Ūlttyq oiyn — asyl mūra

6445
Adyrna.kz Telegram
https://adyrna.kz/content/uploads/2015/11/e6e85ddf9790e19cd970215229873ca8-960x500.jpg?token=fc3ff2f835247397d015f1b7188f81e9

Qazaqtyŋ ūlttyq oiyndary bes türge bölınedı. Olar: aŋǧa bailanysty, malǧa bailanysty, türlı zattarmen oinalatyn, zerektıktı, eptılıktı jäne ikemdılıktı qajet etetın, soŋǧy kezde qalyptasqan oiyndar. Olardyŋ negızgılerınıŋ özı jüzden astam. Būl oiyndardyŋ köbısınıŋ ejelden qalyptasqan arnaiy öleŋderı bar. Öleŋder oiynnyŋ estetikalyq äserın arttyryp, balalardyŋ öleŋ-jyrǧa degen ystyq yqylasyn oiatyp, köŋılın köteredı, dünietanymyn arttyryp, eŋbekke baulidy, şiryqtyryp, şynyqtyrady.

Etnograf – ǧalymdardyŋ paiymdauynşa, ata-babalarymyzdan bızge jetken ūlttyq oiyndarymyzdyŋ tarihy Qazaqstan jerınde b.z.b. bırınşı myŋjyldyqta-aq qalyptasqan. Olardyŋ ışınde toǧyzqūmalaq, quyrşaq, asyq oiyndary Aziia elderınde taipalyq odaq- tar men alǧaşqy memleket- terde keŋınen tarady. Bız-dıŋ qoǧamyzdaǧy ūlttyq oiyndardyŋ negızı, şyǧu tegı halqymyzdyŋ köşpelı dästürlı şaruaşylyq qare- ketterınen bastau alady.

Būlardyŋ köbısı mal şarua-şylyǧyna, aŋşylyqqa, jaugerşılıkke negızdılgen.

Ahmet Jünısovtyŋ aituynşa (Fäniden baqiǧa deiın, — Almaty: «Qainar», 1994), «Özge halyqtar siiaq-ty qazaqtyŋ da erteden qalyptasqan, atadan – balaǧa mūra bolyp jalǧasyp kele jatqan ūlttyq oiyn-sauyq türlerı bar. Zer salyp baiqap otyrsaq, ol oiyn-sauyqtar qazaqtyŋ ūlttyq erekşelıgıne, kündelıktı tūrmys-tırşılıgıne tyǧyz bailanysty tuǧan eken jäne adamǧa jastaiynan dene tärbiesın beruge, ony batyldyqqa, eptılıkke, tapqyrlyqqa, küştılıkke, tö- zımdılıkke t.b. ädemı adamgerşılık qasietterge bauluǧa baǧyttalǧan eken». Al endı, «Qazaqstan. Ūlttyq ensiklopediia» kıtabynda qazaqtyŋ ūlttyq oiyndarynyŋ män-maŋyzy turaly bylai dep jazylǧan: «Qazaq ūlty ne- gızınen ūrpaq qamyn basty maqsat etıp qoiyp, bala-lardyŋ naǧyz azamat bolyp qalyptasuyna asa zor män bergen. Nätijesınde dästür-lı bala tärbiesınıŋ basty qūraly retınde ūlttyq oiyndy orailastyryp, damytyp otyrǧan».

1. Aŋǧa bailanysty oiyndar: aqserek-kökse-rek, aŋşylar, aŋşylar men qoiandar, kırpışe qarǧu, qas-qūlaq, ordaǧy qasqyr.

2. Malǧa bailanysty oiyndar: alarman (qoiǧa qasqyr şapty), asau kök, bura-qotan, köksiyr, soqyr-teke, tüie men bota.

3. Türlı zattarmen oinalatyn oiyndar: aǧaş aiaq, aqqala, aqpa, aqsüiek, aqşamşyq, alaküşık, alty-baqan, arqan attau, arqan tartpaq, arqan tartys, aryndy arqan, asau mästek, asyq, attamaq, auyrtaiaq, äikel, äuetaiaq, batpyrauyq, belbeu soq, belbeu tartys, dauystap atyŋdy aitam, eptı jıgıt, jaiau kökpar, jemekıl, jıgıt quu, jıgıt oiyny, küzetşıler, kümıs ılu, qamaldy qorǧau, qaraşe, qimaq, qyz quu, lek (şöldık), mondanaq, oramal tastau, saqina jasyru, siqyrly taiaq, tapşy, kımnıŋ dauysy, taiaq jügırtu, tepe-teŋdık, tobyq, tūtqyn alu, tüiılgen oramal, şalma, şertpek, şıldık, hal qalai?

4. Zerektılıktı, eptılıktı jäne ikemdılıktı qajet etetın oiyndar: aigölek, aidapsal, atquma, audaryspaq, baǧana örmeleu, baltam şap, börıktastamaq, būǧnai, būǧybai, būqatartys, būryş, bız de, eger…, jasyrynbaq, jaiau jarys, kökpar, körşı, küres, qaramyrza, qassyŋ ba, dossyŋ ba?, qyndyq-sandyq, oryn tap, otyrmaq, sanamaq, sūraq-jauap, tasymaq, tasymaldau, teŋ köteru, tympi-tympi, ūşty-ūşty, üi üstındegı kım?, şymbike.

5. Soŋǧy kezde qalyp-tasqan oiyndar: ärıp taŋdau, brigada, meiramhana, nömır, parol, poşta, symsyz telefon, syŋaryn tabu. Būlardyŋ ışınde bırqatar oiyndar sporttyq, toi oiyndary bolyp sanalady. Al endı, qazaqtyŋ ūlttyq oiyndarynyŋ ışınde «quyrmaş» tärızdı jas säbilerge arnalǧan da oiyndar bar. Bız endı qazaqtyŋ ūlttyq oiyndarynyŋ negızgılerın taldap, tarqatsaq. Aqsüiek. Qyz-bozbalalar ony jazǧy aily tünde oinaǧan. Oiyn bastauşy jylqynyŋ baqai süiegın, ol bolmasa qoi- dyŋ jılıgın, nemese jauyrynyn, jambasyn qolyna alyp, oiynǧa qatysuşylarǧa körsetıp, belgılep alady da, oiynşylardy ekı topqa bölıp, alysyraq barady da aqsüiektı laqtyryp jıberedı. Qai toptyŋ oiynşylary aqsüiektı bırınşı bolyp tapsa, sol top jeŋgen bolyp sanalady. Süiek etı müjılıp, dalada jatyp künge küiıp, äbden aǧarǧan boluǧa tiıstı.

Altybaqan. Būl – jas-tardyŋ keşkılık bas qosyp, än aityp, dombyra tartyp, qyzdar, jıgıtter bolyp aitysyp, bır-bırımen äzıldesıp köŋıl köteretın oiyn-sauyǧy. Qazır de ülken toilarda altybaqan qūrylady. Altybaqandy qūru mynandai täsılmen jüzege asyrylady: alty baqandy syryqtyŋ ekı basyn üş-üşten qosaqtaidy da mosy tärızdı etıp bailap tastaidy. Baqannyŋ aşa tarmaǧy syryqqa kigızılıp tūruǧa tiıstı. Alty baqandy qūrastyryp bolǧannan soŋ onyŋ ekı basyna 3 qatar arqan bailanady. Arqan tartpaq. Ony arqan tartys dep te ataidy. Būl oiynnyŋ ekı türı bar. Bırınşısı jazda kögal üstınde, ekınşısı qysta qar üstınde oinalady. Jazda oiynşylardyŋ sany 10 baladan köp bolmasa, oi-yn qyzyqty bolady. Oiynǧa ūzyndyǧy 8-10 metrlık ekı ūşy tüiılgen arqan äzırlenedı. Onyŋ teŋ ortasyna belgı retınde qyzyl matany bailap qoiady. Oiynǧa qatysuşy ekı toptaǧylar öz jaǧynda boilaryna qarai sap tüzep, oiyn bastauǧa belgı berılgende arqandy öz jaǧyna qarai tartady. Qysta on –on bes bala tartqanda üzılmeitın arqan taŋdap alynyp, ülken adamnyŋ alaqanynyŋ kölemındei ekı taqtaidyŋ ortasynan ötkızılıp, ortasyna aqqala üiılıp, ekı jaq ony özıne qarai qūlatu üşın tartady.

«Audaryspaq». Ol – qazaq, qyrǧyz halyqtarynyŋ arasynda keŋ taraǧan oiyn. Atqa mıngen ekı jıgıt jekpe-jekke şyǧyp, bırın-bırı attan audaryp tastauǧa tyrysady. Audaryspaqqa ülken toilarda arnaiy jülde taǧaiyndalady. Oǧan on segız jastan asqan qaruly jıgıtterdıŋ qatysqany jön. Audaryspaq oiynynyŋ erejesı boiynşa saiysqa qatysuşylar salmaqtaryna qarai üş topqa bölınıp, küş synasady. Eptılıktı, küştılıktı, tapqyrlyqty, batyldyqty talap etetın sporttyq oiyn.

Aigölek. Ony qyz-jıgıtter ekı topqa bölınıp, qaz-qatar tūryp, bır-bırınıŋ qolynan ūstap tūryp oinaidy. Bır toptyŋ oiyn bastauşysy: «Aigölek-au, aigölek, aidyŋ jüzı döŋgelek, bızden sızge kım kerek?», dep sūraidy. Ekınşı toptyŋ oiyn bastauşysy: «Aigölek-au, aigölek, aidyŋ jüzı döŋgelek, sızden bızge Aqerke kerek!», — dep, bır adamnyŋ atyn atap şaqyrady da, aty atalǧan adam bar pärmenımen jügırıp kelıp, şaqyrǧan toptyŋ tızbegın üzıp ketuge tyrysady. Tızbektı üzıp ketse, ol toptan qalaǧan adamyn alyp ketedı, üze almasa sol topta qalyp qoiady. Oiyn ekı jaqtyŋ bırınıŋ adamdary tausylǧanşa jalǧasa beredı. Altyn qabaq. Mergender saiysy. Jıgıtter sadaq jebesın nysanaǧa ärı tez, ärı däl tigızuge tiıstı. Būl saiys ülken toilarda arnaiy jülde taǧaiyndalyp ötkızıledı. Altyn qabaq saiysynyŋ türlerı: jaiau nemese at üstınen sy-ryq basyndaǧy teŋgenı atyp tüsıru, joǧary laqtyrylǧan qalpaqty, basqa da zattardy atyp tüsıru, at üstınde şauyp kele jatyp nysanaǧa däl tigızu. Mergender saiysynyŋ taǧy bır türı – jamby atu, sadaq tartu.

At saiysy. Sporttyq oiyn. Onyŋ türlerı: at omyraulastyru, audaryspaq, jorǧa jarys, kökpar tartu, teŋge alu, qyz quu, qyz jarys, saiysu t.b. Olar ülken toilarda ūiymdastyrylady. Saiysqa tüsetın attar aldyn-ala jaratylady. At saiysyndaǧy keibır ūlttyq oiyndar Olimpiada oiyndarynyŋ josparyna engızılgen.

Alaman bäige. Mūnda jüirık, jarys attar 25-100 şaqyrymdyq qaşyqqa şabady. Onyŋ jolynda ainalyp ötetın köl, sai-sala, bel-belester tärızdı kedergılı jerler boluǧa tiıstı. Alaman bäige ülken toida, ülken asta, torqaly toilar men zor merekelerde jariialanady.

Aqşamşyq (saqina sa-lu). Būl – qazaq halqynyŋ erte zamannan kele jatqan dästürlı oiyny. Ony saqina salu, saqina tastau dep te aitady. Oiynǧa on –on bes adam qatysyp, ortaǧa bır jıgıttı nemese bır qyzdy şyǧaryp, qolyna saqina ūstatady. Oiyn erejesı boiynşa qyz-jıgıtter üide döŋgelene oty- ryp, ekı alaqanyn bır-bırıne qabystyryp alǧa sozady. Oiyndy jürgızuşınıŋ ala-qanyndaǧy saqinany kımge salsa da öz erkı. Ol barlyq adamdardyŋ alaqanyna saqina salǧan bolyp şyǧysymen, «Tūr saqinam, tūr», — dep, nemese «Aqşamşyǧymdy ber!» dep dauystaidy. Sol sät saqina tastalǧan adam ornynan atyp tūruǧa tiıstı, «Saqina mende», — dep. Ony körşısı ūstap almai qalsa, jūrt aldynda öz önerın körsetedı. Keibır kıtaptarda saqina tastau aqşamşyq emes, aqşymşyq dep te jazylyp jür.

Teŋge alu. Jerde jatqan teŋgenı atpen şauyp kele jatyp ılıp alu ülken eptılıktı, at qūlaǧynda oinaityn şabondozdyq täjıribenı talap etedı. Teŋgenı jerden ılıp alǧandarǧa bäige berıledı. Būryndary qazaq jıgıtterı atpen şauyp kele jatyp qolyndaǧy qylyşymen jerde jatqan tezektı tüirep alyp kökke laqtyryp jıberıp, ony jalma-jan qylyşymen ekıge bölıp şauyp tüsıretın. «Qyz quu». Ol – ūlttyq at sporty oiyny. Qazır būl oiynnyŋ erejesı jasalyp, bır jüiege keltırıldı. Qazaqstan-da qyz quudyŋ alǧaşqy sporttyq jarystary 1923 jyly ötkızıldı. Sodan berı merekelık baǧdarlamalarǧa engızıp keledı. Qyz quu jarysynda atqa mıngen jıgıt ainalyp qaitatyn jerge deiın aldynda atpen şauyp bara jatqan qyzdy quyp jetıp, onyŋ betınen süiuge tiıstı. Būl – jıgıttıŋ jeŋgenı. Quyp jete almasa, qaiyra şapqanda qyz jıgıttı, onyŋ atyn qamşynyŋ astyna alady. Būl – qyzdyŋ jeŋgenı. Kökpar. Ūlttyq at oiyny. Etnograftardyŋ aituynşa, äuelgı atauy «kök börı» sözınen şyqqan. Būryndary mal baqqan köşpelı halyqtar kök börını soǧyp alǧanda ölıgın at üstınde süirelep, bır-bırınen ala qaşyp, mäz-mäiram bolǧan. Keiın ol ūlttyq oiynǧa ainalǧan. Kökpar Orta Aziia halyqtarynyŋ da süiıktı oiyny. Kökpar jappai tartys jäne doda tartys bolyp ekıge bölınedı. 1949 jyly elımızde kökpar jarysynyŋ jaŋa erejesı bekıtıldı. Alaŋ kölemı qatysuşylar sanyna säikes. Eger är komanda 5 adamnan bolsa, alaŋnyŋ aimaǧynyŋ ūzyndyǧy 300 metr, enı 100 metr; 10 adamnan bolsa, 500h200 metr; 15 adamnan bolsa 700h300 metr; 20 adam bolsa, 1000h500 metr. Kökparda basy kesılgen serke tartylady.

«Ūşty-ūşty». Oiyn bastauşy oǧan qatysuşylardy jaŋylystyru üşın tez-tez ūşatyn, ūşpaityn zattardy aralastyryp aitady. Şart boiynşa oinauşylar ūşatyn zattarǧa ǧana qolyn köteruge tiıstı. Olar ūşpaityn zatqa qolyn köterıp qalsa, aiybyna öz önerın körsetedı. Oiyn bastauşy negızınen adamdardy bylaişa jaŋylystyrady:

- Ūşty, ūşty – tarǧaq ūşty! (ūşady).

- Ūşty, ūşty – jarǧaq ūşty! (ūşpaidy).

- Ūşty, ūşty – tyrna ūşty! (ūşady).

- Ūşty, ūşty – tyrma ūşty! (ūşpaidy).

«Soqyrteke». Oiynşylar döŋgelene tūrady. Ortaǧa oramalmen közı bailanǧan adamdy – «soqyrtekenı» şy-ǧarady. Şeŋber boiynşa tūrǧan oiynǧa qatysuşylar «soqyrtekenı» türtkıleidı. Ol sol kezde türtken oiynşyny ūstap alyp, atyn aituǧa tiıs. «Soqyrtekenıŋ» tynyş tūrǧan oiynşyny da ūstap aluyna bolady. Ūstalynyp qalǧan oiynşy «soqyrtekege» ainalyp, oiyn jalǧasa beredı.


Maqsat NAUANŪLY

Pıkırler