«At – er qanaty» dep jetı qazynanyŋ bırıne balaǧan, «at-aruaq» dep bır jüirıktı bükıl el, auyl namysyna sanaǧan. Sondyqtan ol jüirıktıŋ egesı at özınıŋ jeke menşıgı bolǧanymen ony basqa jaqqa satuǧa qūqy, qaqysy bolmaǧan. Ol – eldıŋ aty, el namysy synǧa tüser aituly alamanǧa bükıl bır ru, bükıl bır aimaq, öŋır sol attyŋ tıleuın tılep baratyn bolǧan. Bükıl tıleules aǧaiyn küŋırenıp aruaq şaqyryp sol attyŋ tıleuın tılegen. Atqa şapqan örımtal balalar soŋǧy ainalymda är qaisysy özınıŋ ūrany bolǧan baba atyn şaqyryp şyryldaǧanda ekı közderınen jas parlap, kele jatatyn. Qazaqtyŋ bar tırlıgı qanatty tūlparlarmen bıte qainasyp kelgen. Qazırgı taŋda qazekeŋ jylqy januaryn «mınseŋ – kölık, jeseŋ – as» dep bılıp, qadırın ūmyta bastaǧandai. Al bäige jarystary, säigülık ūstau bailardyŋ ermegıne ainalyp barady…
Qazırgı naryq zamanynda keibır auqatty käsıpkerler şeteldık mäşinenı bas jüldege tıgıp, bäige ötkızudı dästürge ainaldyryp keledı. Jaraidy, bar bolyp jatsa, solai-aq bolsyn. Bıraq, qazırgı at sporty talaby boiynşa, standartqa sai bäige 25 şaqyrymǧa şabady. Al, qazaqtyŋ bäigesı äu bastan ataqty adamdardyŋ asyn bergende, qazaqtyŋ üş jüzınıŋ basy qosylǧan toi-jiynda jüz şamaly, odan da köp at qosylyp 50-60 şaqyrymǧa jıberıletın bolǧan. Ol jaily köptegen mälımetter de jeterlık. Osydan 2-3 jyl būryn Moŋǧoliiada ülken at bäigesı ūiymdastyrylyp, attardy 80 şaqyrymǧa jıberıptı. Olardyŋ aty ūşpa, bırden qatty ekpınmen şabatyn attar emes, bır qalypty jäi şabatyn alasa, myqyr attar ǧoi dep uäj aitarsyz. Al, ötken ǧasyrlardaǧy äigılı Saǧynaidyŋ asy şe? Saǧynaidyŋ asynda bäige 60 şaqyrymǧa jıberılıp, oǧan 100-den astam at qosylǧany tarihtan belgılı. Attar bäigenıŋ arǧy basyna bır kün būryn jıberıldı deptı kezınde ony körgender. Aqan serınıŋ Qūlagerıne de qastandyq jasalatyn sol bäige ekenı belgılı. Ol az deseŋız, qyrǧyzdardyŋ ataqty baiy Şabdannyŋ asynda 100-den astam bäigege qosylǧan attar 45 şaqyrymdyq qaşyqtyqqa şapqany, sonda qazaq, qyrǧyz arǧymaqtary būl qaşyqtyqty qinalmai jüitkıp ötıp, ekı aǧylşyn säigülıgı zoryǧyp ölgenın älı künge jūrt jyr qyp aitady. Demek, «eskı erejege» qaita oralu arqyly bäigelerdıŋ aldyn bermei jürgen aǧylşyn, arab tūlparlaryn şaŋ qaptyruǧa bolady. Būlai dep aqymyz bardai aşynyp otyruymyzdyŋ jönı bar. Şynynda da aqymyz ketıp jür. Qazır bäige bailardıkı, barlardıkı boldy. Baişykeşter bäige oiynyn halyqtan tartyp alyp qoidy. Bäige būl künde onşaqty, keide odan da köp bailardyŋ baqtalastyq jarysyna ainalǧan siiaqty. Olai demei şe? Älemnıŋ tüpkır-tüpkırınen äkelıngen taza qandy, ūşpa onşaqty at qosylady. Bäige ūzaqtyǧy da solardyŋ yŋǧaiyna qarai qysqa qaşyqtyqta bolady. Olar bırden qatty şabady da ekı-üş ainalymnan soŋ bızdıŋ jergılıktı qarabaiyr jylqylardyŋ artynan quyp jetıp alady. Sodan soŋ, halyqqa bes-alty baidyŋ atynyŋ bäigeden bırınen soŋ bırı kelgenınıŋ nesı qyzyq. Odan görı audan, aimaqtardan at qosylsa, sol jaqtyŋ janküierlerı jan – alyp, jan berer edı. Börkın aspanǧa atyp, qiquǧa basyp, bır rahattanar edı. Ol kezde bar ümıtın sol öz aimaǧynan qosylǧan atqa artyp, kütıp tūrǧan halyq ta özın-özı ūmytyp: «İa, Aruaq! Aruaq, qoldai gör!» dep közınen jasy byrt-byrt etıp alǧa ūmtylyp bara jatar edı. Bügınde bäigenıŋ qaşyqtyǧyn ūzartumen qatar, atşabardyŋ jolyn dūrystasa, şabandoz şaŋǧa kömılmei, ärqaisysy öz erkımen şabatyn etse, jön bolar edı. Öitkenı, «qazırgı ainalyp şabatyn jer jöndı daiyndalmaidy, joldyŋ şūǧyl būryluy qauıptı. At şabatyn jol sol künı ertemen su sebılıp, at tūiaǧymen taptalmaidy. Şaŋnan janküierlerdıŋ de, tūlparlardyŋ da tynysy tarylady». Mūndai sözdı atbegıler men şabandozdardan jiı estitınbız. Sosyn bäige atyna 9-10 jasar bala şapqany jön. Qazır bız körıp jürgen bäigelerde bala ornyna, aiaǧy at bauyrynan asyp, mūrty tebındegen jıgıtter şapqanyn köremız. Qazırgı şabandozdar atty tülkı quǧandai ä degennen tebınıp, aiausyz qamşy salady. Odan at bırden demıgıp, boldyrady. Söitıp, şoqyraqtap, bäigenıŋ soŋynda qalady. Al at iesı üşın ainalym sany qanşa bolsa da, äiteuır, şoqyraqtap bäigenıŋ artynan erıp otyryp, märege jetuı maqsat siiaqty.
P.S. Ötken jyldyŋ qoŋyr küzınde Jambyl oblysynyŋ 70 jyldyǧyna, Kenen Äzırbaevtyŋ 125 jyldyǧyna arnalǧan at bäigelerı öttı. Ökınıştısı, sol bäigelerde tai jarysynan bastap, qūnan bäige, toq bäige, alaman bäigenıŋ bärınıŋ bas jüldesı men 1-şı, 2-şı oryndaryn Almatynyŋ säigülıkterı oljalady. Mūny jergılıktı atbegıler: «Alaman bäigenıŋ 55-60 şaqyrym emes, 25-31 şaqyrymdy qūrauynan, özgelerınıŋ de qaşyqtyǧy edäuır qysqa boluynan, mūndai qysqa qaşyqtyqta aǧylşyn, arab tūlparlary aldylaryna jan salmaitynynan», dep moiyndady. İä, at bäigelerınıŋ qaşyqtyǧynyŋ mūnşama qysqaruyna joǧaryda bız tılge tiek etken bäigege at qosuşy bailar öz «septıgın» tigızıp otyr. Olardyŋ: «Men aǧylşyn jylqysyn ūstap otyrmyn, ol 21 şaqyrymǧa deiın jaqsy şabady. Atty şarşatyp qaitemız, onyŋ üstıne kün de ystyq, odan da şaqyrymdy qysqartaiyq» dep dübırlı dodany jalpy halyqtyq oiyn sipatynan alyp qoiǧandarynan der edık. Eger būl jerde būrynǧy 50-60 şaqyrymdyq bäigenı qaita engızsek, söz joq, arab, aǧylşyn jylqylary jolda qalyp, qazaqy jylqylardyŋ mereiı üstem bolary anyq.
Myqtylyqty äne, sonda körer edıŋızder!..
Nūrbolat Äldibekov
