Amerikalyq sarapşylar Resei men Qytaidyŋ Ortalyq Aziiadaǧy yqpaly jäne batys elderınıŋ osy aimaqqa nazary jaiynda oilaryn ortaǧa saldy.
Soŋǧy jyldary AQŞ pen batys elderındegı Ortalyq Aziia boiynşa sarapşylar Reseidıŋ Ortalyq Aziiadaǧy imperiialyq müddelerınıŋ qaqtyǧysy jäne osy aimaqqa baǧyttalǧan Qytaidyŋ jahandyq ekonomikalyq jäne saiasi ekspansiiasy turaly bırneşe ret boljam bıldırgen.
Şynynda, Mäskeu men Beijıŋ arasyndaǧy elderge yqpal etu salalary boiynşa, äsırese ekonomikalyq salada ūzaq uaqyttan berı baiqalyp kele jatqan kelıspeuşılıkter eleulı pıkırtalastarǧa alyp kelıp, kürdelı qaqtyǧystarǧa ūlasuy mümkın edı. Alaida osy uaqytqa deiın ekı el de būl şielenıstıŋ olardyŋ arasyndaǧy maŋyzdy qarym-qatynastarǧa nūqsan keltırmeuın qamtamasyz etuge tyrysty.
Sonymen qatar, Qytai da, Resei de Ortalyq Aziiany özderınıŋ balamaly älemdık tärtıp qūruǧa baǧyttalǧan auqymdy äreketterınıŋ «negızı» retınde qarastyrady.
Jaŋa amerikalyq qauıpsızdık ortalyǧynyŋ (CNAS) sarapşylary Mäskeu men Beijıŋnıŋ aimaq elderıne qatysty qarama-qaişy josparlaryn eskere otyryp, Resei-Qytai qarym-qatynastarynyŋ bolaşaqta qalai damitynyn talqylady.
SALQYNDYQQA SEBEP BOLǦAN JYLU ORTALYQTARY
Jaŋa amerikalyq qauıpsızdık ortalyǧy ūiymdastyrǧan pıkırtalasqa şaqyrylǧan Ortalyq Aziianyŋ ärtürlı elderındegı AQŞ elşılıkterınde alty jyl, sondai-aq Memlekettık departamenttıŋ ortalyq apparatynda da sonşa uaqyt jūmys ıstegen AQŞ memlekettık hatşysynyŋ kömekşısı Donald Lu reseilık jäne qytailyq diplomattardyŋ bır-bırıne dostyq qarym-qatynas körsetkenımen, osy jyldar ışınde olardyŋ arasynda az ǧana yntymaqtastyq jäne köp bäsekelestık bolǧanyn atap öttı.
Memlekettık hatşynyŋ kömekşısı mysal retınde Qyrǧyzstandaǧy energetikalyq käsıporyndy jaŋǧyrtu jobasy üşın bolǧan qytailyq jäne reseilık ekı kompaniia arasyndaǧy bäsekelestıktı aityp berdı. Būl käsıporyn eldıŋ jylu beruın qamtamasyz etetın maŋyzdy tehnologiialyq ortalyq bolyp tabylady.
Donald Lu būl oqiǧada keŋes däuırınen berı Qyrǧyzstandaǧy elektr jylu ortalyqtaryn (EJO) paidalanu täjıribesı bar reseilık «İnter RAO» kompaniiasy men joba üşın talasqa tüskenge deiın tanymal bolmaǧan qytailyq TBEA kompaniiasy arasyndaǧy bäsekelestık turaly söz qozǧady.
Būl jaǧdaidy ol «jaǧymsyz jäne las» dep atady. Qytailyqtar öz jobalaryn «qysymmen ötkızıp jıbergen». «İnter RAO» $518 milliondyq ūsynys jasaǧan bolsa, TBEA $390 milliondyq ūsynys pen baǧany tömendetu mümkındıgın ūsynǧan. Sonymen bırge, TBEA jabdyqtardy Qytaidan satyp alyp, jobanyŋ qosalqy merdıgerlerın özı taŋdady. Būl Qyrǧyzstanda narazylyq tudyrdy. TBEA qytai kompaniiasy Qyrǧyzstan halqyna $2 million kölemındegı grant qarajatyna ekı mektep saluǧa uäde bergen. Alaida Qyrǧyzstan ükımetı būl aqşanyŋ tek bır mektepke jetetının aitqan. 2017 jyly mektep paidalanuǧa berılgennen keiın, qūrylys barysynda qarjy jymqyru faktılerıne bailanysty Qyrǧyzstan prokuraturasy ıs qozǧady.
2017 jyly Bışkek EJO-syn jaŋǧyrtu jūmystary aiaqtaldy. Jobanyŋ qūny Qyrǧyzstan üşın $386 millionǧa tüstı. Jaŋǧyrtu üşın nesie qytailyq memlekettık «Eksimbank» tarapynan bölındı. Paiyzdarymen qosa eseptegende, Qyrǧyzstan Qytaiǧa şamamen $500 million qaitaruǧa mındettı.
«Eger sız soŋǧy bes-alty jylda Qyrǧyz Respublikasynda, onyŋ astanasynda bolǧan bolsaŋyz, būl älemdegı eŋ lastanǧan jerlerdıŋ bırı ekenın bılesız. Qysta EJO ǧimarattardy jylytu üşın tütın şyǧarǧanda, sız auyzǧa jaǧymsyz däm keletının sezesız. 2018 jyly qystyŋ qaq ortasynda, aiazdy kezeŋde, EJO jūmysyn toqtatyp, bır million adamdy qaraŋǧylyqta jäne suyqta qaldyrdy. Būl jaǧdai qoǧamda ülken rezonans tudyrdy. Köptegen adam, sonyŋ ışınde būrynǧy premer-ministr sybailas jemqorlyq üşın türmege qamaldy. Ol kezde elde 25 000 qytai jūmysşysy bolǧan. Sol sebeptı Qyrǧyzstandaǧy narazylyqtar Qytaidyŋ yqpalyna qarsy baǧyttaldy.
«Sızder bızdıŋ qyzdarǧa üilenıp jatyrsyzdar, jūmys oryndarymyzdy tartyp aldyŋyzdar, ekonomikalyq yqpaldaryŋyzben elımızge enıp jatyrsyzdar, üilerıŋızge qaityŋyzdar!», - dep aiqailaǧan narazylyq bıldıruşıler.
Būl jaǧdaidy igere almaǧandyqtan, Qytai elşısı qyzmetınen aiyryldy.
2020 jyly bilıkke jaŋa basşy kelgen kezde qytai käsıporyndary örtenıp kettı. Mys jäne altyn ken oryndary tonaldy. Jergılıktı tūrǧyndar qytai jūmysşylaryn taspen atqylap, qyryqqa juyq adam auruhanaǧa tüstı. Bır qyzyǧy basqa eşbır şeteldık kompaniia, äsırese reseilık kompaniialar, zardap şekpegen.
ODAQTASTYQQA MÄJBÜRLIK
Jaŋa amerikalyq qauıpsızdık ortalyǧynyŋ aǧa ǧylymi qyzmetkerı Andrea Kendall-Teilor Resei men Qytai älemnıŋ ärtürlı aimaqtaryndaǧy qaqtyǧystarǧa bailanysty «odaqtas retınde äreket etuge mäjbür» ekenın atap öttı. Onyŋ aituynşa, Mäskeu eŋ aldymen Pekinnıŋ sözıne qūlaq asuǧa mäjbür, öitkenı soǧys jaǧdaiynda oǧan Qytaidyŋ kömegı qajet. Ortalyq Aziia da Reseidıŋ Ukrainaǧa basyp kıruınen keiın ülken maŋyzǧa ie boldy.
«Reseige būl aimaqtaǧy üstemdıgın saqtau öte maŋyzdy «Qazır ol özın osy jaŋa halyqaralyq tärtıptıŋ negızgı poliusı retınde bekıtu üşın bar küşın saluda, öitkenı onyŋ oiynşa, būl tärtıptı ol özı qalyptastyryp jatyr. Älemdık derjava bolu üşın eŋ aldymen aimaqtyq derjava bolu kerek», - dep tüsındırdı sarapşy.
Kendall-Teilordıŋ pıkırınşe, eger Reseidıŋ yqpaly Ortalyq Aziiada, Kavkazda jäne onyŋ dästürlı äser etu aimaqtarynda älsırese, olar Mäskeuden alşaqtai bastaidy. Būl jaǧdaida Resei naryqtardy, jūmys küşın jäne oŋtüstık şekaralaryndaǧy qauıpsızdıgın joǧaltady.
Jaŋa amerikalyq qauıpsızdık ortalyǧynyŋ aǧa ǧylymi qyzmetkerı jäne Ündı-Tynyq mūhity baǧdarlamasynyŋ direktory Liza Kertis Ortalyq Aziia aimaǧy Qytaidyŋ «Bır beldeu – bır jol» bastamasynyŋ maŋyzdy bölıgı ekenın eske saldy. Kertistıŋ derekterı boiynşa, Qytai men Ortalyq Aziia elderı arasyndaǧy sauda kölemı $90 milliardqa jetken.
«Qytai aimaqtyŋ eŋ ırı sauda serıktesı retınde Reseiden äldeqaida ozyp kettı. Ortalyq Aziiadaǧy Qytaidyŋ energetikalyq jobalarynyŋ qūny qazır $63 milliardtan asyp otyr. Qytai būl aimaqty özınıŋ ūzaq merzımdı energetikalyq qajettılıkterınıŋ jetkızuşısı retınde qarastyrady. Qytaiǧa importtalatyn gazdyŋ 70%-y Türıkmenstannan keledı. Al Reseige qatysty aimaq elderde Ukrainadaǧy soǧysqa bailanysty kümän küşeiıp jatyr», – dedı sarapşy.
Kertistıŋ pıkırınşe, Resei äskeri tūrǧyda aimaqtaǧy yqpalyn älı de saqtap keledı. Mysaly, Täjıkstanda 7000 sarbazy bar. Alaida Qytai öz qauıpsızdık tūjyrymdamasyn belsendı jüzege asyruda. Ol Täjıkstan men Auǧanstan şekarasynda äskeri baza aşty jäne ekınşısın qūrudy josparlap otyr.
«Terrorizm mäselelerı būl prosestı odan ärı jedeldetedı. “İGİL-Horasan” Mäskeudegı Krokus-Siti konsert zalyna jäne İrandaǧy qaŋtardaǧy şabuyldarǧa jauapkerşılıktı öz moinyna aldy. Būl Qytaidyŋ aimaqtaǧy qauıpsızdık salasyndaǧy yqpalyn küşeituı mümkın. Sonymen qatar, Qytaidyŋ maqsattaryn jüzege asyratyn Şanhai yntymaqtastyq ūiymy (ŞYŪ) AQŞ-tyŋ ǧalamdyq yqpalyn tömendetude röl oinaidy. ŞYŪ-nyŋ auqymy keŋeiıp jatyr. Oǧan Ündıstan, Türkiia, Egipet, Kuveit jäne BAÄ qosyldy. Resei ŞYŪ-ny «bırpoliarly älemdı qalamaityn elderdı bırıktıretın alaŋ» retınde qoldaidy. Alaida Mäskeu būl mäselede Qytaidyŋ ailakerlıgın jetkılıktı deŋgeide baǧalamaidy», – dep tolyqtyrdy zertteuşı.
AQŞ memlekettık hatşysynyŋ kömekşısı Donald Lu «Reseidıŋ Ukrainaǧa basyp kıruı aimaqtaǧy jaǧdaiǧa qalai äser ettı?» degen sūraqqa jauap beru üşın Ortalyq Aziiany bıryŋǧai pıkırler jiyntyǧy retınde qarastyrmauǧa keŋes berdı.
«Mūnda mūnai men gaz bailyǧyna bailanysty özın senımdı sezınetın Qazaqstan bar. Batysqa beiım Özbekstan bar. Tabiǧi gazdyŋ köp bölıgın Qytaiǧa eksporttai otyryp, aimaqtaǧy küşterdıŋ tepe-teŋdıgın saqtauǧa tyrysatyn Türkiiamen, Europamen, Reseimen, Qytaimen, tıptı AQŞ-pen qarym-qatynastar ornatyp otyrǧan beitarap Türıkmenstan bar. Resei men Qytai arasyndaǧy bäsekelestık eŋ köp baiqalatyn elder – Täjıkstan men Qyrǧyzstan. Būl elder mausymdyq jūmysşylardyŋ aqşa audarymdaryna bailanysty Mäskeuge qatty täueldı. Sondai-aq qauıpsızdık tūrǧysynan da Reseige täueldı. Öitkenı ekı elde de Reseidıŋ äskeri bazalary ornalasqan. Sonymen qatar, ekı eldıŋ de syrtqy qaryzynyŋ jartysyna juyǧy Qytaidyŋ Eksim bankınıŋ ülesınde. Soŋǧy 15 jylda alǧan nesielerın olar eşqaşan qaitara almaityndai körınedı. Bıraq Qytai olarǧa köbırek aqşa ūsynuda. Būl elder, bälkım, Europa men AQŞ-qa ümıtpen qaraityn şyǧar», – dep tüsındırdı Donald Lu.
Andrea Kendall-Teilor Mäskeu Qytaidyŋ qauıpsızdık keŋıstıgıne enuıne jol bergısı kelmeitının, bıraq Ukrainadaǧy soǧys jalǧasyp jatqandyqtan onyŋ basqa amaly joq ekenın aitty.
«Ortalyq Aziia elderı öz qajettılıkterı üşın qarudy basqa jaqtan ala almaityndyqtan, Qytai men Türkiiaǧa jügınuge mäjbür. Būl Mäskeuge ūnamaidy. Bıraq Kreml Ukrainadaǧy soǧys jalǧasyp jatqanda būǧan tözuge mäjbür bolady. Sonymen qatar, Ortalyq Aziiada qauıpsızdıktı qamtamasyz etu, tıptı mūny tolyqtai Qytai qolǧa alsa da, Reseidıŋ müddesıne sai keledı. Sondyqtan Pekin men Mäskeudıŋ aimaqta yntymaqtasuyna myqty sebepter bar. Olardyŋ bırı – «ortaq qauıp» jäne aimaqta «tūraqtylyqty saqtau» nietı. Būdan bölek, Mäskeudıŋ tıptı Ukrainadaǧy soǧys bolmaǧan jaǧdaida da aimaqtaǧy qauıpsızdıktı qamtamasyz ete alatynyna kepıldık joq. Äsırese Mäskeudegı Krokus-Siti konsert zalyndaǧy şabuyldy eskersek», – dep atap öttı Kendall-Teilor.
Andrea Kendall-Teilor energetika men mūnai-gaz sektoryn maŋyzdy dep esepteidı.
Sarapşynyŋ pıkırınşe, Qytai «orta dälızdı» damytu arqyly ülken paidaǧa kenelmek. Būl dälız Ortalyq Aziia men Kaspii teŋızı arqyly Europaǧa jäne älemnıŋ basqa da aimaqtaryna mūnai men gaz eksporttaudyŋ jaŋa mümkındıgı. Al Resei mūnai men gaz jetkızu marşrutynyŋ «Soltüstık-Soltüstık-Batys» baǧyty boiynşa bolǧanyn qalaidy.
«Qytai üşın maŋyzdy logistikalyq element – Qazaqstan arqyly ötetın temırjol jelısı. Onyŋ kömegımen Qytaidan Europaǧa tauarlar jetkızıledı. Būl jelı Reseidıŋ Qytaiǧa qysym jasau qūralyna ainaluy mümkın. Al energiia resurstaryna keler bolsaq, jaǧdai äldeqaida kürdelı. Qazaqstan KTK (Kaspii qūbyr konsorsiumy) jüiesın paidalanuǧa täueldılıgın azaituǧa tyrysyp jatyr. Bıraq qazır onyŋ şamamen 80% mūnaiy osy qūbyr arqyly ötedı. Qazaqstan mūnaidy «Baku-Tbilisi-Djeihan» qūbyry arqyly tasymaldaudy endı ǧana bastady. Būl onyŋ mūnaiynyŋ tek şamamen 5%-yn qūraidy. Sondyqtan būl ūzaq merzımdı joba», – dep tüsındırdı Kendall-Teilor.
Onyŋ pıkırınşe, däl osyndai jobalarǧa investisiia saluda AQŞ maŋyzdy röl atqaruy kerek.
«AQŞ būl eldermen özara ärekettesuı kerek. Ortalyq Aziia elderı AQŞ-tyŋ olardyŋ aumaqtyq tūtastyǧy men täuelsızdıgın qoldauyn qūptaidy. Olar AQŞ-tyŋ investisiialaryn qoldaǧandyqtan AQŞ üşın jaŋa mümkındık – būl «energetikalyq dälızderdı» qūruǧa qatysu. Osylaişa, Tramptyŋ jaŋa äkımşılıgı Qytai men Reseidıŋ aimaqtaǧy yqpalyn böluge qosymşa resurstar sala alady»,– dep tolyqtyrdy sarapşy.
Liza Kertis AQŞ-tyŋ Auǧanstannan ketkennen keiın aimaqta dästürlı rölın jartylai joǧaltqanyna qaramastan, būl röldıŋ maŋyzyn ūmytpau kerektıgın atap öttı.
«Taliban älı de «Äl-Kaidamen» bailanysyn üzgen joq. «Äl-Kaida» qaitadan AQŞ-qa eleulı qauıp töndıruı mümkın degen yqtimaldyq bar. Sondyqtan bız Ortalyq Aziiamen jūmys ısteuımız kerek. Olardyŋ şekaralaryn qorǧau jäne Auǧanstannyŋ yqpalynyŋ tarauynan qorǧanu üşın resurstary men mümkındıkterınıŋ bar ekenıne köz jetkızuımız qajet», – dep tüiındedı ol.
AQŞ memlekettık hatşysynyŋ kömekşısı Donald Lu Reseidıŋ propaganda maşinasy bükıl älemde jūmys ıstep jatqanymen, aimaqta Qytaiǧa tötep bere almaǧanyn atap öttı. Degenmen Qytai Kommunistık partiiasynyŋ aqparattyq yqpalynyŋ nätijelerı asa küştı emes.
Lu Qytaidyŋ tıldık tosqauyldary men oilau erekşelıkterı aimaqtaǧy köptegen käsıpkerler üşın qiyndyq tuǧyzatynyn atap öttı. Sebebı olar köbınese libertariandyq prinsipterdı ūstanatyn jäne Qytai Kommunistık partiiasynyŋ közqarastaryna qarsy tūratyn adamdar.
Al Andrea Kendall-Teilor, kerısınşe, Reseidıŋ propagandasy Ortalyq Aziiada älı de öz äserın saqtap tūrǧanyn aitty. Sebebı ol özınıŋ «ortalyq televideniesı» arqyly aimaqtaǧy dästürlı yqpalyn jüzege asyrady.
«Pekin men Mäskeudıŋ aqparattyq salasyndaǧy ortaq ūstanymy – Ortalyq Aziiada demokratiianyŋ taraluyna jol bermeu jäne AQŞ-tyŋ yqpalyn azaituǧa tyrysu», - dep esepteidı sarapşy.
Donald Lu aqparattyq manipuliasiialar men propagandalarǧa qarsy tūrudyŋ eŋ tiımdı joly – bılım salasyna investisiia salu dep sanaidy. Öitkenı būl mäsele aimaq elderınıŋ bilıgı tarapynan joǧary baǧalanady.
«Būl AQŞ-qa aimaqqa qaita oralu üşın jaŋa mümkındıkter aşady. AQŞ öz saudasyn, terrorizmmen küres salasyndaǧy yntymaqtastyǧyn jäne diplomatiialyq bailanystaryn nyǧaituy kerek. Aimaq memleketterı Resei men Qytaidyŋ üstemdık konsepsiiasyna qarsy. Bıraq olar Batystan, AQŞ-tan kelgen balama investisiia közderıne jäne saiasi qoldauǧa mūqtaj», – dep tüiındedı Liza Kertis.
