Adam saudasy – qazırgı zamanǧy eŋ qauıptı qylmystyq äreketterdıŋ bırı, ol tek jeke tūlǧalardyŋ qūqyqtaryn būzyp qana qoimai, qoǧam men memlekettıŋ qauıpsızdıgıne de qater töndıredı. Adam saudasymen küresude qūqyq qorǧau organdary men şekaralyq qyzmetterdıŋ üilesımdı jūmysy maŋyzdy röl atqarady. Qazaqstan adam saudasyna qarsy küreste halyqaralyq talaptarǧa sai zaŋnamalyq şaralardy qabyldap, qūqyq qorǧauşylar men şekara qyzmetınıŋ tiımdı yntymaqtastyǧyn damytuǧa küş saluda.
Qazaqstandaǧy adam saudasyna qarsy zaŋnamalyq negız
Qazaqstanda adam saudasymen küres üşın qūqyqtyq baza qalyptasqan. 2004 jyly Qazaqstan Respublikasy "Adam saudasy jäne basqa da auyr qylmystarǧa qarsy küres turaly" zaŋ qabyldap, 2009 jyly BŪŪ-nyŋ adam saudasy turaly "Palermo Protokolyn" ratifikasiialady. Būl qūjattar adam saudasyna qarsy kürestıŋ qūqyqtyq negızın qalap, halyqaralyq standarttarǧa säikes Qazaqstannyŋ mındettemelerın belgıledı.
Sondai-aq, Qazaqstan Respublikasynyŋ Qylmystyq kodeksınde adam saudasy üşın qataŋ jazalar qarastyrylǧan. Qūqyq qorǧau organdary būl zaŋdardy jüzege asyruda, qylmystardy anyqtap, qylmyskerlerdı jauapqa tartuda basty röl atqarady. Alaida, adam saudasynyŋ köbınese halyqaralyq sipatta bolatynyn eskere otyryp, qūqyq qorǧauşylar men şekaralyq qyzmetterdıŋ bırlesken jūmysy asa maŋyzdy.
Qūqyq qorǧau organdarynyŋ rölı
Qazaqstannyŋ qūqyq qorǧau organdary adam saudasymen küresuge qatysty maŋyzdy mındetterdı atqarady. Būl mındetterge qylmysty aşu, ony toqtatu, adam saudasynyŋ qūrbandaryn qorǧau, qylmyskerlerdı ūstau jäne olardy sotqa tartu kıredı. Qūqyq qorǧau organdarynyŋ jūmysy tört negızgı baǧyt boiynşa jürgızıledı:
- Qylmystyq tergeu: Adam saudasynyŋ qūrbandaryn qorǧau üşın tergeu amaldary qataŋ jürgızıledı. Adam saudasy qylmysynyŋ belgılerı köp jaǧdaida kürdelı, iaǧni būl qylmys bırneşe elder arasynda jüzege asatyndyqtan, qūqyq qorǧauşylar būl prosestı halyqaralyq deŋgeide üilestıredı.
- Qūqyq qorǧauşylardyŋ daiyndyq deŋgeiı: Qazaqstanda qūqyq qorǧau organdary adam saudasyna qarsy arnaiy daiyndyqtan ötken mamandardy daiyndaidy. Būl mamandar adam saudasy men basqa da adam qūqyqtaryna qatysty qylmystardy anyqtau, olarǧa kömektesu jäne tergeu barysynda qajettı daǧdylardy meŋgeredı.
- Qūrbandarǧa kömek körsetu: Qazaqstanda qūqyq qorǧau organdary qūrbandardy anyqtap, olardy reabilitasiialau ortalyqtaryna jıberıp, medisinalyq, psihologiialyq jäne qūqyqtyq kömek körsetu üşın ükımettık jäne ükımettık emes ūiymdarmen yntymaqtasady. Būl adamdardyŋ qoǧamǧa qaita beiımdeluıne ülken kömek körsetedı.
- Qūqyqtyq jäne aqparattyq qoldau: Qūqyq qorǧau organdarynyŋ taǧy bır mındetı – adam saudasynyŋ qūrbandaryna qūqyqtyq aqparat beru. Būl üşın arnaiy keŋes beru qyzmetterı men oqu baǧdarlamalary ıske asyrylady.
Şekaralyq qyzmettıŋ rölı jäne halyqaralyq yntymaqtastyq
Adam saudasynyŋ köbınese şekara asyryp jasalatyn qylmys bolǧandyqtan, Qazaqstannyŋ şekaralyq qyzmetı būl mäselede şeşuşı röl atqarady. Qazaqstannyŋ Şekara qyzmetı adam saudasynyŋ aldyn alu maqsatynda bırneşe maŋyzdy şaralardy qabyldauda:
- Şekaralyq baqylau: Şekara qyzmetı adam saudasynyŋ qūrbandaryn anyqtau üşın şekaralyq baqylaudy küşeittı. Būl şekaradan ötu kezınde küdık tuǧyzatyn adamdardy tekserudı, arnaiy sūraular men aiǧaqtar boiynşa tergeudı qamtidy.
- Qūrbandardy qaita qalpyna keltıru: Qazaqstannyŋ şekaralyq qyzmetı şekaradan ötıp jatqan adamdardyŋ arasynda adam saudasynyŋ qūrbandaryn anyqtau boiynşa jūmystar jürgızedı. Būl jūmys kezınde adamdarǧa psihologiialyq kömek körsetılıp, olardy qauıpsız jerge ornalastyru şaralary qabyldanady.
- Qūqyq qorǧau organdarymen bırlesken äreket: Şekaralyq qyzmet Qazaqstannyŋ qūqyq qorǧau organdarymen tyǧyz yntymaqtastyqta jūmys ısteidı. Osy yntymaqtastyq şeŋberınde adam saudasymen bailanysty qylmystardy boldyrmau üşın arnaiy küşter jūmyldyrylǧan. Mysaly, keden qyzmetı men polisiia arasynda tūraqty türde aqparat almasu jürgızıledı, būl qylmystardy aldyn ala boljauǧa jäne olardy uaqytynda toqtatuǧa mümkındık beredı.
Halyqaralyq yntymaqtastyqtyŋ maŋyzy
Adam saudasy halyqaralyq sipatqa ie bolǧandyqtan, Qazaqstan halyqaralyq ūiymdarmen jäne körşı memleketterdıŋ qūqyq qorǧau organdarymen belsendı türde yntymaqtasuda. Qazaqstannyŋ Şekara qyzmetı men polisiiasy halyqaralyq yntymaqtastyqty arttyru üşın bırqatar kelısımder men bastamalar qabyldady.
- Europalyq Odaqpen jäne Ortalyq Aziia elderımen yntymaqtastyq: Qazaqstannyŋ qūqyq qorǧau organdary adam saudasymen küres boiynşa Europalyq Odaq pen Ortalyq Aziia elderımen serıktestıgın küşeitu arqyly būl qylmystyŋ aldyn alu men tergeude bırlesken jūmystar jürgızude. Mysaly, Europalyq Odaqtyŋ qūqyq qorǧau agenttıgı (Europol) jäne Ortalyq Aziiadaǧy arnaiy qauıpsızdık qūrylymdary arasyndaǧy aqparat almasu men täjıribe bölısu adam saudasyna qarsy kürestı jedeldetuge mümkındık beredı.
- BŪŪ men halyqaralyq qūqyq qorǧauşy ūiymdar: Qazaqstan adam saudasymen küreske baǧyttalǧan halyqaralyq qūqyq qorǧauşy ūiymdarmen de tyǧyz bailanysta. Halyqaralyq köşı-qon ūiymy (IOM)men BŪŪ-nyŋ narkotikter men qylmys mäselelerı jönındegı basqarmasy (UNODC) adam saudasynyŋ qūrbandaryna kömek körsetu, zaŋnamalyq özgerıster engızu jäne aqparat almasudy qamtamasyz etu boiynşa bırqatar jobalardy ıske asyruda.
Qazaqstandaǧy adam saudasyna qarsy küres — būl keşendı jüienı qajet etetın kürdelı prosess. Qūqyq qorǧau organdary men şekara qyzmetı arasyndaǧy üilesımdı jūmys adam saudasynyŋ aldyn alu men qūrbandarǧa kömek körsetu üşın şeşuşı mänge ie. Osy saladaǧy halyqaralyq yntymaqtastyq pen täjıribe almasu qylmysqa qarsy tūrudy küşeitedı.
Degenmen, Qazaqstanda qūqyq qorǧau organdarynyŋ äleuetı men şekara qyzmetınıŋ jūmysyn jetıldıru qajet. Būl üşın halyqaralyq täjıribelerdı eskere otyryp, zaŋnamalyq şaralardy, tehnikalyq qūraldardy jäne kadrlardy damytu maŋyzdy. Älemdegı adam saudasynyŋ globaldy sipatyn eskersek, Qazaqstannyŋ halyqaralyq qauymdastyqpen yntymaqtastyǧyn arttyru da maŋyzdy baǧyt bolyp qala beredı.
