Zertteuşı Mūhit-Ardager Sydyqnazarovtyŋ qazaq tarihyna qatysty maqalasyn taldaǧan tarihşy Bereket Kärıbaev ol būrynǧylardyŋ qatesın qaitalap otyr dep tūjyrady. Sydyqnazarov kartadaǧy atauǧa süienıp, tarihty basqaşa topşylaidy, bıraq tarihşy onyŋ negızı joq dep sanaidy. Tarihşy zertteuşınıŋ būryn qate oqylǧan atauǧa süiengenın aitady.
Biyl 9 qaraşa künı “Egemen Qazaqstan” gazetıne L.N.Gumilev atyndaǧy Euraziia Ūlttyq Universitetı Zamanaui zertteuler institutynyŋ direktory, saiasi ǧylymdar doktory Mūhit-Ardager Sydyqnazarovpen sūhbat, iaǧni «Memlekettılıgımız 890 jyly arab kartasynda «äl-Qazaqiia» dep körsetılgen» degen ataumen maqala jariialandy. Sol künı osy sarynda jazylǧan Mūhit-Ardager Sydyqnazarovtyŋ özınıŋ maqalasy «Kazahstanskaia pravda» gazetınde jaryq jaryq kördı. Degenmen, būl jönınde dau köbeidı. Elımızdıŋ bırqatar tarihşylary Sydyqnazarovtyŋ tūjyrymdamasy şyndyqqa janaspaitynyn aituda. Onyŋ tarihta belgılı Estahridıŋ ortaǧasyrlyq kartasynan «äl-Qazaqiia» atauyn endı ajyratqany da dau tudyryp otyr.
Osynyŋ jönın bılu üşın arab, mūsylman älemındegı kartalardy bılgırı, belgılı şyǧystanuşy-arabtanuşy, tarih ǧylymdarynyŋ doktory, professor Bolat Kömekovpen bailanysqan edık. Degenmen, ǧalym “Egemen Qazaqstan” gazetıne ǧana resmi jauap bergenın, özge basylymdarǧa pıkır bıldıre almaitynyn aitty.
“Adyrna” ūlttyq portaly ǧalymnyŋ şäkırtı, ŪǦA akademigı, tarih ǧylymdarynyŋ doktory professor Bereket Kärıbaevpen sūhbattasty.
SAIаSATTANUŞY JÄNE ORTAǦASYRLYQ TARİH
– Bereket aǧa, atalǧan maqalany oqyp, tanysyp şyqtyŋyz. Būl turaly pıkırıŋız qandai?
– Sūhbat türındegı maqalamen tanysyp şyqqannan keiın ondaǧy aitylǧan pıkırlerge qatysty bırneşe oilar keldı. Onda mynadai qortyndy aitylady:
1) Qazaq handyǧy XV ǧasyr ortasynda (1465 jyly) qūrylǧan degen tūjyrymdy qaita qarau kerek degen pıkır;
2) «äl-Qazaqiia» degen atau arqyly 890 jyldary qazaq memleketı bolǧan degen pıkır;
3) IX-X ǧasyrlardaǧy Qazaq memleketı Şyŋǧys han imperiiasynyŋ qūramynda, odan keiın ekı ǧasyr boiy Joşy jäne Şaǧatai ūlystarynyŋ qūramynda saqtalynyp, olar älsıregende jeke bölınıp şyqty degen nūsqalar aitylady.
Endı osy pıkırlerge qatysty oiymdy bıldıreiın. Jalpy, Qazaq handyǧynyŋ qūryluy mäselesı - tarih ǧylymynda 1864 jyldan berı kün tärtıbınde kele jatqan mäsele. Mūhammed Haidar Dulatidyŋ «Tarih-i Raşidi» eŋbegındegı Qazaq handyǧynyŋ tarihyna qatysty qūndy derek mälımetterın alǧaş ret XIX ǧasyrdaǧy ataqty orys şyǧystanuşysy V.V.Veliaminov-Zernov öz zertteuıne paidalanyp, ǧylymi ainalymǧa tüsıredı. Ǧalymnyŋ tört tomnan tūratyn eŋbegı özınıŋ ǧylymi maŋyzyn älı künge deiın joǧaltqan joq. Sol kezden künı bügınge deiın handyqtyŋ qūryluy mäselesımen ainalysqan zertteuşı mamandardyŋ basym köpşılıgı M.Dulati deregındegı datany moiyndaidy.
Tek keibır jekelegen tarihşylar ǧana Qazaq handyǧynyŋ qūryluy uaqytyn XIV ǧasyrdyŋ 60 jyldaryna (Z.Qinaiatūly), 1428 jylǧa (Ä.Hasenov), 1445 jylǧa, XV ǧasyrdyŋ 90-şy jyldaryna (A.Semenov), XVI ǧasyrdyŋ ortasyna (S.İbragimov) aparady. Qalǧan tarihşylardyŋ bärı Qazaq handyǧy XV ǧasyr ortasynda, iaǧni 1450-1470 jyldar aralyǧynda bolǧan dep esepteidı.
Olar öz tūjyrymdaryn naqty bır derekterge süienıp, qisyndy kelıstırıp, Deştı Qypşaq aumaǧyndaǧy tarihi üderıstermen bailanystyra qarastyrady. Osy joldardyŋ avtory 2014 jyly «Qazaq handyǧynyŋ qūrylu tarihy» atty eŋbegın jaryqqa şyǧardy. Handyqtyŋ qūryluyna qatysty basty mäseleler ol kıtapta jeke taraular men tarauşalar türınde qarastyrylady.
Al Qazaq handyǧy 1465 jyly qūryldy degen tūjyrym «Tarih-i Raşidi» deregındegı mälımetke negızdelıp, 1970 jyldardyŋ soŋy – 1980 jyldardyŋ basynda jaryq körgen «QazSSR tarihy» atty akademiialyq 5 tomdyqtyŋ 2 tomynda aitylady. Sol kezden bügınge deiın būl tūjyrym otandyq tarih ǧylymyndaǧy üstem pıkır bolyp keledı. Osy dataǧa süienıp, osydan 9 jyl būryn, iaǧni 2015 jyly Qazaq handyǧynyŋ qūryluynyŋ 550 jyldyǧyn memlekettık deŋgeide bır jyl boiy atap öttık, handyqtyŋ negızın qalaǧan handar – Kerei han men Jänıbek hanǧa eskertkışter aşyldy, köşeler berıldı. Osylaişa, ūlttyq sipattaǧy qazaq memlekettılıgı – Qazaq handyǧy XV ǧasyrdyŋ ortasynda qūrylǧan degen tūjyrym berık ornyǧyp, sanaǧa sıŋgen.
Endı solardyŋ bärın joqqa şyǧaryp otyrǧan Mūhit-Ardager Sydyqnazarov – saiasi ǧylymdardyŋ doktory, iaǧni bügıngı künderdegı bolyp jatqan saiasi üderısterge taldaular jasap, erteŋgı künderde bolatyn üderısterge boljamdar jasaityn maman. Iаǧni otandyq tarihtyŋ mäselelerıne, onyŋ ışınde ortaǧasyrlyq tarihtyŋ mäselelerıne qatysy joq saiasattanuşy.
«ÄL-QAZAQİIа» QAIDAN ŞYQTY?
– Demek, Mūhit-Ardager Qarjaubaiūlynyŋ tūjyrymy şyndyqqa janaspai ma?
– Tarihqa qatysty zertteuşı-mamandardyŋ arasynda mynadai berık ornyqqan qaǧida bar: olar tarihşylardy äuesqoi tarihşy jäne käsıbi tarihşy dep ekıge böledı.
Ekeuınıŋ aiyrmaşylyǧy mynada. Äuesqoi tarihşy degenımız – basqa mamandyq iesı bola tūra ol öz elınıŋ tarihyn öte jaqsy köredı. Tarihi kıtaptardy köp oqidy, tarihta jaŋalyq aşqysy keledı jäne bır tarihi mäselerge qatysty özındık oilaryn aitady, halyqqa tüsındırgısı keledı.
Al käsıbi tarihşylar ondai emes. Olardyŋ jaŋalyqtary – jasaǧan tūjyrymdary. Al tūjyrym jasau üşın ol tört zaŋdylyqty bastan ötkeredı. Bırınşıden, kez - kelgen ǧylymdaǧy tūjyrym, ol – eŋ aldymen şyǧarmaşylyq jūmystyŋ nätijesı. Ony tüs körıp aita almaisyŋ, iaǧni, aqyl men oilaudyŋ, bılımnıŋ, zertteudıŋ, ızdenısterdıŋ, şyǧarmaşyl oidyŋ jemısı. Ekınşıden, josparlylyq zaŋdylyq, iaǧni, alynǧan bır jaŋalyq-tūjyrym, būl atauly mäselenı zertteu üşın arnaiy qūrylǧan josparly türdegı ızdenısterdıŋ nätijesınde alynady. Üşınşıden, üzdıksızdık zaŋdylyǧy, iaǧni qandai ǧylymi mäsele bolmasyn, üzdıksız, toqtamai jürgızılgen ǧylymi zertteuler men ızdenısterdıŋ nätijesınde alynady. Törtınşı, sabaqtastyq zaŋdylyǧy. Būl degenımız – naqty bır mäselenı zerttemek bolsaŋyz, sol mäselege qatysty künı bügınge deiın zertteuşı-mamandardyŋ aitqan, jazǧan eŋbekterımen, oi-pıkırlerımen, tūjyrymdarymen tanys boluyŋ kerek. Eger sol sabaqtastyqqa süienbeseŋ, nazarǧa ılmeseŋ, onda sol qarastyryp otyrǧan mäsele turaly būryn bır nemese bırneşe tarihşylar aityp ketken oilardy qaitalauyŋ mümkın. Mūny plagiat deidı. Sol sebeptı de qarastyryp otyrǧan taqyrybyŋnyŋ zerttelu tarihyn, iaǧni tarihnamasyn bılu şart. Ärbır käsıbi zertteuşı öz zertteulerınde osy tört zaŋdylyqty saqtaidy. Mäselenıŋ tarihnamasyn mındettı türde qaraidy, tıptı ony arnaiy taqyryp etıp jeke qarastyrady.
Qazır tarihnama tarih ǧylymynyŋ jeke bır ǧylymi salasy bolyp kettı, onyŋ jeke şifry da bolǧan. Tarih ǧylymynda derektanudyŋ qandai maŋyzy bolsa, tarihnamanyŋ da sondai maŋyzy bar. Naqty bır tarihi taqyryptyŋ derekterı, tarihnamasy (zerttelu tarihy) jäne tarihi problemanyŋ özı üşeuı bırıgıp sol taqyryptyŋ tarihyn qalyptastyrady. Äitpese, osylardyŋ bıreuı kem bolsa, būl tolyqqandy jūmys bolmaidy.
Osy tūrǧydan alyp qaraǧanda Mūhit-Ardager Sydyqnazarovtyŋ aitqan tūjyrymdary äuesqoilyqqa jatady. Osy maqala jönınde otandyq tarihtyŋ erte ortaǧasyrlyq kezeŋınıŋ mamany, esımın älem tanyǧan ǧalym, el tarihynda jeke bır memleket aşqan zertteuşı, akademik, tarih ǧylymdarynyŋ doktory, professor, menıŋ ūstazym Bolat Kömekov ol pıkırdı «kartadan jasalǧan üişıktei» dep atap, eşqandai syn kötermeitının aitqan.
– “Äl-Qazaqiia” degen atau qaidan şyqty? Qazaq tarihyna qatysy bar ma?
– «Qazaq» degen sözdıŋ zerttelıp kele jatqanyna 200 jyldan asa uaqyt boldy. Osy aralyqta qanşama oilar men tūjyrymdar aityldy. Solardyŋ köbısı, atap aitsaq, N.Karamzin, A.Vamberidıŋ jolymen H ǧasyrdyŋ ortasyndaǧy Vizantiianyŋ imperatory Konstantin Bagrianorodnyidyŋ deregındegı mynadai derektı tılge tiek etedı. «Kavkazdyŋ soltüstık-batysyndaǧy – «Qazahiia elı» degen derektı taldaidy. Keibır mamandar būl derektı «kasah», «kasak», «kasog» dep oqyp, qazaq sözımen bailanystyrmaq bolady. Tıptı qazırgı Äzerbaijannyŋ batysynda «Kasak» degen jer atauy bar dep, ony qazaq sözımen bailanystyryp jatady. Firdausidyŋ «Şah-namasynan» «qazaq» degen sözdı ızdestıredı. Basqaşa aitqanda, sol kezdegı pıkır aituşylardyŋ eŋ basty qatelıgı – «qazaq» sözıne ūqsas keletın ataulardy Qazaqstannan alys jerlerden ızdeuı jäne qazaq jerındegı tarihi-mädeni-etnikalyq üderıstermen bailanystyrmauy boldy.
X ǧasyrdyŋ ortasyndaǧy arab saiahatşysy Äbu Dulaf qazırgı Qazaqstan jerı arqyly Qytaiǧa barǧan. Onyŋ türık taipalary turaly jazbasyn orys şyǧystanuşysy, filolog, arheolog, numizmat N.Pantusov audaryp, ondaǧy «harlūq» sözın «hazlaq» dep oqidy da, ony «qazaq» sözımen bailanystyrady. XIX ǧasyrdaǧy şyǧystanuşy N.Pantusovtyŋ sol qatesın arada bır jarym ǧasyr uaqyt ötkende bızdıŋ zamandasymyz taǧy qaitalap otyr. «Harlūq» sözınıŋ «qazaq» sözımen bailanystyrǧany jönınde maqala avtory bılse mūndai tūjyrym aitpas bolar edı dep oilaimyz.
Eger «qazaq» atauynyŋ mänı men mazmūny jönınde kımde-kım naqty ǧylymi tūjyrymdy bılgıse kelse, 2010 jyly jaryq körgen «Köne zamandardan bügınge deiıngı bes tomdyq Qazaqstan tarihynyŋ» 2 tomyndaǧy «Qazaq terminı turaly» tarauşany qaraudy ūsynamyn.
Qazırgı kezeŋde «qazaq» sözınıŋ tek Deştı Qypşaq aumaǧynda, qypşaqtyq tıldık-mädeni ortada paida bolǧany jönındegı tūjyrym tolyq ornyqqan. Ol söz alǧaşynda äleumettık mände qoldanylǧan. Odan keiıngı evoliusiiaǧa ūşyrap, uaqytşa saiasi-äleumettık, odan keiın saiasi-etnikalyq, al adan keiın taza etnikalyq mänge auysqan.
Gazettegı maqalany bır qarasaŋyz, kölemı jaǧynan kışkentai ǧana. Bıraq onda tarihymyzdaǧy bırneşe mäselesı qamtylǧan. «Qazaq memlekettıgı 890 jylda bolǧan» dep sanaidy. Men aitar edım, Qazaqstan jerındegı memlekettıktıŋ üş myŋ jyldyq tarihy bar. Bızdıŋ jyl sanauymyzǧa deiıngı IX-VIII ǧasyrlarda skif taipalary Ūly dala aumaǧynda ömır sürgen. VIII ǧasyrdyŋ soŋynda (şamamen 720 jyldary) skifterdı saq-massaget taipalary jeŋıp, Ūly Dala aumaǧynan yǧystyryp şyǧarady. Olarda köşpelı taipalarǧa tän özın - özı basqaru jüiesı, iaǧni memlekettılıgı boldy. Qazaqstan aumaǧyndaǧy alǧaşqy memlekettılıktı negızın qalyptastyrǧan – skif-saq taipalary. Al Qazaq handyǧy qūrylǧanǧa deiın Qazaqstan aumaǧynda jiyrmadan asa memleketter men saiasi qūrylymdardyŋ bolǧany belgılı. XV ǧasyr ortasynda Deştı Qypşaqtyŋ tarih törıne köterılgen Qazaq handyǧy solardyŋ jalǧasy bolyp kelıp keledı. Qazaq handyǧynyŋ özıne deiıngı memleketterden aiyrmaşylyǧy – onyŋ ūlttyq sipattaǧy memleket boluy edı. Sol ǧasyrda etnikalyq üderıster öz märesıne jetıp, jaŋa etnos qalyptasady da ol jaŋa atauǧa - «qazaq» atauyna ie bolady. Deştı Qypşaq aumaǧynda Qazaq handyǧy qūrylǧanǧa deiın qazaq degen ne ru, ne taipa, ne memleket bolǧan emes. Etnikalyq sipattaǧy «qazaq» atauy XV ǧasyrdan bastap bükıl Deştı Qypşaq tūrǧyndarynyŋ jiyntyq atauyn bıldıredı. Künı bügınge deiın solai atalyp kele jatyrmyz.
«ATYŊ ŞYQPASA, JER ÖRTE»
– Gazettegı maqalada «Qazaq memleketı 890 jyldary bolǧan, bıraq moŋǧoldardyŋ şapqynşylyǧynan keiın tolyq joiylyp ketken joq, jekelegen ūlys retinde saqtalyp, moŋǧoldar memleketıne, Joşy, Şaǧatai ūlysyna konfederasiia retınde kırgen» degen oi aitylady. Bız mūny qate pıkır dep sanaimyz.
Qazaq handyǧynyŋ qūryluy tarihnamasynyŋ 160 jyldyq zerttelu tarihy bar. Zertteuşıler handyqtyŋ qūrylǧan jylynan basqa, qūrylu barysy qalai jüzege asqan mäsele töŋıregınde öz oilaryn bıldırgen. 1950 jyldary Sapar İbragimov degen öte keremet tarihşy-zertteuşı boldy. Ol «Qazaq handyǧy qūrylǧanǧa deiın qazaq ūlystary boldy. Olardyŋ bırıguınıŋ nätijesınde HVI ǧasyrdyŋ ortasyna taman basynda Qazaq handyǧy qūryldy» degen oidy ūsyndy. Eşbır tarihşy būl tūjyrymdy qabyldamady. Onyŋ tūjyrymy tek tarihnamalyq material retınde ǧana qaldy. Al Sydyqnazarovtyŋ oiy S. İbragimovtıŋ pıkırıne ūqsas, bıraq uaqyttary säikes emes, tym alys.
Osylaişa, oiymyzdy qoryta kele, maqala avtorynyŋ bır ǧana şaǧyn maqalamen otandyq tarihtaǧy eŋ kürdelı mäselelerdı terıske şyǧaruyn dūrys dep sanamaimyz jäne onyŋ tüpkı oiy bız üşın tüsınıksız. Iаǧni, äuesqoi tarihşy tarihi prosesstı, tarih turaly pıkırlerdı bılmegennen keiın bır qateden keiın ekınşı qatege tap bolyp otyr.
Qazaqstannyŋ resmi bas gazetı “Egemen Qazaqstan” gazetıne jariialanǧannan keiın halyq ony aqiqat dep oilaidy. Būl “atyŋ şyqpasa, jer örte” degendı bıldıredı.
– Sūhbattasqanyŋyzǧa rahmet!
Dana Nūrmūhanbet
«Adyrna»
