Derjavalardyŋ basty ūstanymy bıreu – qarsylasqa közırlerıŋdı bırınşı bolyp aşyp körsetpeu. Senıŋ közırıŋdı bırınşı bılu arqyly qarsylasyŋ öz oiynyn tüzeuge ne özgertuge tyrysady. Sol sebeptı de taraptar közırlerın aşpauǧa tyrysady. Soŋyna deiın saqtaidy. Būl äsırese äskeri qaqtyǧystarda anyq körınedı.
Ukraina soǧysynda Resei bırneşe közırın aşyp körsetıp qoidy. Barlyǧy da zymyrandaryna bailanysty edı. Resei älemde giperdybysty zymyrandy alǧaş jasaǧan elmız dep özın jariia ettı. 2018 jyldan berı «Kinjal» aviasiialyq giperdybysty zymyranyn äskeri qoldanysqa bergenın aitty. Reseilık tarap zymyrannyŋ jyldamyǧy 10 Mah dedı jäne äue qorǧanys jüielerı atyp tüsıre almaitynyn aitty. Äskeri sarapşylar taŋdai qaǧyp jatty.
Bıraq barlyǧyn Ukraina soǧysy özgerttı. 2023 jyly, mamyrdyŋ 4-künı Ukrainadaǧy Patriot äue qorǧanys jüiesı «Kinjaldyŋ» bırın qaǧyp tüsırdı. Artynşa zymyrandy atyp tüsırgen sätte onyŋ jyldamdyŋ 10 Mah emes, 3 Mah ekenı anyqtaldy. Iаǧni resmi mälımetten 3 ese az degen söz. Keiın «Kinjaldy» qytailyq äskeri sarapşylar da synǧa alyp jaza bastady. Ordnance Industry Science and Technology jurnalynda qytailyq sarapşylar Kinjaldy «giperdybysty zymyran deuge kelmeidı» dep baǧalady. Al köptegen sarapşylar «Kinjal – bar bolǧany ūşaqtan atylatyn İskander deuge bolady» dedı. Osylaişa maqtauly Kinjalǧa qatysty sarapşylar kümändı baǧasyn bere bastady. Al atyp tüsıruge bolmaityn zymyrandy 80-şı jyldary şyǧarylǧan eskı Patriot atyp qūlatty. Söitıp bır közır aşylyp qaldy.
Ary kettık. 2016 jyly Resei kemege qarsy giperdybysty «Sirkon» zymyranyn synaqtan ötkızıp jatqanyn aitty. 2023 jyly äskerge qoldanysqa berıp, 2024 jyly Ukrainaǧa osy zymyranmen bırneşe märte soqqy jasalǧany jaily aqparat şyqty. 2024 jyldyŋ qaraşasynda Ukraina bır «Sirkondy» atyp tüsırgenın aitty. Alaida şyndyǧynda būl zymyran qoldanylǧan nemese qoldanylmaǧany jaily naqty aqparat joq. Eger qoldanylǧan bolsa jäne onyŋ bıreuın rasymen äue qorǧanys jüiesı qaǧyp tüsırgenı ras bolsa, onda taǧy bır közır aşyldy degen söz.
Soŋǧy şabuylǧa qatysty. Resei Ukrainaǧa qarsy «Oreşnik» atty zymyrandy qoldanǧanyn aitty. Ädettegıdei reseilık tarap «ol zymyrandy älemde qaǧyp tüsırer keşen joq» deidı. «Sirkondy» da, «Kinjaldy» da solai sipattaǧan-dy. «Oreşniktı» qaǧyp tüsıruge bola ma degen sūraqty anyqtau üşın «Oreşnik» degen zymyran bar ma, joq pa degen sūraq tuyndaidy. Sebebı kei äskeri sarapşy su jaŋa «Oreşniktı» būrynǧy RS-26 «Rubej» zymyrany boluy mümkın dep topşylaidy. Iаǧni jaŋa zymyran degenımız, modernizasiialanǧan eskı zymyran boluy da ǧajap emes deidı.
Būl zymyrandy atyp tüsıruge bola ma? Barlyǧy da būl zymyranǧa qatysty şynaiy sipattama paida bolǧanda şyǧady. Onyŋ jyldamdyǧy, ūşu traektoriiasy, manevr jasau erekşelıkterıne bailanysty. Ukraina äskerınde äzırge būl zymyrandy atyp tüsırer äue qorǧanys jüiesı bar-joǧy belgısız. Kiev bızde ondai mümkındık joq deude. Kievtıŋ aitqany ras boluy da mümkın nemese osy jaitty paidalanyp Batystan basqa äue qorǧanys jüielerın sūrap, äue qorǧanys jüiesın küşeituge talpynuy yqtimal. Ukrainada mysaly äue qorǧanys jüielerınıŋ ışınde quatty sanalatyn THAAD, Hes, GBI joq. Jaqyn aralyqta berılmeidı de.
Osylaişa Resei Ukraina soǧysynda közırlerınıŋ bırneşeuın aşyp körsetıp qoiǧan siiaqty. Al Batys äzırge öz közırlerın şyǧarmady. Batystyŋ Ukrainaǧa bergen qarulary 90-şy jyldary şyqqan ATACMS-tar, 80-şı jyldary şyqqan HIMARS-tar, Javelin-der. Eŋ jaŋa zymyrandary sol 2000-nyŋ basynda şyǧarylǧan Storm Shadow-lar bolar. Būl qarular Batystyŋ közırlerı emes, san soǧysta synalǧan «ardagerler» ǧoi būlar.
Ukraina är atyp tüsırgen zymyranǧa qatysty aqparatty sözsız Batyspen bölısedı. AQŞ, Ūlybritaniia, Fransiia, Polşa, Germaniia jäne basqamen. Ukraina äue keŋıstıgıne kırgen zymyran/dronnyŋ jyldamdyǧy, ūşu erekşelıgı jäne basqa jaily aqparattar jinaqtalady. Keiın ony qalai atyp tüsıruge bolady, är zymyrandy atyp tüsıruge qatysty türlı antizymyran zymyrandar jasalady. Közır aşyldy degenge qatysty aitqanym ǧoi.
Ashat Kasengali
Ūqsas jaŋalyqtar
