Ūly dalany meken etken köşpeliler orta ǧasyrdyŋ orta şenıne deiıngı tarihta adamzat örkenietıne qosqan jarqyn ülesımen öz zamanynda jahandanu ürdısıne öşpes ız qaldyrdy. Eŋ äuelı, jylqynyŋ qazaq jerınde jaŋa tas däuırınde qolǧa üiretılgendıgın bügıngı arheologiialyq qazbalar däleldep otyr. Olar sol däuırlerde oilap tapqan atqa mınuge ikemdelgen auy keŋ şalbar men eki öŋiri aldynan qausyrynatyn kiim jäne üzeŋgıge tebınetın aiaq-kiım jabdyqtary köşpelı şaruaşylyq-mädeni talaptarynan tuyndaǧan jaŋalyqtar retınde baǧalanady.
Erge mınıp-tüsuge, at üstınen ūrys saluda ülken mındet atqaratyn etık ökşesı, oǧan qosa jürdek etu üşın attyŋ büiırıne tebınetın batqy (şpor), taianyş qyzmetı atqaratyn qonyşynyŋ artyna salynǧan metall tıreme, berık boluy üşın salynǧan sırıökşe qatarly etık detaldary salt atty mädeniet ökılderıne tän jaŋalyqtar orta ǧasyrdan bastap Euraziia aumaǧyna jappai taraldy.
Qazaq tüsınıgınde qaru-saimannyŋ kömegımen olja alu aŋşylyq, al tırı haiuannyŋ järdemıne süienıp, aŋ aludy saiatşylyq dep tüsındı. Saiyn dalada ötken äskeri demokratiia zamanynan berı kele jatqan ūjymdyq aŋ aulau türı – salburyn dästürınen qalǧan ızderdı älı de baiqauǧa bolady. «Qasymhan Saraişyqqa kelıp, äkesı Jänıbekke arnap as berıp, toi jasap at bäigesın ötkızgen. Bäige attary Saraişyq pen Üişıktıŋ arasynda josylypty. Qys tüse Edıl men Jaiyqtyŋ ortasynda hannyŋ salburyny ötıptı. Qyryq san Qyrymnan, Qazaq pen Sozaqtan 1000 qūsbegı qatysypty degen aŋyz bar. Saryarqada qūlan, kiık, aqböken aulauǧa arnalyp qazylǧan orlar sol zamannan qalǧan belgı desedı.
Qūsbegıler, qyraǧy mergen, qaǧuşy men dabylşy, jylbūryndy atşy, yspar qazanşy, t.b. aluan türlı käsıpşıler, önerlıler qauymy qyzu qatysatyn būl ürdıstı bügıngı zaman talabyna sai ikemdep, qaita jandandyru ūlttyq sporttyŋ maşyǧy ǧana emes, mädeni-sporttyq turizmnıŋ, qyzyq tamaşalaudy süietın saiahatşylyq salasyna taptyrmaityn nou-hau deuge bolady. Bır ǧana mysal, majarlar (vengrler) sporttyŋ būl türın ǧana emes, şyǧystyq atbegılıktı jäne saiys önerın batys jūrtşylyǧyna turistık, sporttyq qyzmet retınde ūsynyp tabys tauyp keledı. Olar, tıptı qazaq jerınen aparǧan köşım, jaby jylqy tūqymdaryn jergılıktı tūqymmen aralastyra ösırıp, Europa jūrtşylyǧyna «şyǧys atbegılık oiyny» degen jobany tūraqty ūsyna bastady.
Kökpar. Kökpar jappai tartu, doda tartu degen ekı türge bölenedı. Jappai tartuda jeke adamdardyŋ taqymdasyp, qol qairatyn, taqym küşın, batyldyǧyn, eptılıgın tolyq körsetuıne mümkındık bar. Oiynda kımge bolsyn: kärı-jas, ülken-kışıge şekteu bolmaidy, jappai tartu dep ataluy da sondyqtan. Mūnda ärkım laqty özı iemdenuge tyrysady. Saiysty jinalǧan qauym sol maidannan jappai körıp, tamaşalaidy.
Doda tartuda jüielı jäne tūraqty tärtıp saqtalmaidy. Ülken jıkke bölıngen toptar tūtas saiysady. Būryn mūndai tartuǧa köbıne ataly auyldar, rularymen tüsken. Osyndai jaǧdaida kökpar kımnıŋ qolyna tüsse, sonda qalady. Keide būl türdı «marta tartu» dep te ataidy.
Ainalma kökpar – kök laqty bır ǧana belgılengen jerge aparyp tastau, märe kökpar ekı şetten märe jer belgılep, serkenı är jaq öz märesıne aparuǧa talasady.
Küres. Sporttyŋ klassikalyq türlerı siiaqty qazaqşa küres adamnyŋ tändık jäne moraldyq qasietterın şynyqtyrady. Küreste kietın kiım sporttyq jarystardyŋ negızgı erejelerıne ikemdei otyryp, ūlttyq qūndylyqtarǧa negızdelgen keibır tolyqtyrulardy kırıktıru şart. Atap aitsaq, paluandardyŋ aiaqkiımın kebıs negızınde jasap, keudelık kiımın qazaqy örnekter salyp, berık materialdan tıgılgen beşpent türınde damytuǧa bolar edı.
Küres degende erekşe eskeretın närse, türkı halyqtary bolyp ortaq bıregei küres turaly konsepsiialyq mämılege kelgennen soŋ, ony halyqaralyq deŋgeige, olimpiadalyq sport deŋgeiıne jetkızu mümkındıgı bar.
Jamby atu. Köşpeli äskeri önerınde alys qaşyqtyqtan atuǧa arnalǧan sadaqtyŋ ejelgı atauy jaq, sarja, onyŋ salyp jüretın qabynyŋ atauy sadaq ekendıgı belgılı. Tas däuirinde paida bolǧan qarabaiyr türlerı uaqyt öte kele tolysyp, birneşe aǧaştan jasalyp, toz, taramys, süiek jäne müiızben berıktıgın arttyra tüsken. Skif sadaǧy salystyrmaly türde qysqa, ūzyndyǧy 70-80 sm, jebesı de sonşa boldy. Al, ǧūn sadaǧynyŋ ūzyndyǧy ädette 150-160 sm, türkı-moŋǧol sadaǧynda jaqtyŋ ūzyndyǧy qysqaryp, iinderiniŋ serpinin saqtau üşin adyrnanyŋ iininde süiek, keiin müiiz qoldanyldy. Orta ǧasyrdyŋ soŋyn ala jaqtyŋ işki jaǧynan müiiz ben taramys tartylyp bes bölıkten qūralǧan kürdelı qūrama jaq düniege keldı.
Sadaqşylardyŋ bäseke saiysy ülken toi men as beru kezınde ötkızıletın. Onyŋ maqsaty – syryq basyna ılıngen altyn qabaqty nemese kümıs jambyny jaiau, ne at üstınen şauyp ötken boida nysanaǧa döp tigızu.
Būl sport oiynyn jaŋǧyrtu – jastardy mergendık pen şapşaŋdyqqa baulyp qana qoimai, patriottyq tärbie, etnikalyq mädenietke qūrmetpen qaraudy üiretedı.
Bızde endı qolǧa alǧaly otyrǧan ūlttyq sport türlerınıŋ şetelderde erteden jüzege asqan, naryqqa beiımdelu täjıribesıne qysqaşa toqtalsam deimın.
Majarstanda türlı köşpelı mädeniet elementterın jaŋǧyrtyp, jasaudy 1970 jyldardan bastap qolǧa alǧan ıs qazır öz nätijesın berude: kiız üidı ǧana emes sadaq, qylyş, naiza, aibaltalardyŋ san aluan türlerın jasaudyŋ täsılderın olar igergen. Aitalyq, sadaqtyŋ skif, ǧūn, avar, qypşaq, madiiar, türkı-moŋǧol, osmanly, parsy dep atalatyn türlı jūrttarda keŋ taralǧan türlerımen qosa, HII ǧasyrǧa tän bükır sadaq, HII-HIII ǧǧ. ūzynşa sadaqtar adyrnasy men basynyŋ iını, pışını, ornalasu būryşyna qarai özgeşe bolyp keledı. Arheologiialyq, tarihi, beineleu önerı derekterı salasyndaǧy qaru-jaraqqa qatysty zertteu nätijelerın arqau ete otyryp, ömırge äkelgen cadaqtardyŋ türlerın tabiǧi jäne jasandy materialdarmen öndıretın bırneşe käsıporyndar bar. Olardyŋ bır bölıgı organikalyq äinek pastadan sadaqtyŋ formasyn qūiyp daiyndaǧan soŋ sadaqtyŋ ekı basyn aǧaştan salyp, sintetikalyq jıppen bekıtedı de, tu syrtynan terımen qaptaidy. Syrtqy pışını tarihi sadaqtardy qaitalasa, onyŋ serpımdılıgı men kırısın tartu küşıne qarai bala, jasöspırım, ortaşa, qatty, käsıbi sadaqşylarǧa arnalǧan türlerı naryqqa ūsynylady.
Sonyŋ bastauynda tūrǧan Kaşşai Laioş – at üstınen sadaq tartudan üş märte älemdık rekord jasaǧan şeber, at üstınen sadaq tartudyŋ ädısın, ǧylymi-praktikalyq negızdemesın jasaǧan maman jäne älemnıŋ 22 elınde öz mektebın aşqan ūstaz, sondai-aq sadaq jasaityn fabrikanyŋ negızın qalaǧandardyŋ bırı. Onyŋ at üstınen sadaq tartudaǧy bırınşı älemdık rekordy 1998 jyly arnaiy jabdyqtalǧan ippodromda attan tüspesten 286 ainalym jasap şapqan 12 saǧat ışınde 1000 jebe tartyp, barlyǧy 4238 ūpai jinaǧan. Ekınşı rekordy 2002 jyly däl solai 12 saǧat ışınde 323 ainalym jasap, 3000 jebe atqan jäne 7126 ūpai jinaǧan. Mūnan keiın Ginnestegı rekordyn qaitadan 2006 jyly jaŋalady: būl joly Kaşşai 24 saǧat boiy üzdıksız şauyp ippodromda 661 ainalym jasap, osy uaqyt ışınde 5412 jebe atyp, 15596 ūpaidy rekord retınde tırkedı. Kaşşaidyŋ Balaton öŋırınde sadaq türlerın jasaityn zauyty jäne şabandoz-sadaqşylar mektebı bar. Onda Europa elderınen basqa, AQŞ, Kanada, Avstraliia, Jaŋa Zelandiia elderınen kelgen sadaqşylar oqyp üirenedı. Ärine, Kaşşaidyŋ rekordy men onyŋ şäkırtterınıŋ jetıstıkterı myqty dene jattyǧuymen, psihologiialyq daiyndyqpen bırge asqaq armanda, eskını jaŋǧyrtuǧa degen ruh pen jıgerınde bolyp otyr.
Qoryta aitqanda, Europa törındegı otyryqşy halyq majarlar köşpelı älemnıŋ oiyn-sauyqtaryn qaitadan sättı jaŋǧyrta bılgen. Al, at qūlaǧynda oinap, bügınderı de saiatşylyqpen şūǧyldanatyn halqymyz öz önerın zamanǧa sai ikemdese, etnoturizm salasynda tabysqa jetetın tetık bolady degen oidamyz.
Babaqūmar HİNAIаT, tarih ǧylymdarynyŋ kandidaty