Baiqoŋyrdyŋ salynǧanyna 70 jyl toldy. Äskeri qūrylysşy reseilık basylymǧa bergen sūhbatynda Gagarin start alaŋynyŋ ornynan köne örkeniet oşaǧy tabylǧanyn aitqan. Qazaqstan öz jerındegı arheologiialyq artefaktıden beihabar bolǧan ba?
Osydan tura 70 jyl būryn, 1955 jylǧy 12 qaŋtarda, alǧaş ret Töretam beketındegı ekı vagon-üige äskeri qūrylysşylar kelıp ornalasty. Osylaişa Baiqoŋyr ǧaryş ailaǧyn saluǧa daiyndyq bastaldy. Ondaǧy №1 ǧaryştyq ūşu keşenınen, nemese Gagarin start alaŋynyŋ ornynan qazaq jerındegı ejelgı örkenietke tiesılı artefaktınıŋ tabylǧanyn bılemız be?
QŪRYLYSŞYLAR NE SALǦANYN BILMEGEN
Qūpiia mälımet qataŋ saqtalǧan uaqytta äskeri qūrylysşylar ne salyp jatqanyn bıldı me? Būl turaly Reseidıŋ eŋbek sıŋırgen qūrylysşysy, aty aŋyzǧa ainalǧan Gagarin atyndaǧy start alaŋynyŋ proraby, otstavkadaǧy polkovnik Sergei Alekseenko «Rossiiskaia gazetaǧa» aityp bergen.
- Olar tek qorǧanys ministrlıgı şekaralardy qorǧau jäne soǧys jaǧdaiynda AQŞ-qa jauapty iadrolyq soqqy jasau üşın zymyran bazasyn qūryp jatqanyn bıldı. Bas ştabtyŋ oilap tapqan aŋyzy boiynşa būl baza «Stadion» dep ataldy. Alǧaşqy qūrylysşylar Töretam stansiiasyna 1955 jyldyŋ qaŋtarynda keldı. Bıraq tek qyrküiekte alǧaşqy startqa arnalǧan şūŋqyr qazu jūmystary bastaldy. Bastapqyda tehnika jetıspedı. Nebärı bes skreper, ekı buldozer, ekı ekskavator jäne bes samosval boldy. Osylarmen 50 metr tereŋdıktegı şūŋqyrdan bırneşe aidyŋ ışınde 1 million tekşe metrden astam topyraq şyǧaruǧa tura keldı. Būl Azov teŋızın qasyqpen qazǧanmen bırdei edı. Tereŋdık 1,5-2 metrge jetkende, qūmnyŋ ornyna ekskavator şömışıne baǧynbaityn auyr saz şyǧa bastady. Bız ony balǧamen jūmsartuǧa tyrystyq, bıraq eş nätije bolmady. Al būl kezde türlı instansiia ökılderı syzbalarǧa qarap, sol kezdegı prorabtyŋ «bos jatqanyn» aityp synady. Nätijesınde, ol öz qabıletıne degen senımın joǧaltyp, jai ǧana bır şūŋqyrdy qazu qolynan kelmeitının oilap, auruhanaǧa tüsıp qaldy. Men ol kezde basqa nysandarda jūmys ıstep jürdım. Esımde, şūŋqyr jūmysyna tüspesem eken dep oiladym. Bıraq tılegım kerısınşe boldy. 1956 jyldyŋ qaŋtarynan bastap menı alǧaşqy ǧaryştyq starttyŋ proraby etıp taǧaiyndady. Söitıp Baiqoŋyrdyŋ nölden bastap, barlyq qūrylys kezeŋderınen öttım. «Gagarin keşenın» tapsyru aktısıne qol qoiuǧa deiın, keiınırek basqa da nysandardy paidalanuǧa bergenge deiın jūmys ıstedım, - deidı Gagarin atyndaǧy start alaŋynyŋ proraby, otstavkadaǧy polkovnik Sergei Alekseenko.
«BIZ EJELGI ÖRKENİET JİEGINDE QŪRYLYS JÜRGIZIP JATYRMYZ...»
Gagarin atyndaǧy start alaŋynyŋ proraby, otstavkadaǧy polkovnik Sergei Alekseenkonıŋ ǧaryş ailaǧynyŋ bas konstruktory Sergei Korolevpen bailanysy öte tyǧyz bolǧan. «Korolevtıŋ qatal mınezın sezındıŋız be?» degen sūraqqa Alekseenko bylai dep jauap berdı:
- Ol menı alǧaş kezdeskende-aq, keudemnen ūstap aldy. Aita keteiın, onyŋ familiiasyn qūpiia saqtau maqsatynda aşyq aitqan emes, tek «sızben bas konstruktor kezdesedı» dep qana aityldy. Şūǧyl kezdesu qajet boldy. Bız bırneşe ūsaq jarylystardy jasadyq ta, kenetten su deŋgeiıne jettık. Sonda ǧana jobalau institutynyŋ syzbalary gidrogeologiia turaly mälımettersız daiyndalǧany belgılı boldy. Men toqtap, jetken tereŋdıkte ırgetas plitasyn ornatudy ūsyndym. Bıraq tapsyrys beruşınıŋ «rūqsaty» qajet edı. Alaida Sergei Pavlovich menıŋ betıme jūdyryǧyn taqap, «Joq, sen maǧan şūŋqyrdy däl jobadaǧydai etıp qazyp beresıŋ, äitpese öte alys jerden altyn ızdeitın bolasyŋ!» - dep qatal aitty. Men aşulanyp, «Sızge osy tereŋdık nege sonşa maŋyzdy? Bır metr artyq, bır metr kem – aiyrmaşylyǧy qandai?» - dep jauap qattym. Korolev sabyrǧa kelıp, «Men būǧan kelıse almaimyn. Raketanyŋ aǧyndyq gazdarynyŋ erkın jüru ūzyndyǧy ūşatyn raketanyŋ biıktıgınıŋ jartysynan kem bolmauy tiıs. Äitpese, raketa starttan köterıle almaidy nemese köterılgen soŋ, jaqyn maŋǧa qūlap tüsedı. Sondyqtan ötınemın, bärın jobada körsetılgendei etıp orynda!» - dedı. Sol kezde ǧana alǧaş ret bız şyn mänınde ne salyp jatqanymyzdy tüsındım. Keiın de Korolevpen azdaǧan kelıspeuşılıkter boldy, bıraq özara tüsınıstık tolyqtai ornady,- deidı Sergei Alekseenko.
- Aqyry, bas konstruktordyŋ ötınışın oryndadyq. Şūŋqyrdy qazu kezınde su baspady. Bärın eseptep, qajettı deŋgeige deiın «qūrǧaq jerden» topyraqty alu üşın ekı quatty jarylys jasadyq. Bızge «joǧarydan» jarylys jasauǧa tyiym salynǧan edı. Bıraq basqa amal körmedık. Özımızge qauıp-qater tönse de äreket jasadyq. Men ǧaryş ailaǧy qūrylysynyŋ basşysy Georgii Şubnikov pen qorǧanys ministrlıgı bas basqarmasynyŋ bas injenerı Mihail Grigorenko arasyndaǧy äŋgımenıŋ kuäsı boldym. «Eger bırdeŋe bolsa, Alekseenkony türmege otyrǧyzbaimyz, bıraq bır jūldyzyn alyp, şenın tömendetemız» degen bolatyn olar. Alǧaşqy şurftar tünde būrǧylandy. Al kündız olardy topyraqpen bürkemelep qoiatyn. Būl tekseruşılerdıŋ eşteŋe baiqamauy üşın jasaldy. Bırınşı jarylys taŋǧy saǧat 5-ke belgılengen edı. Al oǧan bes minut qalǧanda maǧan jarǧyştar brigadirı kelıp, «Mümkın, jarmai-aq qoiamyz. Būl şūŋqyrdy jartylai qazylǧan küiınde qaldyraiyq» - dedı. Men sausaǧymmen eskertu jasap, saǧatty körsettım. Sodan keiın 20 tonnalyq jarylǧyş zatty jardyq. Bırınşı bolyp şūŋqyrdyŋ şetıne brigadir keldı. Qarap tūryp «jaraisyŋ, prorab! Su joq. Akademik-kontrolerlerdıŋ mysyn basyp tastadyq!» dep aiqailap jıberdı, - dep eske alady Alekseenko.
- Sergei Korolev Baiqoŋyrdy Odessa, Mäskeu jäne Troise-Sergii lavrasymen qatar tūratyn baqytty meken dep sanaityn. Nege deseŋız, Gagarin atyndaǧy start alaŋy qazylǧan şūŋqyrdan 35 metr tereŋdıkte ejelgı oşaq orny, tūz bailanǧan aǧaş otyn qaldyqtary tabyldy. Qūrylysşylar dereu arheologtardy şaqyrdy, bıraq olar kelmedı. Sodan keiın oşaq pen otyn qaldyqtary jäşıkke salynyp, astanaǧa jıberıldı. Üş aidan keiın jauap keldı. Tabylǧan zattyŋ jasy 10-30 myŋ jyldyqty qamtityn bolyp şyqty. Mūny bılgen Sergei Pavlovich «bız ejelgı örkeniettıŋ jiegınde qūrylys jürgızıp jatyrmyz, demek, būl bız üşın de baqyt mekenı bolady» - dep tüiındedı. Özı oşaq ornynan tabylǧan bır kışkentai kömırdı sırıŋke qorabyna salyp, özımen bırge alyp kettı, - deidı Gagarin atyndaǧy start alaŋynyŋ proraby bolǧan otstavkadaǧy polkovnik Sergei Alekseenko.
ǦARYŞ AILAǦYNDAǦY IŞIMDIK İGILIK PE?
Baiqoŋyrdaǧy Gagarin atyndaǧy start alaŋynyŋ proraby bolǧan otstavkadaǧy polkovnik Sergei Alekseenko ǧaryş ailaǧyndaǧy mynandai bır derekten de habar berdı.
- 1957 jyly Korolevtıŋ kömekşısı jüielerdı juu üşın 12 tonna spirtke tapsyrys bergen edı. Alaida tek 7 tonnasy ǧana paidalanyldy. Qalǧanyn ne ısteu kerek? KSRO Memlekettık qamtamasyz etu basqarmasy kelesı jylǧa tek paidalanylǧan mölşerge ǧana spirt böletının bärı bıletın. Kömekşı buldozer şaqyryp, sisterna janynan şūŋqyr qazdy da, qalǧan spirttı sol jerge töktı. Sodan soŋ ony qūmmen kömıp tastady. Bıraq bıreu būl turaly bılıp qalyp, qūmdy aşyp tastapty... Osylaişa, ışımdık tyiym salynǧan poligonda ışıp jüretınder paida boldy. Degenmen, tez arada qaita tärtıp ornady. Spirttıŋ qalǧanyn örtep jıberdı. Al Sergei Pavlovich «Qandai ūiat, osyndai iıgılıktı jerge kömuge tura keldı» dep ūzaq uaqyt boiy kürsınıp jürdı - dep eske aldy prorab Baiqoŋyr ailaǧyndaǧy qūrylys hikaiasyn.
Reseidıŋ «Roskosmos» kompaniiasy Qazaqstanǧa bır kezderı Iýrii Gagarin ūşqan Baiqoŋyrdaǧy №1 ūşu alaŋyn mūrajai keşenıne ainaldyrudy ūsynǧan. «Roskosmos» Baiqoŋyrdaǧy paidalanylmaǧan ǧaryştyq tehnologiialardyŋ ülgılerı ornalasatyn mūrajai keşenın jasamaqşy.
№1 ǧaryştyq ūşu keşenı «Gagarin starty» dep te atalady. Däl osy jerden 1961 jyly 12 säuırde jer betındegı tūŋǧyş ǧaryşker 27 jastaǧy Iýrii Gagarin mıngen keme ǧaryşqa ūşyryldy. Onyŋ ūşuy 108 minutqa sozyldy. Bügınde ǧaryş ailaǧy men attas qalany Resei Qazaqstannan 2050 jylǧa deiın jalǧa alǧan. «Baiqoŋyr» keşenınıŋ audany 6717 şarşy şaqyrymdy alyp jatyr. Onda ärtürlı ǧaryştyq qūrylǧylar arqyly 3 myŋnan astam zymyran ūşyrylǧan. Osy jerden orbitaǧa 150-ge juyq ǧaryşker attanǧan.
Ūqsas jaŋalyqtar
