Qazaqstan alyp qaşu dästürımen küresudı josparlap otyr. Osy maqsatta eldıŋ zaŋnamasyna qyzdardy ūrlaǧany üşın qylmystyq jaza engızıluı mümkın. Mūndai qajettılık turaly qūqyq qorǧauşylar köpten berı aityp keledı.
Qazaqstan parlamentı 2024 jyldyŋ soŋyna deiın qalyŋdyq ūrlauǧa qylmystyq jaza engızu turaly el zaŋnamasyna tüzetulerdı qarastyruy mümkın. DW arnasynda sarapşylar Qylmystyq kodekske özgerıster engızu arqyly būl «ortaǧasyrlyq dästürdı» joiuǧa bolatynyn aitady.
Qazırgı uaqytta eldegı 16-25 jas aralyǧyndaǧy qyzdardyŋ kez-kelgenın alyp qaşu oŋai. Būl olardyŋ bolaşaǧyna balta şabuy ǧajap emes. Ärbır oqiǧa bırdei ssenarii boiynşa ötedı deuge bolady.
ALYP QAŞUDYŊ AQYRY. GÜLMİRANYŊ HİKAIаSY
Almatydaǧy emhanalardyŋ bırınde medbike bolyp jūmys ısteitın Gülmira Q. 19 jasynda qalai ūrlanǧanyn baiandady.
- Jiyrma jylǧa juyq uaqyt ötse de bärı älı künge deiın esımde. Men Almatyda oqydym. Universitetten üige keşkısın qaityp kele jatqan edım. Jolda şeteldık kölık toqtady. Işınen üş er adam şyǧyp, menı ūstap aldy. Menı kartop qapşyǧyndai kölıktıŋ artqy oryndyǧyna laqtyryp, üstıme körpe jauyp tastady. Ekı jaǧyma ekeuı otyryp, menı ūstap otyrdy. Ekı saǧattai uaqyttan keiın menı auyldaǧy bır üige alyp keldı. Üige kırgızgende äielder bırden maǧan aq oramal japty, būl – kelın boldyŋ degen dästür. Qarsylasyp kördım, bıraq eşteŋe ıstei almadym. Tıptı küieu jıgıttıŋ tuysy menı jıbermei, esık aldyna sūlap jatyp aldy. Sodan keiın ǧana bolaşaq küieuımdı kördım. Oǧan deiın ony körmek tügılı, tanymaitynmyn. Sol künı ol menı päktıgımnen aiyrdy, - deidı öz familiiasyn aşyp aituǧa batyly jetpegen Gülmira DW-ge bergen sūhbatynda.
Onyŋ aituynşa, ol ata-anasymen tek bır aptadan keiın ǧana bailanysqa şyǧa alǧan. Olardan qoldau kütken, kömek sūraǧan, bıraq ondai eşteŋe taba almaǧan.
- Äkem maǧan özıŋ kınälısıŋ dedı. Bükıl äulettı masqaraladyŋ, sondyqtan senı körgım kelmeidı dedı. Men qaida barmaqpyn? Osylaişa, men öz künın äreŋ körıp otyrǧan äulettıŋ kelını bolyp şyǧa keldım. Al menıŋ ata-anam auqatty adamdar edı, - dep Gülmira Q ömırındegı jaittardy baiandady.
Ol osy būǧaudan tek toǧyz jyldan keiın ǧana qūtyla alǧanyn aitty.
- Būl kezde menıŋ ekı balam bar edı. Balalarmen bırge audan ortalyǧyndaǧy emhanaǧa bardym. Sol jerde kütpegen jerden mekteptegı qūrbymdy kezdestırdım. Oǧan öz oqiǧamdy aityp berdım. Ol maǧan balalarymmen bırge Almatyǧa qaitudy ūsyndy. Men bırden kelıstım. Basqa alyp qaşqan qyzdar siiaqty, menıŋ jaǧdaiymda «şydap, beiımdelıp ketu» degen bolmady. Keiın qūrbym maǧan ajyrasuǧa da, jūmysqa ornalasuǧa da kömektestı. Al būrynǧy küieuıme bärıbır bolyp şyqty. Ol jolauşy tasyp taksi jürgızıp künın köretın edı. Sol käsıbın älı jalǧastyryp jatqan siiaqty. Bızge uaqyty da, köŋılı de bolmady. Endı ǧana aityla bastaǧan alyp qaşu üşın qylmystyq jauapkerşılık sol kezde engızılse, menıŋ ömırım müldem basqaşa bolar edı. Universitettı de aiaqtai almaǧanym ökınıştı, - dedı taiauda 40 jasqa tolatyn Gülmira.
ALYP QAŞUDAN TUYNDAǦAN AITYS
Qazaqstanda adamdardy mäjbürlı nekege tūrǧyzu maqsatynda ūrlaǧany üşın jauapqa tartudy közdeitın Qylmystyq kodekske jeke bap engızudıŋ qajettılıgı turaly pıkırtalastar 90-jyldardyŋ ortasynan bastaldy. Sol uaqyttan berı qūqyq qorǧauşylar men qoǧam qairatkerlerı qoldanystaǧy zaŋnama qalyŋdyq ūrlau ısıne qatysqandardy jauapqa tartuǧa mümkındık bermeitının ünemı atap körsetıp keledı.
Olarǧa jauap retınde ükımettık qūrylymdardyŋ ökılderı Qylmystyq kodekstıŋ 125-babyna (adamdardy ūrlau) sılteme jasap, mūndai qylmystar üşın 4 jyldan 7 jylǧa deiın bas bostandyǧynan aiyru jazasy qarastyrylǧanyn aitqan. Alaida olar qūqyq qorǧauşylardyŋ sol 125-baptaǧy erekşe eskertpege nazar audaru turaly eskertulerıne asyqpaǧan. Eskertpede adamdy erıktı türde bosatqan tūlǧanyŋ qylmystyq jauapkerşılıkten bosatylatyny körsetılgen. Mūny «ejelgı dästürdıŋ» jaqtauşylary belsendı paidalanyp, ūrlanǧan äielderdı nekege tūrǧannan keiın ǧana şartty türde bosatyp otyrǧan.
Qūqyq qorǧauşylar men qoǧam qairatkerlerınıŋ jaǧdaidy özgertuge ümıtı alǧaş ret 2023 jyldyŋ tamyz aiynyŋ basynda paida boldy. Sol kezde Qazaqstan prezidentı janyndaǧy adam qūqyqtary jönındegı uäkıl Artur Lastaev qalyŋdyq ūrlau mäselesıne qatysty öz pıkırın bıldırdı. Astanada ötken brifingte ombudsmen neke üşın adamdardy ūrlauǧa qylmystyq jauapkerşılık engızu turaly ūsynys äzırlengenın habarlady.
«Bız bas prokuraturaǧa būl qylmysty tek 125-baptyŋ aiasynda qarastyrmai, jeke qūramǧa bölıp şyǧarudy ūsyndyq. Būl ūsynys, bırınşıden, körşı elderdıŋ täjıribesıne, ekınşıden, BŪŪ-nyŋ ūsynystaryna negızdelgen» - dep atap öttı Artur Lastaev.
Degenmen, bas prokuraturanyŋ būl bastamany qoldaityn resmi mälımdemesıne qaramastan, alyp qaşu üşın qylmystyq jauapkerşılık engızuge baǧyttalǧan naqty äreketter baiqalmady. Lastaevtyŋ mälımdemesınen jarty jyl ötken soŋ, būl mäselege Qazaqstan prezidentı Toqaevtyŋ özı aralasuǧa mäjbür boldy.
- Elımızde qyz alyp qaşudy ūlttyq dästür sanap, el ışınde därıptegısı keletınder bar. Būl – müldem aqtauǧa bolmaityn zaŋsyzdyq, qaraŋǧylyq, tıptı, masqara tırlık. Örkeniettı qoǧamda är azamattyŋ abyroiy, qūqyǧy jäne bostandyǧy baǧa jetpes qūndylyq boluy kerek. Sondyqtan mūndai aqylǧa syimaityn äreketterdı qataŋ synǧa alu jetkılıksız. Oǧan qūqyqtyq baǧa berılıp, bırjola tosqauyl qoiyluǧa tiıs, - dep mälımdegen prezident Toqaev.
«ALYP QAŞU DÄSTÜR EMES»
Alyp qaşu üşın jazany qataŋdatudy qoldap kelgen Amanat partiiasynyŋ parlamenttegı tömengı palatasynyŋ deputaty Mūrat Äbenov DW-ge bergen sūhbatynda Toqaevtyŋ aralasuynsyz būl mäselenı memlekettık deŋgeide köteru ıs jüzınde mümkın bolmas edı dep atap öttı. Jeltoqsan aiynyŋ basynda Mūrat Äbenov parlamenttegı ärıptesterımen bırge zaŋnamaǧa ūsynylǧan tüzetulerdı qarastyruǧa engızudı talap etkenın aitty.
- Men qūqyq qorǧau organdarynda būl būrmalanǧan «dästürge» köz jūma qaraityn adamdardyŋ öte köp ekenın sezemın. 2023 jyly ışkı ıster ministrlıgıne alyp üşın qylmystyq jauapkerşılıktı qarastyru turaly ötınışpen jügıngen edım. Bıraq olar maǧan «eger 125-bap bar bolsa, nege kerek?» dep jauap berdı. Al ondaǧy eskertpe turaly bırde-bır söz aitylmady, - deidı deputat Mūrat Äbenov.
Sonymen qatar, ol qazırgı kezde alyp qaşu dästürı dep sanalyp jürgen būl ärekettıŋ, äsırese, eldıŋ oŋtüstık jäne batys aimaqtarynda, sondai-aq Astana men Almatyda kezdesetın türınıŋ, qazaqtarda eşqaşan bolmaǧanyn aitty.
- Orta ǧasyrlarda äielderdı ūrlauǧa tek äskeri qimyldar kezınde ǧana rūqsat etılgen. Būl soǧys oljasy retınde qarastyrylǧan. Bır-bırımen jau emes rulardyŋ qyzdaryn ūrlau öte auyr qylmys sanalǧan. Būl üşın tıptı ölım jazasyn qoldanǧan. Al qalyŋdyq ūrlaǧan adamnyŋ bükıl ruy ülken reparasiialar töleuge mındettelgen. İä, keide qyzdar öz süiıktılerımen qaşyp ketken jaǧdailar bolǧan. Bıraq būl ekı jaqtyŋ kelısımımen jasalyp, keiın olardyŋ ata-analary būl jaǧdaimen kelısken. Al qazırgı kezde qalyŋdyq tek üilenu toiy aldynda ǧana bolaşaq küieuın bıletındei ūrlau äreketınıŋ būl dästürge eş qatysy joq, - dep Mūrat Äbenov qazaq halqynyŋ dästürlerıne qatysty öz bılımımen bölıstı.
Eger Qazaqstan Respublikasynyŋ Qylmystyq kodeksıne adam qūqyqtary jönındegı uäkıl talap etıp otyrǧandai, 125-1-bap engızılse, neke qiiu maqsatynda adam ūrlaǧany üşın üş jylǧa deiın bas bostandyǧynan aiyru jazasy qarastyrylmaq.
- Sondai-aq, qylmystyŋ auyrlyǧyna bailanysty qoǧamdyq jūmystar, üş myŋ eseptık körsetkış mölşerınde aiyppūl (2025 jyly būl şamamen 12 mln teŋgenı nemese qazırgı baǧam boiynşa şamamen 22 myŋ eurony qūraidy) taǧaiyndalady. Eger būl äreket kämeletke tolmaǧandarǧa qatysty jasalsa nemese lauazymdyq mümkındıkterdı paidalana otyryp toptyq türde jüzege asyrylsa, jaza merzımı bes jylǧa deiın artady. Al eger ūrlau jäbırlenuşıge auyr zardaptar tigızse, onda on jylǧa deiın bas bostandyǧynan aiyru jazasy qarastyrylady, - deidı Mūrat Äbenov.
Ol sonymen qatar, alyp qaşu kezınde jiı kezdesetın zorlau äreketterı üşın bölek jaza taǧaiyndalatynyn aitty.
Amanat partiiasynyŋ parlament deputaty 2025 jyldyŋ basynda jaŋa tüzetulerdıŋ küşıne enuınen keiın qalyŋdyq ūrlau turaly polisiiaǧa tüsetın aryzdardyŋ sany aitarlyqtai ösetınıne senedı. Ol mūndai qylmystar üşın jazanyŋ sözsız bolatynyna ümıttenedı.
- Men statistikany zerttedım. Soŋǧy üş jylda resmi türde 214 aryz tırkelgen. Bıraq aryz beruge talpynystardyŋ äldeqaida köp bolǧanyn jaqsy bılemın. Sol 214 aryzdyŋ tek ony ǧana sotqa deiın jettı. Qalǧan 93 paiyzy qylmys qūramy joq degen sebeppen jabylǧan. Negızınde, memlekettık maşina osy uaqyt boiy būl qylmysty qoldap kelgen, - dep Mūrat Äbenov küiıne söiledı.
«ZORLYQTY AQTAUDYŊ ÄLSIZ TALPYNYSY»
Mūrat Äbenovtıŋ tobyna alyp qaşu fragmentı üşın jazany qataŋdatu turaly ūsynystar äzırleuge kömektesken advokat jäne qūqyq qorǧauşy Halida Äjıǧūlova DW-men äŋgıme barysynda zaŋnamadaǧy özgerıster tek 2025 jyldyŋ nauryzynyŋ basynda ǧana küşıne enuı mümkın degen boljam aitty. Ol da Äbenov siiaqty Qazaqstan azamattaryn qūqyqtyq jalpy oqytu boiynşa memlekettık saiasattyŋ, äsırese qalyŋdyq ūrlau jiı kezdesetın öŋırlerdegı sätsızdıgı turaly söz qozǧady.
- Dästürge sıltei salu – zorlyq-zombylyqty aqtaudyŋ öte älsız äreketı. Bıreu mūny qalyŋdyq üşın qalyŋmal töleuge mümkındıgı joq küieu jıgıttıŋ tyǧyryqtan şyǧu joly dep sanasa, men mūny XXI ǧasyrdaǧy örkeniettı qoǧam üşın müldem maŋyzdy emes ortaǧasyrlyq täjıribe dep esepteimın. Būl bızdıŋ mektepterde de, universitetterde de jastarymyzǧa adam qūqyqtary jetkılıktı deŋgeide üiretılmeitının, 2011 jyldan berı neke tek nekege tūratyndardyŋ erkımen jäne tolyq kelısımımen ǧana jasalatyny jazylǧan «Neke (erlı-zaiyptylyq) jäne otbasy turaly» kodekstı oqytpaitynyn bıldıredı. Qazaqstanda qalyŋmal töleudı talap etetın eşqandai zaŋ joq, - dedı Halida Äjıǧūlova.
Ol qazırgı qazaqstandyq jastar negızsız dästürlerden bas tartuǧa jiı bet būra bastaǧanyn alǧa tartty.
Advokat qalyŋdyq ūrlaǧandarǧa qatysy bar barlyq tuystaryn jazalaudy közdeitın jeke baptyŋ engızıluın qoldap qana qoimai, būl normalardy özı de qatysqan "Saltanat zaŋynyŋ" jobasyna engızudı ūsynǧanyn aitty.
- Äielderdıŋ qūqyqtaryn qorǧau jäne balalardyŋ qauıpsızdıgı turaly zaŋǧa özgerıster talqylanǧan kezde, men genderlık zorlyq-zombylyqqa tyiym salu turaly qosymşa bes tüzetu engızudı ūsyndym. Bızde älı künge deiın seksualdyq zorlyq-zombylyq üşın, stalking üşın, mäjbürlı nekege tūru üşın, kämeletke tolmaǧandarmen nekege tūrǧany üşın, neke jasy talaptaryn būza otyryp dıni räsımder jasaǧany üşın jaza qarastyrylmaǧan. Mūndai problemalar öte köp. Bıraq, ökınışke qarai, tek bır ūsynysqa ǧana nazar audaryldy. Sebebı būl bapqa qatysty naqty saiasi erık bar. Öitkenı biyl Qazaqstan prezidentı Atyraudaǧy ūlttyq qūryltaida alyp qaşu täjıribesın aiyptauǧa şaqyrǧan bolatyn, - dep atap öttı Halida Äjıǧūlova.
