋ, ony keselerge qūiudyŋ jön-jobasyn kelın bılmegen jaǧdaida abysyndary kömektesedı. Būl bır jaǧynan älı eşkımdı tanymaityn kelınnıŋ abysyn-ajynmen tezırek tanysyp, alys-berıs jasap ketuıne jaqsy. Sonymen qatar būl dästür kelın men abysyndar arasyn bırden jaqyn­dastyrady. Kelgender qoltyǧyna bır-bır köilekten, şai-qanttarynan, oramaldarynan qystyra keledı. Tıptı keibır jaqyn ärı kerbez abysyndar jüzık, syrǧa da salyp ketedı. Qatyn-qalaş qūşaqtap kelınnıŋ betınen süiıp, erkeletetın būl basqosudy abysyndar arasyndaǧy bauyrlastyq, jylylyqty bırden jalǧauǧa arnalǧan jiyn deuge bolady. Jiylǧandarǧa jaŋa tüsken jas kelın uaǧyz aityp kösemsımeidı. Qyzaraqtap, qysylyp, aqyryn ǧana äntek külıp, közın tömen tüsırıp oty­rady. «Alyŋyzdar, jeŋızder» dep te aitpaidy. Mūny jeŋge aitady. Abysyndar keterde kelın sarqyt be­re­dı. Būny bızdıŋ babalar jas kelın jalǧyzsyramai abysyn-ajynmen tez syilasyp ketsın degendıkten şyǧarǧan. Adamdar arasyndaǧy bauyrmaldyqty tez qalyptastyratyn mūndai otyrys dın şarttarynan şyqqanyn este ūsta­ǧanymyz abzal. Qazaq äielderınıŋ yrys­ty yntymaǧynan habar beretın «ke­lın şaida» jaqsy, ūlaǧatty äŋgıme­ler aitylǧany dūrys.

Qoldanylymdaǧy «abysyn-ajyn» degen qos sözdıŋ ärqaisynyŋ köne tür­kı-moŋǧol tılderınde jeke-jeke ma­ǧynasy bolǧan. Kelın aǧanyŋ äielın «abysyn», al abysyn ınınıŋ äielın «ajyn» dep ataǧan.

Qazırgı taŋda aby­syndar özara tüsınuşılıkke zäru. Qa­rapaiym adami qarym-qatynasty ūstanbaityn kelınder men abysyndar da ömırde kezdesıp qa­lady. Bır äulet kelınderınıŋ araz bo­luynyŋ sebebı qandai? Otbasyndaǧy bırneşe kelınder auyzbırşılıktıŋ syryn nege taba almaidy? Abysyndardyŋ araz boluyna ne sebep?

Üstımızdegı jyldyŋ qyrküiek aiy­­­nyŋ ortasynda bır auyldasym qoiarda-qoimai qonaqqa şaqyrdy. «Şaŋyraq» yqşam audanyndaǧy üiın taba almai qinalyp qalar dese kerek, uädelesken künı ūlyn kölık­pen jıberıptı. Qala syrtyndaǧy meken­jaiǧa jaqyndaǧanymyzda retsız or­na­lasqan qorjyn tamdardy körıp köŋılım qoŋyltaqsyp qalǧanyn nesıne jasyraiyn. Alaida menıŋ jastyq şa­ǧymdaǧy auyldas qūrbym Mairanyŋ üş kelını aldymyzdan külımdep şyǧyp, iılıp sälem berıp, bäiek bolǧanyn baiqaǧanymda erekşe bır sezımdı bas­tan ötkerdım. «Qonaq az otyryp, köp synaidy» degen sözdıŋ jany bar. Bes saǧat sol üide bolǧanymyzda kelın­derdıŋ tatulyǧyna közım äbden jettı. Tıptı aralarynan qyl ötpeidı deuge bolarlyqtai. Ün-tünsız qalyppen öz mındetterın adal atqaryp, şapqylap jürdı. Artyq söz, oǧaş mınezderı joq.

– Üş kelınnıŋ bır üide syiysyp tūruy sirek kezdesetın jaǧdai ǧoi. Bölmelerı bölek bolǧanymen, ydys-tabaqtary ortaq degendei. Onyŋ üstı­ne kışkentai balalar oinap jürıp bırdeŋege talassa abysyndar araǧa tüsıp, sonyŋ saldarynan renjısıp qalmai ma degen oida boldym.

Menıŋ nenı bılgım keletının jüzım­nen oqyp qoiǧandai Maira sairai jöneldı.

– Ülken kelın özımızdıŋ jaqtan, iaǧni Qarabūtaqtan. Ortanşy kelın Almaty oblysynyŋ qyzy, kışısı oralman. Bö­lıse almai jatqan nemız bar? Qaita bırıgıp ısteitın şaruamyz köp. Bos äŋgımege, yrdu-dyrduǧa uaqyttary da, nietterı de joq. Üşeuı de qu tırlıktı tüzeimın dep ärekettenıp jatady.

Tereze aldyna ornalasqan ıs tıge­tın qol maşina, aula ışınde qys­qa daiyndalyp, kesılıp jinalǧan otyn­dar, qoradaǧy azyn-aulaq mal, taǧy basqalar üi ışınıŋ yntymaqtyǧyn aina-qatesız bıldırıp tūrǧandai edı. Kelınder Asyl, Nūrgül, Ūmsynai bızdı jarqyraǧan qalyppen şyǧaryp saldy. Mūndai abysyndar bar jerde jaily ömır, köterıŋkı köŋıl bolatynyna eş kümänım qalmaǧan edı.

Al osyǧan qarama-qarsy jaidy men jyldar boiy körıp-bılıp jürgen edım. Äulettı, ziialy, tektı şaŋyraqtyŋ ekı kelını tūrpaiy qylyqty jügendeu, öz kısılıgın tügendeu degendı bılmedı. Bailyqqa mastanǧan kelınder aldymen özderı äldenege renjısıp, bolymsyz ökpenı uaqyt öte kele ülken dau-jan­jalǧa ainaldyryp jıbergen edı. Sondyqtan da bolar aǧaiyndardyŋ arasyna ot salyp, qit etse dau-jan­jal şyǧaruǧa beiım tūrdy. Sonyŋ nätijesınde bes jyl ışınde ekı kelın de jönderıne kettı. Olar bır-bır bala tuǧandaryn būldap, sot arqyly ata-enelerınıŋ üiın bölıske salyp tartyp aldy. Onymen qoimai jūbailarynyŋ banktegı jinap jatqan aqşalaryn da iemdenudı ūmytpady. Soŋynda er-azamattar ışkılıkke salynyp, bere­kesız tırşılıkke köştı. Osynyŋ bärıne şydai almaǧan ülken üidıŋ egesı Ǧani aǧa taiauda jürek talmasynan köz jūm­dy. Otanasy bolsa jylai-jylai köz janarynan aiyrylyp edı, endı sonyŋ üstıne jaman auru jamady ma, qazır auruhanada jatyr. Al mol qarajatty iemdengen, bas-bastaryna üi tıgıp alǧan qos kelın bır kezderı aq batamen tüsken üidıŋ müşelerıne qamqorlyq tanytpaq tügılı, olardyŋ ömırde bar-joqtarynan da habarsyz qalǧan syŋaily. Öitkenı tairaŋdap şetelge saiahattaularyn älı de doǧarar türlerı körınbeidı.

«Şaŋyraqtaǧy» qoŋyrqai üi men «Medeu» jaqtaǧy atşaptyrym jerdı alyp jatqan däu kottedj soŋǧy kez­de jiı-jiı tüsıme enetın bolyp jür. Bırınde – tatulyq, auyzbırşılık sal­tanat qūruda. Al ekınşısınde ūrys-kerıs tuyndady da, aqyrynda tu-talaqai bolyp dünie bölıske tüstı. Qazır ol üide mülde basqa adamdar tūryp jatyr. Bū­rynǧy tūrǧyndary abysyndardyŋ aqylsyzdyǧynan mal-mülıkten, aby­roi-bedelden, densaulyqtan aiyrylǧan bolatyn.

İä, türlı jaǧdailar ömırde kezdesıp jatady. Är şaŋyraqqa tüsken kelın özınen ülken qainylary men qaiyn ınılerınıŋ zaiybyna abysyn bolatyndyqtan, sanaly, sezımtal, köregen, aqyldy adam bolǧany läzım. Tereŋ tanym ielerı ǧana şaŋyraqtyŋ qūtyn qaşyrmai nesıbesın kögertedı ǧoi. Ūlttyq qadır-qasietterımızdı saqtai bıl­gen abysyndardy körıp jürmız, olar tonnyŋ ışkı bauyndai tatu. Bırı bılmegendıgın bırı bılıp, üi şaruasyndaǧy közge körınbeitın şarualardy bır-bırıne üiretıp atqaryp jatady.

Öz mındetterın abyroily atqarǧan abysyndardyŋ arqasynda tuys-aǧaiyn arasynda tatulyq bolatynyna kümän joq.