Täuelsızdık künı. 1991 jylǧy tarihi şeşım qalai qabyldandy? Eldıŋ bas basylymy «Egemendı Qazaqstan» gazetınde būl oqiǧanyŋ qalai körınıs tapqanyna şolu jasap kördık.
16 jeltoqsan – Qazaqstan Respublikasynyŋ Täuelsızdık künı. Däl osy künı Qazaq KSR Joǧarǧy Keŋesı «Qazaqstan Respublikasynyŋ memlekettık täuelsızdıgı turaly» Konstitusiialyq zaŋdy küşıne engızdı. Zaŋ 1990 jyldyŋ 25 qazanynda qabyldaǧan Memlekettık egemendık turaly deklarasiianyŋ qaǧidalary negızınde äzırlendı.
TÄUELSIZDIKTI JOǦARǦY KEŊES JARİIаLADY
«Egemendı Qazaqstan» gazetınıŋ 1991 jylǧy 14 jeltoqsandaǧy sanynda «Qazaqstan täuelsız memleket bolady» degen habar jariialanǧan. Mūnda Joǧarǧy Keŋestıŋ jetınşı sessiiasynda qarau üşın äzırlengen joba turaly aitylady. Iаǧni, Qazaqstannyŋ derbes memleket retınde täuelsızdıgın saltanatty türde jariialaitynyn aqiqat dep jazady.
Däl osy künı ötken Joǧarǧy Keŋestıŋ sessiiasynda deputattar aldymen salyq jüiesın jetıldıruge arnalǧan zaŋ jobalaryn taldady. Sodan keiın «Qazaqstan Respublikasynyŋ Täuelsızdıgı turaly» Konstitusiialyq Zaŋynyŋ jobasyn talqylauǧa kırısken. Sessiia barysynda tarihi qūjattyŋ der kezınde qabyldanyp jatqany aitylǧan. Būl Zaŋ jobasyna köptegen deputat öz közqarasyn bıldırgısı keletındıgı eskerılıp, ony ary qarai taldau 16 jeltoqsanǧa qaldyrylǧan.
Nätijesınde Zaŋ jobasyn pysyqtau üşın redaksiialyq komissiia qūrylyp, jūmysqa kırıstı. Sodan keiın deputtattar statialarǧa dauys berıp, Zaŋ tūtastai qabyldandy. Osylaişa 16 jeltoqsan künı Joǧary Keŋes saltanatty türde Qazaqstan Respublikasynyŋ memlekettık täuelsızdıgın jariialady.
REFERENDUM JOLY QANDAI JOL?
«Egemendı Qazaqstan» gazetınıŋ sol kezdegı parlamenttegı tılşısı, keiınnen oppozisiiaǧa şyqqan Rysbek Särsenbaiūlynyŋ «Täuelsız el boldyq» atty maqalasynda ekı künge sozylǧan sessiiadaǧy deputtattardyŋ talqylauy jazylǧan. Mäselen, deputat Sūltan Sartaevtyŋ Keŋes odaǧynyŋ küirep jatqanyn aityp, täuelsızdık alar sättıŋ kelgenın aitqan baiandamasyna V. Chernyşevtıŋ qarsy sūraq qoiǧany aitylady. Ol öz sözınde «Kımnen jäne neden täuelsız bolmaqpyz? Jetpıs jyl boiy jelkelep sögıp jürgen reseilık imperiianyŋ ülgısı boiynşa qazaq imperiiasyn qūruǧa ärekettenıp jürgen joqpyz ba?» deidı.
Oǧan S. Sartaev jauap retınde odaqta öz täuelsızdıgın jariialamaǧan tek bızdıŋ respublikanyŋ ǧana qalǧanyn aityp, jariialar sättıŋ jetkenın tüsındıredı.
Sondai-aq, būl maqalada A. Kniagininıŋ «Respublika prezidentı Qazaqstanda qazaq boluy kerek» degen sözıne A. Kozlovtyŋ mūndai ūsynysty azamattyq teŋdıkke qol sūqqandyq degenı de jazylǧan.
Būdan bölek Kozlov täuelsızdıktı qabyldau qajettıgın aitqanymen, onyŋ salmaǧyn arttyru üşın referendum ötkızuge ūsynys bıldırgen. Eger şeşım referendum arqyly qabyldanar bolsa, uaqyty sozylyp ketetını anyq edı.
«ONY QAŞAN JARİIаLAPTY?»
Deputat Suhov ta «parlamenttıŋ taǧdyryn şeşer kürdelı mäselenı tezedetuge nege qūmar? Erteŋ 17 million adam, onyŋ baqandai teŋ jartysy orys tıldı halyq, jat memlekette qalyp qoimai ma?!» degen üreiın jetkızdı. Bıraq oǧan da baiyppen, ädılettı jauabyn aitatyndar tabyldy.
Al, deputat T. Javoronkova zaŋ jobasyndaǧy 17-babtaǧy «özınıŋ qaruly küşterın «qūru qūqyǧy» jazylǧan tūsyna, onyŋ tek qorǧanys maqsatyna paidalanylatyndyǧyn atap körsetsek» degen ūsynys jasaǧan. Sonymen qatar ol Qazaqstan Respublikasynda qazaq, orys, aǧylşyn tılderın memlekettık tıl dep bekıtudı dūrys sanaitynyn aitqan. Deputattardyŋ köpşılıgı orys tılıne memlekettık märtebe berılgenın qoldady.
Är bapty jekelei talqylaǧan deputattar arasynda şet jaqtaǧy qazaqtarǧa qos azamattyq beru jönındegı jobaǧa da şüilıkkender bolǧan. Olarǧa Şerhan Mūrtaza «Qazaqstannan ketkender zorlyq-zombylyqtan aştyqtan, tepkı körgennen kettı. Olardyŋ öz ata-mekenındegı memlekettıŋ azamaty boluǧa haqysy bar! Olarǧa şekarany aşu, qos azamattyqty beru kerek» dep jauap bergen. Maqalada būdan bölek, Ö.Jänıbekovtyŋ, E. Asanbaevtyŋ, J. Äbdıldin, Ä. Kekılbaev siiaqty deputtaryŋ keibır zaŋdarǧa qatysty aitqan pıkırlerıne şolu jasalǧan. Sondai-aq, Zaŋǧa 270 deputattyŋ qoldau körsetkenı, 12 deputattyŋ qarsy şyqqany da jazylǧan.
18 jeltoqsan küngı «Egemen Qazaqstanda» Jeltoqsan oqiǧasynyŋ bes jyldyǧyna arnalǧan mitingte söilegen prezident N. Nazarbaevtyŋ sözın jäne memlekettıŋ Täuelsızdık turaly Konstitusiialyq Zaŋyn jariialaǧan. Jeltoqsan oqiǧasy kezındegı pozisiiasy kümandy bolǧan Nazarbaev aldymen jalǧyz özı qatysqan sailau ötkızıp, Täuelsızdık jariialanǧan künnıŋ ertesınde osy oqiǧanyŋ bes jyldyǧyna arnalǧan mitingıge qatysuǧa mäjbür bolady. Sol jiynda ol 17 jeltoqsandy Demokratiialyq jaŋǧyru künı dep jariialaǧanyn mälımdeidı.
«Egemendı Qazaqstan» gazetınıŋ keiınnen oppozisiiaǧa şyqqan tılşısı, qazırgı deputat Ermūrat Bapidıŋ «Täuelsızdık aldyq, endıgı tyndyrar ıs qaisy» atty Almatynyŋ aeroporty men kökbazarynda jürgızgen qysqaşa saualnamasy basylǧan. Mūndaǧy keiıpkerlerdıŋ bırı saudager bolsa, endı bırı – teplovoz maşinisı. Olardyŋ arasynda täuelsızdıktı qoldaǧandar da, «būǧan deiın būǧaudaǧy el me edı?» dep pıkır bıldırgender de, «ony qaşan jariialapty» dep beihabarlyq tanytqandar da bar.
Merei Myrzaǧaliqyzy
«Adyrna» ūlttyq portaly
