Pedagog Aiatjan Ahmetjan qazırgı bılım jüiesın şiratu jäne saladaǧy qordalanǧan mäselelerdı şeşu joldary turaly öz ūsynystarymen bölısedı.
Qazaqstanda soŋǧy 5 jylda jekemenşık mektepter sany artyp keledı. Resmi statistikaǧa süiensek, 2016 jyly elımızde 112 mektep bolsa, 2023 jyldyŋ oqu jylynda 551 mektepke deiın jetken. Al memleket menşıgındegı mektepter kerısınşe qysqaruda. Būl elımızdegı bılım sapasyn arttyra ala ma? Jeke menşık mektep qandai mäselenı şeşpek?
Būl turaly “Adyrna” ūlttyq portaly belgılı ūstaz, bılım sarapşysy, «Qazbilim» ortalyǧynyŋ jetekşısı Aiatjan Ahmetjanmen sūhbattasty.
«ORTA MEKTEPTERDIŊ JAǦDAIY SYN KÖTERMEIDI»
— Aiatjan myrza, Qazaqstannyŋ qazırgı bılım beru jüiesın qalai baǧalaisyz?
– Qazırgı elımızdıŋ bılım beru jüiesın 3 dep baǧalauǧa bolady. Sebebı, sapa osyndai. Qazaqstannyŋ halyqaralyq deŋgeidegı olimpiadalardan körsetkışı joǧary. Degenmen, būl elımızdegı bılım beru sapasynyŋ jalpy körsetkışın körsetpeidı. Öitkenı, olimpiadalardan jetıstıkke jetetınder sanauly. Olar Nazarbaev ziiatkerlık, Respublikalyq fizika-matematika syndy mektepter. Al negızı orta mektepterdıŋ jaǧdaiy syn kötermeidı.
30 jyldan astam uaqyt üş auysymdy mektepterdıŋ, oqulyqtyŋ, oqu baǧdarlamalarynyŋ jyryn şeşe almai kelemız. Būl - elımız üşın ülken syn. Jalpy eŋ aldymen, oqu baǧdarlamalaryn, oqulyq jazudyŋ jüielerın retteuımız kerek edı. Ökınışke qarai, oryndalmady.
Al bılım beru salasynyŋ artyqşylyǧyna kelsek, bızdıŋ qazaq balalarynyŋ tabiǧaty daryndy, qabılettı. Sol qabılettı körsete aluymyz kerek.
– Al bılım beru jüiesıne qandai özgerıster qajet? Ony qalai jetıldıruge bolady?
– Eŋ aldymen, oqu baǧdarlamalar men oqulyqtardy retteu kerek. Bızdıŋ bılım beru jüiemız halyqaralyq standartqa sai bolu üşın 12 jyldyq bılım beru jüiesıne, onyŋ ışınde 6+3+3 jüiesıne ötu kerek, dep oilaimyn. Iаǧni, 6 jyl bastauyş, 3 jyl orta, 3 jyl joǧary mektep közqarasymen oqu kerek.
Sonymen qatar, oqulyq jazudyŋ naqty formatyn özgertu kerek. Ol üşın keŋ kölemdı reforma qajet. Iаǧni, oqulyq jazudy memlekettık monopoliiaǧa ainaldyryp, oqu baǧdarlamasyn daiyndaityn mamandar jyl on ekı ai otyryp, jūmys ısteuı kerek. Iаǧni naqty jauapkerşılık bır mekemede boluy dūrys. Būl turaly ūsynysty bız ünemı aityp kelemız. Alaida, tyŋdaityn qūlaq joq.
– Qazaqstandaǧy jeke mektepterdıŋ sany jyldan-jylǧa artyp keledı. Olardyŋ damu deŋgeiı turaly oiyŋyz qandai?
— Elımızde bılım beru ortalyqtarynyŋ qalyptasqanyna 15 jyldai boldy. Al jeke menşık mektepter soŋǧy 5-6 jylda qarqyndy damuda. Būl älde de dami beruı kerek. Öitkenı, bäseke bar jerde sapa bolady. Degenmen, jeke menşık mektepter bılım beru ortalyqtarynyŋ bırşama damuyn älsıretedı. Eger bız älemdık deŋgeidegı bılım beru standarttarynyŋ sapaly deŋgeiıne köşemız desek, barlyq synyptaǧy oquşy sany 24-ten aspauy kerek. Al mektep 1 auysymdy bolu qajet. Bala negızgı sabaqty da, qosymşa sabaqty da, sport pen üiırmenı de bır mektepte taŋerteŋnen keşke deiın alyp ketetındei jaǧdaiǧa jetuı maŋyzdy. Ol üşın bırden-bır şeşım – jeke menşık mektepterdıŋ damuyn jedeldetu.
– Jeke mektepterdıŋ oqu sapasy memlekettık mekteptermen salystyrǧanda qandai artyqşylyqtarǧa ie? Kemşılıkterı bar ma?
– Jeke mektepter men memlekettık mektepterdı salystyrǧanda, jalpy sapa degen ūǧymdy menşıkpen salystyruǧa kelmeidı. Mäselen, Qazaqstandaǧy top-10 universitet deseŋız, ışıne 5-6 jeke menşık universitet, 5-6 memlekettık universitet kıruı mümkın. Tura sol sekıldı sapa mäselesı menşık mäselesıne qatyssyz, basqaru menedjmentıne qatysty. Memlekettık mektepterdıŋ ışınde myqty da, älsız de mektepter bar. Jeke menşık mektepter de däl solai. Jalpy mekteptı taŋdaǧan kezde menedjment qandai, onyŋ qūryltaişylary kımder, onyŋ negızgı konsepsiiasy qandai, degen ūǧymdarǧa män beru qajet. Jeke menşık mektepter memlekettık mektepterge qaraǧanda köbıne oquşyǧa jaily. Iаǧni, oquşy sanynyŋ az boluy, mekteptıŋ bır auysymdy boluy sekıldı balalarǧa beretın artyqşylyqtary köp.
«ZAMANAUİ MEKTEPTER NARYQTA IRIKTELIP ŞYǦUY KEREK»
- Sızdıŋşe, jeke mektepterdıŋ bolaşaǧy qandai? Olardyŋ damuy qandai baǧytta boluy kerek?
– Şyny kerek, däl qazır bızde mektep jasyna Qazaqstannyŋ “demografiialyq dümpu kezeŋındegı” balalar kelıp jatyr. Mektepterde jyldan-jylda bala sany artuda. Būl mektep tapşylyǧyn älı de sezdıredı. Bızdegı 350-ge juyq “Jaily mektep” eşqandai mäselenı şeşpeidı. Öitkenı, ol jetpeidı. Sondyqtan balanyŋ bügıngı bäsekege qabılettı boluy üşın jeke menşık mektepterge, bılımge ata-analardyŋ investisiia salatyn kezı keldı. Jeke menşık mektepterdıŋ damuy barǧan saiyn köp dünienı qajet etedı. Menıŋşe, bügınge sai, zamanaui mektepter naryqta ırıktelıp şyǧuy kerek!
– Jeke mektepter men oqu ortalyqtaryn aşudaǧy basty qiyndyqtar qandai? Ony qalai şeşuge bolady?
– Jeke menşık mektepter men oqu ortalyqtaryn aşudaǧy qiyndyq - kadr mäselesı. 30 jyldyq bılım beru salasynda eŋ tömengı orynda bolyp, soŋǧy 4-5 jyldyŋ kölemınde ǧana köŋıl bölıne bastaǧan bılım salasynda sapaly kadr tabu mäselesı öte auyr jäne qiyn. Būl mäselede kez kelgen bılım beru ūiymy belgılı bır deŋgeide kadr daiyndaumen özderı ainalysu kerek. Onsyz mäsele rettelmeidı.
«BILIM – TAMAQ, TÄRBİE – TŪZ»
– Bılım beru men tärbie beru arasyndaǧy bailanys qandai bolu kerek dep oilaisyz?
– Jalpy bılım beru men tärbie berudıŋ ekeuın bölıp qarauǧa bolmaidy. Bılım - tamaq, tärbie - tūz. Tūz ben tamaqty bır-bırınen bölıp qarai almaisyz, iaǧni tūzsyz tamaq nemese qūr tūzdyŋ özın jei almaisyz. Ekeuı bır-bırınen bölıngen kezde mänı de, maǧynasy da joiylady. Sondyqtan qaşan da bılım beru men tärbie beru egız ūǧym boluy qajet. Bız Qazbilim ūlttyq liseiler jüiesınde būl ūǧymdy qatty ūstanamyz. Mekteptegı är sabaq, är saǧat tärbie negızınde qūrylady.
– Bolaşaqta bılım beru salasyndaǧy jūmys naryǧynda qandai daǧdylar men qabıletter eŋ maŋyzdy bolady?
– Qazırgı taŋda bılım beru salasy bolsyn, jalpy qoǧamdyq sala bolsyn qarqyndy damyp kele jatyr. Öitkenı, jasandy intellektıŋ damuy, sifrlyq tehnologiialardyŋ paida boluy köptegen mamandyqty joiyp, jaŋa deŋgeige äkelude. Tıptı, qazır ärtürlı deŋgeidegı kez kelgen sūraqty, testtıŋ özın jasandy intellekt qūrastyryp beretın jaǧdaiǧa jettık. Iаǧni, būl qoǧamdaǧy naryqty qatty özgertedı.
Bız sifrlandyru däuırınıŋ jaŋa kezeŋıne tap keldık. Osy kezeŋde oquşylarǧa “bız qandai daǧdyny beremız” degen oi eŋ maŋyzdy boluy kerek. Sondyqtan bügıngı bılım beru jüiesınde kezek küttırmeitın özgerısterdı eŋgızıp, balalardy sifrlandyru mäselesınde, jasandy intellektpen jūmys ısteu barysynda jaŋa deŋgeidegı damu kezeŋıne alyp keluımız qajet.
«BALA NARYQQA ŞYQQANDA ÖZIN-ÖZI KÖRSETE ALUY KEREK»
– Sız üşın üzdık bılım beru modelınıŋ negızgı prinsipterı qandai?
– Men üşın üzdık bılım beru modelınıŋ negızgı prinsipı - oquşynyŋ bolaşaǧyna, eldıŋ keleşegıne baǧyttalǧan, ideologiiasy men sapasy bır jüiege negızdelgen bılım beru jüiesı. Iаǧni, būl mäselede qazırgı Şyǧys Aziiadaǧy Japoniia, Oŋtüstık Koreia, Singapur degen siiaqty memleketterdıŋ bırşama ılgerı tūstary bar. Al bızdıŋ Qazaqstan üşın Alaş qairatkerlerınıŋ negızgı bılım beru ūstanymdary keledı. Sondyqtan Qazbilim ūlttyq liseilerınde bız sapaly bılım, ūlttyq tärbie, bäsekege qabılettı tūlǧa konsepsiiasymen jūmys ısteimız. Iаǧni, sapaly bılım beru kerek, sonymen bırge ūlttyq qūndylyqtarmen susyndatyp, ūlttyq tärbie beru jäne balanyŋ bolaşyǧyna, bügıngı zamanaui dünielerde bäsekege qabılettı boluyna barynşa jaǧdai jasau qajet. Öitkenı, bala naryqqa şyqqanda özın-özı jan-jaqty körsete alu kerek.
– Sūhbattasqanyŋyzǧa rahmet!
Ūqsas jaŋalyqtar
