Nemıs tarihşycy, Gerda Henkel syilyǧynyŋ iegerı Karl Şliogel Reseidı öte jaqsy bıledı. Ol Resei prezidentı Putinnıŋ "jarqyn bolaşaǧy" ötkennıŋ enşısınde qalyp qoiǧan dep tūjyrady.
25 qaraşa künı keşke Diusseldorfte Gerda Henkel atyndaǧy bedeldı syilyqty tabystau räsımı öttı. 2024 jyldyŋ laureaty – nemıs tarihşysy Karl Şliogel atandy.
Qazırgı Resei men Ukraina arasyndaǧy soǧys keştıŋ basty taqyrybyna ainaldy. Būrynǧy aimaqtyq parlament ornalasqan K21 zamanaui öner muzeiınde ötken saltanatty şarada Ukrainadaǧy soǧystyŋ qaraly mejesı – 1000 kündı artta qaldyrǧany talqylandy. Būl oqiǧa ǧalymdar men qoǧamnyŋ oiynan ketpei, marapattau räsımınde därmensızdık atmosferasy sezıldı.
76 jastaǧy laureat öz tolǧanysyn jasyrmai, dauysyndaǧy dırılge qaramastan Resei turaly aitty. Ol Reseide bırneşe ret bolyp, bılım aldy, ǧylymi jūmystarmen ainalysyp, därıster oqyǧan jäne süiıktı ısı «qalalar men landşafttardy mätın retınde oqumen» şūǧyldanǧan. Onyŋ aituynşa, qazırgı oqiǧalar onyŋ jüregınde tereŋ jara qaldyruda.
Bedeldı syilyqty alǧannan keiın nemıs tarihşysy DW tılşısımen sūhbatta öz äserımen bölıstı.
- Sızdı marapatyŋyzben qūttyqtaimyz. Bız sızdıŋ süiıktı taǧamyŋyz – şpeslenı dämın tatu mümkındıgıne ie boldyq (syilyq negızın qalauşylar saltanatty keşke kelgen qonaqtar üşın laureattyŋ süiıktı taǧamyn arnaiy daiyndaidy). Sız orys nemese ukrain ashanasynyŋ süiıktı taǧamdaryn ūnatasyz ba?
- İä, men borşty jaqsy köremın. Ukrainaǧa barǧan saiyn, onda borştyŋ qanşalyqty keremet daiyndalatynyna ärdaiym taŋ qalamyn. Al Berlinde nege ukrain meiramhanalary joq ekenın tüsınbeimın. Köptegen meiramhanalarda ukrainalyq aspazdar jūmys ısteidı, bıraq ukrain ashanasyna arnalǧan jeke meiramhana joq. Osyndai meiramhanalar paida bolsa, men qatty quanar edım (Google-da «Berlindegı ukrain meiramhanalary» degen sūranys bırneşe mekenjaidy körsetedı. - Red.).
- Syilyqty tabystau räsımınde söilegen sözıŋızden Ukrainadaǧy soǧys bastalǧanyna 1000 kün ötse de, sızdıŋ älı de şoktan aryla almaǧanyŋyz baiqaldy. Endı sız köp jyldar boiy daiyndaǧan eŋbekterıŋızdı qaita qarastyrasyz ba?
- Joq, būl menıŋ eŋbekterımde nemese kıtaptarymda jazylǧandarǧa äser etpeidı. Menıŋ oiymşa, osy uaqytqa deiın maŋyzdy röl atqarmaǧan keibır aspektılerdı jaŋa qyrynan zertteu qajet bolady. Mysaly, imperiialyq ortalyq pen imperiialyq periferiia qūbylystary jäne ūlttyq qozǧalys pen belgılı bır mädenietke tän imperialistık sipat mäselesı. Äŋgıme tarihty qaita jazu turaly emes, ony qaita tüsınu turaly. Qalai bız Kantty jaŋa qyrynan oqi bastadyq, solai Puşkin men Dostoevskiidı de jaŋa közqaraspen oqimyz. İntellektualdyq tūrǧydan alǧanda, būl orys ädebietın aşuǧa öte qyzyqty jäne tyŋ täsıl bolady.
- Öz sözıŋızde Vladimir Putin soǧyspen bükıl orys mädenietın bylǧap jatqanyn aittyŋyz...
- Ol orys mädenietın qorǧanys qūraly retınde paidalanyp otyr. Putin simfoniialyq orkestrmen bırge gastroldık saparlarǧa Gergievtı (Qazan aiynda Valerii Gergiev basqaratyn simfoniialyq orkestr Qytaiǧa auqymdy gastroldık saparmen baryp keldı. Būǧan deiın orkestr Türkiiada bolyp, Efes qalasynda alǧaş ret öner körsettı. - Red.) jıberdı, onda olar orys klassikasyn oryndady. Būl – orys mädenietın Resei agressiiasyn bürkemeleu üşın paidalanu. Mūndai mysaldar ärdaiym bolǧan. Tarihta nasister basyp alǧan elderde Vagner men Furtvenglerdı jyldar boiy tyŋdauǧa mümkındık bolmaǧan uaqyttar boldy. Qazır de solai bolady. Būl muzykany jai ǧana tyŋdau mümkın emes. Qazır bız onymen bırge raketalardyŋ dybysyn estimız jäne būl ūzaq uaqyt boiy ūmytylmaidy.
- Resei prezidentı Putin sızdı Reseidı zertteuden alǧan quanyşyŋyzdan aiyrdy ma?
- Joq, men öz jūmysymdy jalǧastyramyn. Menıŋ älı de köptegen josparlarym bar. Putinizmdı ǧylymi taldau men synǧa alu maŋyzdy. Qazır köptegen adamdar Reseidı jau retınde qabyldaidy. Bıraq būl bızge onda bolyp jatqan prosesterdı, repressiialyq saiasatty jäne putinizmnıŋ mänın zertteudı toqtatu kerek degendı bıldırmeidı. Menıŋ oiymşa, būl mındettı şeşu älı de alda tūr.
- Köptegen nemıs BAQ ökılderı syilyqty tabystardyŋ aldynda sızdıŋ «Resei – dūşpan» degen sözıŋızdı taqyrypqa şyǧardy. Alaida Diusseldorftegı sözıŋızden men sızdıŋ jaqsy dosyŋyzdy joqtap tūrǧandai äser aldym. Sız Reseidı şynymen dūşpan köresız be, älde...?
- Eger sızde būǧan keletın laiyqtyraq söz bolsa... Resei soǧys jürgızıp jatyr. Būl tek Putinnıŋ soǧysy emes. Būl – reseilık sarbazdar, reseilık zymyrandar, Ukrainaǧa zymyrandardy ūşyruǧa qatysatyn reseilık injenerler. Sondyqtan būl turaly aşyq aitu kerek. Putin ǧana emes, Resei Federasiiasy, Resei soǧys jürgızude. Degenmen, men basqa Reseidıŋ bar ekenıne sengım keledı. Ol – mädeniettı, oilanuǧa qabılettı Resei. Būl dausyz şyndyq. Sol siiaqty, orys mädenietı bar ekenı de anyq. Būl – fakt. Bıraq qazırgı uaqytta soǧys turaly aitqanda, soǧysty jürgızıp jatqan Resei ekenın aitu kerek.
- Putinnıŋ tarihty jaqsy köretını jäne ony qaita jazuǧa tyrysatyny belgılı. Mysaly, Germaniianyŋ bırıguın anneksiia dep atady. Resei prezidentınıŋ bolaşaǧy bar ma? Älde ol ötkenge bailanǧandyqtan, tarihty öz paidasyna paidalanuǧa tyrysa ma?
- Putin tarihqa qaşyp barady. Öitkenı Reseidıŋ bolaşaǧy turaly eşqandai tüsınıgı joq. Būl – onyŋ mäselesı, onyŋ taǧdyry. Ol qazırgı Reseidıŋ qandai ekenın tüsınbeidı. Resei endı imperiia emes, ol – naǧyz Resei Federasiiasy, 21-ǧasyrdyŋ zamanaui Reseiı. Sondyqtan Putinnıŋ «jarqyn bolaşaǧy» artta, tarihta qalyp qoiǧan. Onyŋ jaŋa Resei üşın eşqandai tūjyrymdamasy joq. Putin – tarihşy emes, ol özıne qajet tarihty oidan şyǧarady.
