Ūlttyq sport türleri zamanǧa sai ikemdelse igi edi…

3775
Adyrna.kz Telegram
https://adyrna.kz/content/uploads/2015/11/e6e85ddf9790e19cd970215229873ca8-1-960x500.jpg?token=06e1ba39e7792b64f92850dc6d2f5bec

Ūly dalany meken etken köşpeliler orta ǧasyrdyŋ orta şenıne deiıngı tarihta adamzat örkenietıne qosqan jarqyn ülesımen öz zamanynda jahandanu ürdısıne öşpes ız qaldyrdy. Eŋ äuelı, jylqynyŋ qazaq jerınde jaŋa tas däuırınde qolǧa üiretılgendıgın bügıngı arheologiialyq qazbalar däleldep otyr. Olar sol däuırlerde oilap tapqan atqa mınuge ikemdelgen auy keŋ şalbar men eki öŋiri aldynan qausyrynatyn kiim jäne üzeŋgıge tebınetın aiaq-kiım jabdyqtary köşpelı şaruaşylyq-mädeni talaptarynan tuyndaǧan jaŋalyqtar retınde baǧalanady.

Erge mınıp-tüsuge, at üstınen ūrys saluda ülken mındet atqaratyn etık ökşesı, oǧan qosa jürdek etu üşın attyŋ büiırıne tebınetın batqy (şpor), taianyş qyzmetı atqaratyn qonyşynyŋ artyna salynǧan metall tıreme, berık boluy üşın salynǧan sırıökşe qatarly etık detaldary salt atty mädeniet ökılderıne tän jaŋalyqtar orta ǧasyrdan bastap Euraziia aumaǧyna jappai taraldy.

Qazaq tüsınıgınde qaru-saimannyŋ kö­megımen olja alu aŋşylyq, al tırı haiuan­nyŋ järdemıne süienıp, aŋ aludy saiatşy­lyq dep tüsındı. Saiyn dalada ötken äskeri demokratiia zamanynan berı kele jatqan ūjymdyq aŋ aulau türı – salburyn dästürı­nen qalǧan ızderdı älı de baiqauǧa bolady. «Qasymhan Saraişyqqa kelıp, äkesı Jänı­bekke arnap as berıp, toi jasap at bäigesın ötkızgen. Bäige attary Saraişyq pen Üi­şıktıŋ arasynda josylypty. Qys tüse Edıl men Jaiyqtyŋ ortasynda hannyŋ salburyny ötıptı. Qyryq san Qyrymnan, Qazaq pen Sozaqtan 1000 qūsbegı qatysypty degen aŋyz bar. Saryarqada qūlan, kiık, aqböken aulauǧa arnalyp qazylǧan orlar sol zamannan qalǧan belgı desedı.

Qūsbegıler, qyraǧy mergen, qaǧuşy men dabylşy, jylbūryndy atşy, yspar qazanşy, t.b. aluan türlı käsıpşıler, öner­lıler qauymy qyzu qatysatyn būl ürdıstı bügıngı zaman talabyna sai ikemdep, qaita jandandyru ūlttyq sporttyŋ maşyǧy ǧa­na emes, mädeni-sporttyq turizmnıŋ, qy­zyq tamaşalaudy süietın saiahatşylyq salasyna taptyrmaityn nou-hau deuge bolady. Bır ǧana mysal, majarlar (vengrler) sporttyŋ būl türın ǧana emes, şyǧystyq atbegılıktı jäne saiys önerın batys jūrt­şy­lyǧyna turistık, sporttyq qyzmet re­tınde ūsynyp tabys tauyp keledı. Olar, tıptı qazaq jerınen aparǧan köşım, jaby jylqy tūqymdaryn jergılıktı tūqymmen aralastyra ösırıp, Europa jūrtşylyǧyna «şyǧys atbegılık oiyny» degen jobany tūraqty ūsyna bastady.

Kökpar. Kökpar jappai tartu, doda tartu degen ekı türge bölenedı. Jappai tartuda jeke adamdardyŋ taqymdasyp, qol qaira­tyn, taqym küşın, batyldyǧyn, ep­tı­lıgın tolyq körsetuıne mümkındık bar. Oiynda kımge bolsyn: kärı-jas, ülken-kı­şıge şekteu bolmaidy, jappai tartu dep ataluy da sondyqtan. Mūnda ärkım laqty özı iemdenuge tyrysady. Saiysty jinal­ǧan qauym sol maidannan jappai körıp, tamaşalaidy.

Doda tartuda jüielı jäne tūraqty tärtıp saqtalmaidy. Ülken jıkke bölıngen toptar tūtas saiysady. Būryn mūndai tar­tuǧa köbıne ataly auyldar, rularymen tüsken. Osyndai jaǧdaida kökpar kımnıŋ qolyna tüsse, sonda qalady. Keide būl türdı «marta tartu» dep te ataidy.

 

Ainalma kökpar – kök laqty bır ǧana belgılengen jerge aparyp tastau, märe kök­par ekı şetten märe jer belgılep, ser­kenı är jaq öz märesıne aparuǧa talasady.

 

Küres. Sporttyŋ klassikalyq tür­lerı siiaqty qazaqşa küres adamnyŋ tändık jäne moraldyq qasietterın şy­nyqty­ra­dy. Küreste kietın kiım sport­tyq ja­rys­tardyŋ negızgı ereje­lerıne ikemdei otyryp, ūlttyq qūndylyqtarǧa negızdel­gen keibır tolyqtyrulardy kı­rık­tıru şart. Atap aitsaq, paluandardyŋ aiaq­kiımın ke­bıs negızınde jasap, keudelık kiımın qazaqy örnekter salyp, berık materialdan tıgıl­gen beşpent türınde da­mytuǧa bolar edı.

Küres degende erekşe eskeretın närse, türkı halyqtary bolyp ortaq bıregei kü­res turaly konsepsiialyq mämılege kelgennen soŋ, ony halyqaralyq deŋgeige, olimpiadalyq sport deŋgeiıne jetkızu mümkındıgı bar.

Jamby atu. Köşpeli äskeri öne­rınde alys qaşyqtyqtan atuǧa arnalǧan sadaq­tyŋ ejelgı atauy jaq, sarja, onyŋ salyp jüretın qabynyŋ atauy sadaq eken­dıgı belgılı. Tas däuirinde paida bolǧan qara­bai­yr türlerı uaqyt öte kele tolysyp, birneşe aǧaştan jasalyp, toz, taramys, süiek jäne müiızben berıktıgın arttyra tüsken. Skif sadaǧy salystyrmaly türde qysqa, ūzyndyǧy 70-80 sm, jebesı de sonşa boldy. Al, ǧūn sadaǧynyŋ ūzyndyǧy ädet­­te 150-160 sm, türkı-moŋǧol sadaǧynda jaqtyŋ ūzyndyǧy qysqaryp, iinderiniŋ serpinin saqtau üşin adyrnanyŋ iininde süiek, keiin müiiz qoldanyldy. Orta ǧa­syrdyŋ soŋyn ala jaqtyŋ işki jaǧynan müiiz ben taramys tartylyp bes bölıkten qūralǧan kürdelı qūrama jaq düniege keldı.

Sadaqşylardyŋ bäseke saiysy ülken toi men as beru kezınde ötkızıletın. Onyŋ maqsaty – syryq basyna ılıngen altyn qabaqty nemese kümıs jambyny jaiau, ne at üstınen şauyp ötken boida nysanaǧa döp tigızu.

 

Būl sport oiynyn jaŋǧyrtu – jastardy mergendık pen şapşaŋdyqqa baulyp qana qoimai, patriottyq tärbie, etnika­lyq mädenietke qūrmetpen qaraudy üi­retedı.

 

Bızde endı qolǧa alǧaly otyrǧan ūlt­tyq sport türlerınıŋ şetelderde erteden jüzege asqan, naryqqa beiımdelu täjıri­be­sıne qysqaşa toqtalsam deimın.

Majarstanda türlı köşpelı mädeniet elementterın jaŋǧyrtyp, jasaudy 1970 jyldardan bastap qolǧa alǧan ıs qazır öz nätijesın berude: kiız üidı ǧana emes sa­daq, qylyş, naiza, aibaltalardyŋ san aluan türlerın jasaudyŋ täsılderın olar igergen. Aitalyq, sadaqtyŋ skif, ǧūn, avar, qypşaq, madiiar, türkı-moŋǧol, os­manly, parsy dep atalatyn türlı jūrt­tarda keŋ taralǧan türlerımen qosa, HII ǧasyrǧa tän bükır sadaq, HII-HIII ǧǧ. ūzyn­şa sadaqtar adyrnasy men basynyŋ iını, pışını, ornalasu būryşyna qarai özgeşe bolyp keledı. Arheologiialyq, tarihi, bei­neleu önerı derekterı salasyn­daǧy qa­ru-jaraqqa qatysty zertteu nä­tijelerın arqau ete otyryp, ömırge äkel­­gen cadaqtar­dyŋ türlerın tabiǧi jäne jasandy materialdarmen öndıretın bırneşe käsıporyn­dar bar. Olardyŋ bır bölıgı organikalyq äinek pastadan sadaqtyŋ formasyn qūiyp daiyndaǧan soŋ sadaqtyŋ ekı basyn aǧaş­tan salyp, sintetikalyq jıppen bekıtedı de, tu syrtynan terımen qaptaidy. Syrtqy pışını tarihi sadaqtardy qaita­la­sa, onyŋ serpımdılıgı men kırısın tartu küşıne qa­rai bala, jasöspırım, ortaşa, qatty, kä­sıbi sadaqşylarǧa arnalǧan türlerı na­ryqqa ūsynylady.

Sonyŋ bastauynda tūrǧan Kaşşai Laioş – at üstınen sadaq tartudan üş mär­te älemdık rekord jasaǧan şeber, at üstınen sadaq tartudyŋ ädısın, ǧylymi-praktikalyq negızdemesın jasaǧan maman jäne älemnıŋ 22 elınde öz mektebın aşqan ūstaz, sondai-aq sadaq jasaityn fabrika­nyŋ negızın qalaǧandardyŋ bırı. Onyŋ at üstınen sadaq tartudaǧy bırınşı älemdık rekordy 1998 jyly arnaiy jabdyqtalǧan ippodromda attan tüspes­ten 286 ainalym jasap şapqan 12 saǧat ışınde 1000 jebe tartyp, barlyǧy 4238 ūpai jinaǧan. Ekınşı rekordy 2002 jyly däl solai 12 saǧat ışınde 323 ainalym jasap, 3000 jebe atqan jäne 7126 ūpai jinaǧan. Mūnan keiın Ginnestegı rekordyn qaita­dan 2006 jyly jaŋalady: būl joly Kaşşai 24 saǧat boiy üzdıksız şauyp ippodromda 661 ainalym jasap, osy uaqyt ışınde 5412 jebe atyp, 15596 ūpaidy rekord retınde tırkedı. Kaşşai­dyŋ Balaton öŋırınde sadaq türlerın jasaityn zauyty jäne şaban­doz-sadaqşy­lar mek­te­bı bar. Onda Europa elderınen basqa, AQŞ, Kanada, Avstraliia, Jaŋa Zelandiia el­derınen kelgen sadaqşylar oqyp üire­nedı. Ärine, Kaş­şai­dyŋ rekordy men onyŋ şäkırtte­rınıŋ jetıstık­terı myqty dene jattyǧuy­men, psiholo­giia­lyq daiyn­dyq­pen bırge asqaq armanda, eskını jaŋǧyrtuǧa degen ruh pen jıgerınde bolyp otyr.

Qoryta aitqanda, Europa törındegı oty­ryqşy halyq majarlar köşpelı älem­nıŋ oiyn-sauyqtaryn qaitadan sättı jaŋǧyrta bılgen. Al, at qūlaǧynda oinap, bügınderı de saiatşylyqpen şūǧyldana­tyn halqymyz öz önerın zamanǧa sai ikemdese, etnoturizm salasynda tabysqa jete­tın tetık bolady degen oidamyz.

 


 Babaqūmar HİNAIаT, tarih ǧylymdarynyŋ kandidaty

 

Pıkırler