Amerikanyŋ Los-Andjeles aimaǧynda bolyp jatqan ört adamdardyŋ bırınşı kezekte nege daiyn boluy kerektıgın körsettı. Būl oqiǧa aldaǧy yqtimal apattarǧa sabaq bolsa kerek.
2025 jyldyŋ 7 qaŋtarynda Los-Andjeles okrugınde bırneşe tabiǧi ört bastaldy. Saldarynan on myŋdaǧan adam evakuasiialanyp, bırneşe adam qaza tapty, al ekologiia men mülıkke keltırılgen ziian milliardtaǧan dollarǧa baǧalandy.
NE BOLDY?
7 qaŋtardan bastap, Los-Andjeles okrugınde ört bastaldy. Beisenbı künı jaǧdai boiynşa myŋdaǧan üiler men basqa ǧimarattar janyp, 135 myŋnan astam adam evakuasiialandy, kemınde 5 adam qaza tapqany turaly aqparat taraǧan. Elektr energiiasy men sumen jabdyqtau köptegen audandarda öşırıldı. 7 qaŋtarda bastalǧan örtten berı 28 adam qaza tauyp, 16 myŋǧa juyq ǧimarat zaqymdanǧan.
TŪRǦYNNYŊ JAZBASY
Los-Andjeleste tūratyn qazaq, öz mamandyǧy jurnalist Säken Qaiyrbergenūly 13 qaŋtar künı Facebook jelısınde ört turaly aqparat jariialady.
«Apattyŋ sūmdyq saldary endı jariialana bastady. Ört kezınde şūǧyl ketuge mäjbür bolǧan tūrǧyndar üi-jailaryna endı oralyp, ökınışke orai, basym bölıgı, ornyn sipap qaldy. Psihologiialyq jaǧdai müşkıl.
Media tanymal Gollivud tūlǧalarynyŋ taǧdyryn talqylap älek. Mell Gibson, Entoni Hopkins, taǧy basqa kinogerler, basqa da şou-biz ökılderı milliondaǧan dollarǧa baǧalanǧan zäulım sarailarynan aiyrylypty. Ataqtylar negızınen, Palisades audanynda qonystanǧan. Eŋ auqymdy ört sol jaqta boldy. Degenmen, jalyn eşkımdı de aiamady. Bärın teŋestırdı.
Eaton örtı jalmaǧan Altadena qalasy, özım künara ersılı-qarsyly ötetın bolǧasyn, tanys audan. Būl tau etegındegı baiyrǧy tūrǧyndar audany. Köşesı de, auasy da taza, naǧyz eŋbekqor jandar tūratyn, köbıne balaly otbasylar şoǧyrlanǧan jer. Töŋırekte jer üiler, tömen qabatty ǧimarattar basym. Altadina - Pasadinanyŋ jalǧasy. Los Andjelesten säl qaşyq būl qalalardyŋ öz äkımşılıgı, derbes polisiia jäne ört söndıru qyzmetterı bar.
Äueden tüsırılgen örtten keiıngı kadrlar tūtastai körşıles köşe bloktarynyŋ dymy qalmai,janyp ketkenın körsettı. Typ-tipyl. Soraiǧan baǧanalar da sirek. “Qalaişa üidıŋ tügı qalmaǧan?” dep taŋyrqaityn bolarsyz… Şyndyǧynda, üilerdıŋ barlyǧy derlık, aǧaştan tūrǧyzylǧan. İia, kei üilerdıŋ tūǧyryna, ne köp qabatty üilerdıŋ konstruksiiasyna beton paidalanady. Al qabyrǧa (ışkı-syrtqy ), basqa da bölıkterıne qoldanylatyn negızgı material - aǧaş. Üilerdıŋ basym bölıgı eskı. Ot tigende, şyrpydai laulap, toqtausyz januynyŋ bır sebebı sodan. Aǧaş, ärine tym arzan da material emes. Degenmen, üi baǧasyna äser etetın, negızınen - jer qūny.
Aǧaş, ekologiialyq jaily material. Ärı (!), Kaliforniianyŋ taǧy bır qaterı - jer sılkınısı saldaryn meilınşe azaituǧa, tiımdı desedı…» - dep jazdy ol.
Odan bölek, Los-Andjelestegı qazaqtyŋ jazbasynda:
«Endı örttıŋ neden şyqqany turaly tanymal nūsqalarǧa toqtalaiyq. Qys uaqytynda Oŋtüstık Kaliforniiany mazalaityn Santa Ana ökpek jelı soǧatyny turaly meteorologtar eskertpesı apattan üş kün būryn taraldy. Bıraq, ört qaupı turaly, boljam aitylmady.
Qysqa sipattama: jel, seisenbı, 7 qaŋtarda taŋerteŋ köterıldı. Küşı bırtındep eselendı. Tüske qarai Pacific Palisades audanynda ört şyqqany turaly habar tarai bastady.
Tüsten keiın jel dauylǧa ainaldy. Bır sätte qarqyny tym qatty bolǧany sondai, aǧaştar qūlap, şatyr jabyndylaryn aspanǧa köterdı. Töŋırek astan-kesten boldy. Būl tüskı 4.30 şamasy bolatyn.
Tysqa şyqqanymda, şarbaqtyŋ bır bölıgı jūlynyp tüskenın kördım. Körşılerdıŋ kömegımen, qorşaudy kerı süirep jürgen sätte, qalqaiyp körınıp tūrǧan tau jotasy boiymen (San Gabriel tauynyŋ bır sılemı), ört laulap jatqanyn aŋǧardyq…
Qatty dauyldan elektr jelısı üzılıp, odan keiıngı 27 saǧattai uaqyt, quat bolmady.
Mobildı internet, quat bolmasa (telefon batareiasy otyrsa), tez sönedı. Eŋ tiımdı gadjet - baiyrǧy portativtı radioqabyldaǧyş eken. Bar aqparatty qoǧamdyq radiodan tyŋdadym.
Tau tünımen jandy. Jel baǧytymen ot yǧysyp, Pasadena, sosyn,Sierra Madre sekıldı tau etegındegı basqa qalalar baǧytynda tarap jatty. Bügınde taudyŋ terıskeiıne oiysyp, qazır söndıruşıler baǧyndyruǧa bar küşın jūmsauda.
Sonymen, alapat örtke sebepşı - Santa Ana jelı degen versiia bar. Ottyŋ tūtanuyna tıkelei ne türtkı bolǧany belgısız. Tergeuşıler, elektr jelısı tūiyqtalǧan degen joramaldy tekserude. Quat tasymaldauşy kompaniiaǧa (Southern California Edison Company) qatysty sotqa aryz da tüsken», - dep jazdy Säken Qaiyrbergenūly.
Sondai-aq, ol naizaǧai, jaŋa jyldyq otşaşu, klimattyq ahual dep bırneşe nūsqany da ūsynǧan.
«Jūt - jetı aǧaiyndy. Būl örttıŋ şyǧynyn esepteudıŋ özı ailarǧa sozylatyn siiaqty. Şyǧyndy kım öteidı? Eşkımnıŋ jauap beruge jüregı daualamai küiıp tūrǧan sūraq osy qazır. Bırqatar saqtandyru kompaniialary ört bastalǧan sätte, auqymyn aŋǧaryp, öz şarttaryn şūǧyl özgertuge ärekettense kerek. Kaliforniia prokuraturasy saqtandyruşylarǧa şartty özgertuge, baǧany köteruge tyiym salatyn moratorii qabyldady.
Taǧy bır tyiym - baǧany on paiyzdan joǧary köteruge jol bermeu turaly şeşım. Būl kez-kelgen önımge, azyq-tülıkke, qyzmet türlerıne qatysty. Tötenşe jaǧdai kezınde asyra paida tapqysy keletın biznes jauapqa tartylatyny eskerıldı…» - delıngen Los-Andjelestegı qazaq jurnalisınıŋ jazbasynda.
ALDAǦY QAUIP - JAŊBYR
Los-Andjeleste aldaǧy uaqytta jaŋbyr jauyp, sel jüruı mümkın. Qalalyq keŋesınıŋ müşesı Treisi Parks örtten qalǧan zattardyŋ jaŋbyr suymen bırge lastanuǧa sebep boluy mümkın ekenın eskertken.
«Ört ǧimarattardy, kölıkterdı, elektronikany, plastik pen jihazdy joidy. Būl jaŋbyr kezınde jaǧalauǧa aǧyp ketetın toksikalyq qospalarǧa äkeluı mümkın», - dep habarlaǧan.
Sonymen qatar, bilık sel men köşkınnıŋ aldyn alu üşın Pacific Coast Highway boiynda beton tosqauyldar ornatyp, jaǧalaudaǧy aumaqtardy nyǧaitumen ainalysuda. Jaŋbyr suyn tazartu jäne onyŋ aǧysyn bäseŋdetu üşın arnaiy jamylǧylar men saban tosqauyldar qoldanyluda.
FAKTI ME, FEIK PE?
BAQ betınde Gollivud belgısınıŋ örtengenı turaly aqparat tarap, älemdı dür sılkındırgen bolatyn. Alaida X äleumettık jelısınıŋ qoldanuşylary Los-Andjelestegı äigılı Gollivud belgısınıŋ örtengenı turaly taraǧan suretterdıŋ şyndyqqa janaspaitynyn jäne būl suretter jasandy intellekt arqyly jasalǧanyn aituda.
«Gollivud belgısı örtengen joq... Köptegen jaŋalyq paraqşalary men basqa da akkaunttar kerısınşe aqparat berıp, İİ-men jasalǧan suretterdı taratuda», — delıngen jazbalardyŋ bırınde.
Instagram, TikTok qosymşa qoldanuşylary Gollivud belıgısınıŋ janynda ne ainalasynda suret pen videojariialap, Gollivud belgısınıŋ örtengenıne eşqandai dälel joq ekenın körsetıp jatyr.
Odan bölek, bırneşe saittarda qyzyl jalynnyŋ jasandy intellekt arqyly jasalǧan suretterı jariialanǧan. Köptegen adamdar şynaiy suret pen jasandy intellekt jasaǧan materialdy ajyrata almauda. Osyǧan sai feik aqparattar da jelıde qaptap jür.
TARİHTAǦY JOIQYN ÖRT
Los-Andjelestegı ört älı söndırılmegen. Şeteldık BAQ-ta qyzyl jalyn qaita örşıp jatqany turaly aqparat tarauda. Aimaqta ondaǧan myŋ tūrǧyn üşın evakuasiia turaly mındettı būiryqtar engızılgen. Okrugtıŋ ört söndıru qyzmetınıŋ basşysy örtke qarsy küres resurstary bır-ekı ırı örtke arnalǧanyn, bıraq bır mezgılde tört örttıŋ bastaluyna daiyn bolmaǧanyn moiyndady. Jaǧdaidy küşeitıp tūrǧan küştı jelder aviasiianyŋ jūmysyn uaqytşa toqtatuǧa mäjbür etse, Paliseids audanyndaǧy ört gidranttary ısten şyqqan.
«Los-Andjelesten şamamen 72 şaqyrym soltüstıkte ornalasqan Hiuzdegı ört 10 000 akrdan (4000 gektar) astam aumaqty qamtyp, aimaqtaǧy ondaǧan myŋ adamdy evakuasiialauǧa mäjbür ettı. Būl aimaq tarihyndaǧy eŋ joiqyn örttermen küresıp jatqan edı. Soltüstık jaǧynda taǧy ekı ırı ört bolyp, kemınde 28 adamnyŋ ömırın qiyp, Los-Andjeles okrugınıŋ bırneşe audanyn joiyp jıbergen», – dep jazady BBC.
31 000-nan astam adam evakuasiialandy. Sebebı ört Kastaik kölınıŋ töŋıregındegı tauly jerlerde ülken jalyn men qoiu tütın tudyrdy. Būl aimaq bırneşe tūrǧyn üi audandary men mekteptermen şektesedı. Los-Andjeles okrugınıŋ şerifı Robert Lunanyŋ aituynşa, jergılıktı türmeden şamamen 500 tūtqyn evakuasiialanuda.
Jergılıktı BAQ-tyŋ habarlauynşa, Hiuz örtınıŋ maŋyndaǧy tūrǧyndar öz üilerı men baqtaryn su şaşyp qorǧauǧa tyryssa, basqalary asyǧys evakuasiialanuda.
Orora Technologies kompaniiasynyŋ jylu barlau derekterı men boljamdaryna säikes, ört şyqqan jerınen oŋtüstıkke jäne batysqa qarai taraluy mümkın.
Symbat Nauhan
«Adyrna» ūlttyq portaly
