Adam kóp bolǵan saıyn, qaldyq kóp bolady. Ózbekstan úshin bul aksıoma óte ózekti. Qazir respýblıka halqy jyl saıyn 9 mıllıon tonnaǵa jýyq qoqys shyǵarady, onyń 894 myń tonnasy nemese 10% -dan azy óńdeledi. Másele boljamdy demografııalyq ósýmen kúrdelene túsedi. Mamandardyń aıtýynsha, 2028 jylǵa qaraı turmystyq qatty qaldyqtardyń (TQQ) mólsheri 16-16,7 mln tonnaǵa jetedi.
Shuǵyl sheshýdi qajet etetin taǵy bir másele - qoqys jınaý máselesi. Respýblıkanyń Memlekettik ekologııa komıtetiniń málimeti boıynsha, 2013 jyldan 2017 jylǵa deıin halyqtyń tek 6% -y qatty qaldyqtardy jınaý jáne tasymaldaý qyzmetterimen qamtylǵan. 2019 jyly bul kórsetkish 57% -ǵa deıin ósti, biraq bul 30 mıllıon turǵyny bar el úshin óte az. Elestetip kórińizshi, ózbek halqynyń jartysyna jýyǵy qoqys mashınasy kelip, qoqysty tazalaıdy dep kútpeıdi. Olar ysyrapqa qaıda barady?
Bılik eshteńe jasamasa, el úlken qoqysqa aınalýy múmkin ekenin túsinedi. Osyǵan oraı, osy jyldyń sáýir aıynda Ózbekstan Prezıdenti Shavkat Mırzııoev taıaýdaǵy on jylǵa arnalǵan qatty qaldyqtardy óńdeý strategııasyn bekitti.
Birinshi kezeńde zańnamalyq bazany retke keltirý, tazartý qurylystarynyń materıaldyq-tehnıkalyq bazasyn jáne ınfraqurylymyn nyǵaıtý, tólem tártibin kúsheıtý josparlanýda. Alaıda, reforma budan erterek bastaldy dep boljaýǵa bolady: jyl basynan bastap azamattardan qoqys jınaýǵa arnalǵan qarajat pen qaryz aqshany Bas Prokýrordyń Mindetti Atqarý Bıýrosy jınady.
Strategııany iske asyrýdyń ekinshi kezeńinde jańa polıgondar men qaıta óńdeý kásiporyndaryn salýǵa baǵyttalǵan ınvestıııalarǵa nazar aýdarylatyn bolady. Nátıjesinde 2028 jyly turǵyndardy qatty qaldyqtardy jınaý jáne shyǵarý qyzmetterimen qamtý 100%, qaldyqtardy óńdeý kólemi 60% deıin ósýi kerek. «Qoqys máselelerin» sheshýge jumsalatyn ınvestıııalardyń jalpy kólemi shamamen 2,2 mlrd. AQSh dollaryn quraıdy, onyń kóp bóligi halyqaralyq qarjy ınstıtýttary men kommerııalyq bankterdiń nesıeleri, sondaı-aq tikeleı sheteldik ınvestıııalardy tartý esebinen qamtamasyz etiledi.
Qoqys degenimiz aqsha
Alaıda, Ózbekstanda TQQ basqarý strategııasy qabyldanǵanǵa deıin qoqysty qaıta óńdeý tek ekologııalyq turǵydan ǵana emes, sonymen qatar ekonomıka úshin de tıimdi dep sheshken adamdar da bar. Núkiste Rashıd Kartbaevtyń jeke kásiporny on jyl osy jumyspen aınalysady.
Qartbaev - tabysty kásipker, salaýatty ómir saltyn qoldaýshy. Mamandyǵy boıynsha bıolog, ol qyzanaq pen qarbyz ósiredi, olardy súıektermen tyńaıtady, al óndiristik qaldyqtar suıyq tusqaǵazdarǵa, tas tósemderine jáne jumsaq asfaltqa aınalady. Sózdiń týra maǵynasynda qoqys shyǵaratyn bıznes salǵan Rashıd Qaraqalpaqstanda alǵashqylardyń biri bolyp óziniń óndiris júıesin damytty.
2011 jyly Rashıd plastmassa óńdeýdi bastady jáne qaldyqtardy kiriske aınaldyrdy. Bul kásipke birneshe dostary men týystary sengenimen , bank senbedi. Bankte Kartbaevtyń bıznes-jospary qaraldy, biraq nesıe berýden bas tartty. Bank Qartbaevtyń ıdeıasy jalǵan dep oılady, ári óndiristi jyljytýǵa jáne shyǵyndardy óteı almaıtynyna senimdi boldy.
Qajet qarjyny - bes myń dollardy týystarynan alýǵa týra keldi. Bıznesti bastaý úshin shaǵyn bólme satyp alyp, jumysty bastap ketken Rashıd óziniń dosy Davlet Hodjabaevpen birge ımprovızaııalanǵan quraldardyń kómegimen óz bıznesine qajetti qural-jabdyqtardy jınady. Keńes zamanynan beri bos turǵan kásiporynnan qural-jabdyq taýyp, mehanızmniń qalaı jumys isteıtinin túsiný úshin bólshektedi, sodan keıin óz mashınalaryna qajetti barlyq bólshekterdi óńdedi. Alǵashqy stanoktaryn ǵaryshqa zymyran ushyratyndaı sezimde kútti. Baqyttaryna qaraı, alǵashqy mashınalary jumys istep ketti.
Núkistiń túkpir-túkpirinen adamdar plastıkalar men polıetılendi Qartbaevtyń kishkentaı sheberhanasyna tasydy, al óńdegish mashınalar olardy sý aǵatyn plastıkalyq qubyrlarǵa aınaldyrdy. Kásipkerler óz ónimderine qajetti sertıfıkattardy alyp, sata bastady. Olar óz ónimderin qurylys bazarlarynan eki ese tómen baǵamen satty.
Qaldyqtardan jasalǵan qubyrlardy alǵashqy satyp alýshylar Núkistiń birneshe yqsham aýdandarynyń turǵyndary boldy, jáne kóp uzamaı olar Qaraqalpaqstannyń túkpir-túkpirinen, tipti kórshiles Horezmnen kele bastady. On tórt kılogramm qaıtalama shıkizat dıametri 20 mıllımetr bolatyn 100 metr qubyrdy shyǵarady. Sondaı-aq, kásipkerler plastmassalardan brýschatka tósemder men plıtkalar jasap shyǵardy.
- Birde biz ózimiz shyǵaratyn cherepıanyń ústimen kólik júrgizeıik dep sheshtik. Nátıjesinde msyzat ta bolǵan joq! - deıdi «Mustanab-Hılol» JShS-niń basshysy Rashıd Qartbaev. - Bul plastık degenińiz barlyq basqa komponentterdi myqtap bekitip tastaıdy. Mańaıdyń bárinde shashylyp jatyr. Máselen, biz kúnine 3 tonna qoqysty óńdeımiz. Biz ony suryptap, qoldanysqa engizemiz. Turǵyndarǵa jumys bar, qala da taza. Kólik dońǵalaqtarynan biz pırolız maıyn alamyz, eski kıimderden - suıyq tusqaǵaz. Biz halyqtan shúberek satyp alamyz, sodan keıin oǵan daıyn ónimdi satamyz. Olar sonymen birge jeke menshik ıeleri men kásiporyndardyń, jeke qurylys salýshylardyń seriktestigin qabyldaýǵa daıyn. Birinshiden, bul naryqtaǵydan arzan, al ekinshiden, bizdiń jigitterdiń ózderi kelip, osy tusqaǵazdardy «jabystyrady». Sýretshiler klıentke ár túrli nusqalardy usynady.
Kez-kelgen qoqys jaqsy
Qartbaevtyń kásiporny ornalasqan ındýstrıaldy aımaqqa ákelingen tozǵan kıim, eski kórpe, perdeler jáne basqa da shúberekter suryptalyp, suryptalǵannan keıin dezınfekııalanady. Sodan keıin shıkizat usaqtalyp, paketterge oralady. Túsqaǵazdar jelimimen jáne boıaýmene aralasyp, sodan keıin qabyrǵalarǵa jaǵylady.
Núkistegi jeke úı ıeleriniń birneshe seriktestigi tájirıbe jasady - aǵartý men boıaýdyń ornyna olar podezderde suıyq tusqaǵazdardy qoldana bastady. Turǵyndar bolsa bul usynysty maquldap, tipti jóndeýge ózderi de qatysty. Kóptegen podezderde qabyrǵaǵa gúlder túsip, aǵashtar ósip, ertegi keıipkerleri paıda boldy. Seriktestikterdegi mundaı jóndeý ádettegiden áldeqaıda arzan. Sonymen qatar, suıyq tusqaǵaz kógerýden jaqsy qorǵaıdy, jylýdy saqtaıdy jáne jaqsy dybystyq oqshaýlaý retinde qyzmet etedi.
Kompanııanyń tapsyrystary birneshe aı buryn aldyn-ala josparlanǵan, sondyqtan Rashıd jańa adamdardy jumysqa qabyldaýǵa daıyn. Tek qaıtalama shıkizatty suryptaýda shamamen 150 adam jumys isteıdi. Olar Núkis úshin jaqsy jalaqy alady - aıyna 1 mıllıonnan 2 mıllıonǵa deıin (shamamen $ 106-212). Munda jumys isteıtinderdiń arasynda alımenttik jáne májbúrli qoǵamdyq jáne túzetý jumystaryna tartylǵan adamdar da bar. Rashıdpen kelisim boıynsha olardy munda Núkis polıııa bólimi jiberedi. Kásipker sondaı-aq turmysy tómen otbasylardyń jastaryn jumysqa jıi alady. Eshkim bul jerden ketkisi kelmeıdi, kerisinshe, qosymsha jumys isteýge daıyn - bul qosymsha tabys. Barlyq tólemder resmı túrde, plastıkalyq karta boıynsha nemese qolma-qol aqshamen júzege asyrylady. Ol meniń jasyratyn eshteńem joq deıdi - ýaqytyly salyq tóleıdi, satylǵan qubyrdyń nemese plıtkanyń ár metri úshin chek tapsyrýy kerek.
Rashıd Qartbaevtyń sheberhanasynan shyqqan qoqystan jasalǵan tusqaǵazdar.
- Jaqynda biz úshin jańa eki ónim túrin - terrassalyq taqtalar men shıfer óndirisin ıgerdik. Quramy qarapaıym: 60% -y - senbilikterden keıin polıgonǵa ákelingen japyraqtar men shópter, qalǵany sol plastıkten turady, - dep jalǵastyrdy Rashıd Qartbaev. - Mundaı ónimdi shyǵarýǵa arnalǵan jabdyq shamamen 350 myń dollar turady, onyń bir bóligin Qytaıdan satyp aldyq. Qalǵan barlyq bólshekterdi biz ózimiz óńdedik, jumys jasap, iske qostyq. Nátıjesinde, shamamen úsh ese arzan boldy. Biz jumsaq asfalt shyǵaramyz - negizgi komponentter - polıstırol, lak jáne rezeńke qaldyqtary. Biz ony kórsetilimge shyǵarǵan joqpyz, biraq jeke tapsyrys jetkilikti. Biz sondaı-aq synyq áınekten órnekti jáne keskinsiz syrtqy sylaqty jasaımyz.
Kartbaev, sonymen qatar, mal súıekterin halyq pen kásipkerlerden satyp alady, olardy barbekıý men meıramhanalardan alady. Súıekter et qaldyqtarynan tazartylady, muqııat jýylady jáne jumsaq bolǵansha birneshe saǵat qaınatylady. Betine qalqyp ketetin maı alynady. Asqorytylǵan súıekter «dıetalyq» jáne holesterın bolmaýy mańyzdy. Sodan keıin olar keptirilip, súıek tamaǵyna aınalady. Bul dıetalyq qosymsha, kásipkerdiń aıtýy boıynsha, qus etin tamaqtandyrýǵa ketedi, ol ındýstrıaldy aımaqtaǵy tájirıbelik alańda ósiriletin kókónistermen uryqtandyrylady. Bul taǵamdy jergilikti fermerler satyp alady.
Kásipker qoqysty qalaı durys shyǵarýǵa jáne odan kiris alýǵa múddeli barlyq adamdarǵa bilimi men tájirıbesimen bólisedi. Ol elimizdiń birneshe qalasynda sheberlik sabaqtaryn ótkizdi, búkil Qaraqalpaqstandy aralap, adamdarǵa ózi sııaqty jobalarǵa qarajat salýǵa úgit-nasıhat júrgizdi. Ol básekelestikten qoryqpaıdy jáne tipti birinshi satyda jańadan bastaýshylarǵa kómektesýge daıyn: Rashıd Kartbaev týǵan ólkem taza bolsa men úshin qýanysh deıdi.
Qoqys bárine jetedi
Núkistik kásipkerdiń bul mysaly basqa qalalardaǵy ózbekter úshin is-qımyl "sıgnaly" bola alady. Shynynda, eger siz qoqysty durys óńdeıtin bolsańyz, onda siz jaqsy paıda taba alasyz. Iri kompanııalar qatty qaldyqtardy suryptaý jáne eksporttaý quqyǵy úshin kúresip jatqandyǵy beker emes.
Strategııa qabyldanǵanǵa deıin birneshe keremet jobalar týraly aqparat paıda boldy. 2016 jyldyń sońynda Samarqand qalasynyń janynda - qala ortalyǵynan 15 km qashyqtyqta ornalasqan Hıshraý aýylynyń mańynda 20 ga aýmaqty quraıtyn jańa polıgon salý josparlary jarııalandy. Sondaı-aq, táýligine 80 tonna qaldyqty óńdeı alatyn keshen salý josparlanǵan bolatyn. Investıııa kólemi 37 mıllıon eýrodan asady, onyń 23,5 mıllıony - Franııanyń damý agenttiginiń nesıesi, 8 mıllıon - Ortalyq Azııanyń ınvestıııalyq qorynyń granty, 5,6 mıllıon - Ózbekstan bıýdjetinen. 2018 jyldyń shildesinde "Samarqand habarshysy" polıgonoryny «masqara ornyna» - tabıǵı qoqys pen shoshqalardyń jaıylatyn aýmaǵyna aınaldy dep jazdy. Jergilikti bılik buǵan jaqynda franýz seriktesteri qarjylandyratyn jumys bastalady dep málimdedi. Alaıda bul jalǵan bolyp shyqty. Ústimizdegi jyldyń tamyz aıynda Samarqand aldyn-ala daıyndalǵan bas josparynyń tusaýkeserinde sheneýnikter Hıshraý polıgony turǵyn aýdandarǵa jaqyn ornalasýyna baılanysty tolyǵymen jabylatynyn aıtty. Nelikten olar buǵan deıin jappaǵan, bul - sheteldik ınvestıııalardyń taǵdyry sekildi qupııa kúıinde qaldy.
Aldaǵy ýaqytta Tashkentte qatty qaldyqtardy óńdeıtin birneshe iri zaýyt salynbaq. Ótken jazda ıtalıandyq Waste to energy kompanııasy ózbek astanasynda kúnine 1200 tonna qoqysty elektrlik jáne jylý energııasyna aınaldyrýǵa qabiletti eń úlken qaldyqtardy basqarý boıynsha kompanııa qurýdy josparlaǵany týraly habarlady. Keıin qazaqstandyq seriktesterdiń kómegimen osyndaı kásiporyndy qurýǵa nıet bildirgeni týraly aıtyldy. Biraq, aıtylǵanymen áli iske aspady. Osydan bir aı buryn Ózbekstannyń Memlekettik ekologııa komıteti Sıngapýrde ornalasqan Alpha Global Capital kompanııasy qaldyqtardy óńdeıtin plazmalyq zaýyt salýǵa 15 mıllıon dollar ınvestıııa salady degen aqparat taratty. Joba respýblıkanyń qaı aımaǵynda júzege asyrylatynyn sheneýnikter naqtylamady.
Ózbek qoqysynan aqsha tabý - bul jaqsy kásip. Eger siz barlyq atalǵan jobalar iske asady dep oılasańyz, núkistik Qartbaev sııaqty qoqystyń jelin murjadan shyqqan tútinge, sodan keıin syńǵyrlaǵan tıynǵa aınaldyrasyz.
Azız Iakýbov, Djýlıana Aleksandrova "Fergana"
"Aýdarǵan "Adyrna" ulttyq portaly
