Qazaqstandaǧy AES qūrylysyna qatysatyn kompaniialar ataldy. Olar kımder, ne bıtırgen, äleuetı nege jetuı mümkın? Tiıstı ministrlık taŋdau nege osy kompaniialarǧa tüskenın jariialamady. AES salu referendum arqyly qabyldanǧan şeşım bolǧandyqtan, qoǧamǧa onyŋ qūrylysy turaly da tolyq mälımet berıluı tiıs.
Ötken aptada Qazaqstan bilıgı AES qūrylysyn saluǧa äleuettı merdıgerlerdıŋ soŋǧy tızımın anyqtaǧany habarlandy.
«Qazaqstan atomdyq elektr stansiiasyn salu üşın tehnologiia jetkızuşılerımen jürgızılgen bäsekelestık dialogty aiaqtady. «Rosatom» memlekettık korporasiiasy Qazaqstandaǧy atom elektr stansiiasyn saluǧa arnalǧan tehnologiialardy jetkızuşılerdıŋ şort-tızımıne endı. Sondai-aq, oǧan koreialyq KHNP kompaniiasy, qytailyq CNNC jäne fransuzdyq EDF kompaniialary kırdı», - delıngen Energetika ministrlıgı taratqan resmi habarlamada.
Qazaqstan qoǧamynda sanksiiadaǧy Resei elınıŋ memlekettık «Rosatom» kompaniiasy turaly jaǧymdy aitylmaidy. Ministrlık resmi habarlamada būl kompaniiany bırınşı atap otyr. Kompaniia basşylyǧynyŋ mälımdemelerıne qaraǧanda da mäsele şeşılıp qoiǧandai äser beredı. Bälkım, būl kompaniianyŋ piar äreketı şyǧar. Degenmen el ortasynda «Rosatom» atalsa, oǧan qarsy jetkılıktı uäj aitylatyny anyq.
Eldegı AES saluǧa yntaly kompaniialar kımder, täjıribesı qandai, qanşalyqty qarymdy, būǧan deiıngı äleuetı qandai – osy oraida Qazaqstan bilıgı ataǧan kompaniialar tarihy men pärmenıne üŋılıp körsek.
Korea Hydro & Nuclear Power (KHNP) – Oŋtüstık Koreiadaǧy eŋ ırı elektr energetikalyq kompaniiasy KEPCO-ǧa tolyqtai tiesılı enşıles kompaniia. Ol Koreiadaǧy 21 atom elektr stansiiasyn (AES) jäne 27 su elektr stansiiasyn (SES) ielenıp, basqarady.
KHNP – iadrolyq quat boiynşa älemde 3-orynda. Onyŋ qyzmetterı zauyttyŋ jobasyn jetıldıru men tehnikalyq kömek körsetuden bastap, şeteldegı korei AES-terın basqaruǧa deiıngı keŋ auqymdy jūmystardy qamtidy. Kompaniiada şamamen 7 600 qyzmetker jūmys ısteidı.
KHNP Koreiadaǧy generasiia obektılerınıŋ 25 paiyzyna ielık etedı jäne eldegı elektr energiiasynyŋ 34 paiyzdan astamyn öndıredı.
KHNP kompaniiasy 2009 jyly Bırıkken Arab Ämırlıkterındegı (BAÄ) Baraka atom elektr stansiiasyn (AES) salu boiynşa kelısımge qol qoiǧan. Būl kelısım aiasynda KHNP tört energobloktyŋ qūrylysyn jürgızdı. Olardyŋ üşeuı qazırgı uaqytta paidalanuǧa berılgen. BAÄ-degı 4 reaktorly AES qūny 25 mlrd dollarǧa baǧalanǧan. Ärbır reaktordyŋ qūny şamamen 5-6 mlrd dollardy qūraidy. Sonymen qatar, Polşa, Rumyniia, Slovakiia jäne Chehiia elderınde de AES salu turaly kelısımderge qol jetkızgen.
Atalmyş kompaniia Qazaqstandaǧy qūrylys üşın amerikalyq tehnologiiamen APR-1400 ekı konturly iadrolyq reaktor saludy ūsynuda. Kompaniia qazaqstandyq mamandardy atom energetikasyn igerudı üiretuge uäde berude. KHNP bas menedjerı Che Op Kimnıŋ aituynşa, olar älem elderınde salǧan 26 iadrolyq reaktor jūmys ıstep tūr, taǧy bırneşeuınıŋ qūrylysy älı jürıp jatyr.
China National Nuclear Corporation (CNNC) – Qytaidyŋ atom energetikasy jäne iadrolyq qaru jasau salasyndaǧy eŋ ırı kompaniiasy. Onyŋ qyzmetıne uran ken oryndaryn geologiialyq zertteu, uran öndıru jäne baiytu, iadrolyq otyn öndıru, atom elektr energiiasyn öndıru, Qytaida jäne şetelde AES jobalau jäne salu, iadrolyq reaktorlar men ärtürlı energetikalyq jabdyqtardy äzırleu, iadrolyq qaldyqtardy qaita öŋdeu jäne joiu, sondai-aq iadrolyq fizika salasyndaǧy ǧylymi zertteuler kıredı.
Kompaniiany basqaru QHR Memlekettık keŋesıne tıkelei baǧynady. Ştab-päterı Pekinde ornalasqan.
1955 jyly Qytaida atom önerkäsıbı ministrlıgı qūrylyp, ekınşı maşina jasau ministrlıgı dep atalǧan. 1988 jyldyŋ küzınde Qytai ükımetı eldıŋ äskeri-önerkäsıptık keşenın jaŋartu jäne halyqaralyq naryqqa şyǧu maqsatynda būl ministrlıktı qaita ūiymdastyryp, ony Qytai ūlttyq iadrolyq korporasiiasy (CNNC) dep özgerttı.
2014 jylǧa qarai CNNC 9 reaktory bar 4 AES-tı basqaryp, qosymşa 12 reaktordyŋ qūrylysyn jürgızdı. Kompaniianyŋ qūramynda 110 enşıles käsıporyn jūmys ıstedı, al qyzmetkerler sany 100 myŋ adamǧa jettı.
CNNC Päkıstanda Chaşma AES-ınıŋ bırneşe energoblogyn salǧan. Chaşma AES-ınıŋ bırınşı energoblogy 2000 jyly paidalanuǧa berılse, ekınşı energoblogy 2011 jyly ıske qosyldy. Üşınşı jäne törtınşı energobloktar 2016 jäne 2017 jyldary paidalanuǧa berılgen.
CNNC kompaniiasy Tianvan AES-ınıŋ 5 jäne 6-bloktaryn tūrǧyzǧan. Al onyŋ alǧaşqy tört blogyn Reseidıŋ "Rosatom" qūramyndaǧy "Atomstroieksport" kompaniiasy salǧan.
CNNC Qazaqstannyŋ «Qazatomönerkäsıp» kompaniiasymen tyǧyz bailanysta jūmys ısteidı. Mysaly, 2024 jyly CNNC-tıŋ enşıles kompaniiasy Qazaqstan şekarasyna jaqyn Alaşankou qalasynda uran qoimasyn saludy josparlaǧan.
EDF – Fransiianyŋ memlekettık elektr energiiasyn öndıru jäne jetkızu kompaniiasy. Kompaniia 67 atomdyq reaktordy basqarady. Olardyŋ 56-sy Fransiiada, 9-y Ūlybritaniiada, 2-ı Qytaida ornalasqan (älemdegı barlyq AES-terdıŋ jalpy quatynyŋ şamamen 18 paiyzy). Kompaniia Fransiiada taǧy 14 reaktor saludy josparlap otyr.
Fransiianyŋ EDF (Electricité de France) kompaniiasy 1946 jyly qūrylǧan. 2024 jyldyŋ şılde aiynda kompaniiasnyŋ bas direktory bolyp Liuk Remon taǧaiyndaldy.
EDF kompaniiasy älemnıŋ bırneşe elderınde atom elektr stansiialaryn salu jäne basqaru jobalaryna qatysqan. Mysaly, 1970 jyldary EDF kompaniiasy Oŋtüstık Afrika Respublikasynda Koberg AES-ınıŋ jobalau kezeŋınde keŋesşı qyzmetın atqarǧan. Būl – osy eldegı alǧaşqy jäne jalǧyz atom elektr stansiiasy. Bırınşı blok – 1984 jyly, al ekınşı blok 1985 jyly ıske qosylǧan.
2007 jyly EDF kompaniiasy Fransiiada «Flamanvil 3» atom reaktorynyŋ qūrylysyn bastau üşın kelısım jasasqan. Alaida qūrylys jūmystary bırneşe ret toqtatylyp, keiın qaita jalǧasty. 2024 jyldyŋ jeltoqsan aiynda «Flamanvil 3» reaktory ūlttyq elektr jelısıne qosyldy. Būl joba bastapqyda josparlanǧan uaqyttan 12 jyl keşıktırılıp, şyǧyndar tört esege artqan. Qūrylys barysynda qūrylys materialdarynyŋ sapasy men qauıpsızdık standarttaryna sai bolmauy siiaqty mäseleler tuyndaǧan. 2022 jyldyŋ jeltoqsanynda EDF üşınşı blokty ıske qosudyŋ keiınge qaldyrylǧanyn jariialady. Jaŋa keste boiynşa jūmys bastaluy bastapqy jospardan 6 ai keiın, 2024 jyldyŋ bırınşı toqsanyna auystyrylǧan. Tiısınşe, qūrylystyŋ soŋǧy qūny 13,2 milliard euroǧa deiın nemese būryn boljanǧannan 500 million euroǧa qymbattaidy. Auystyrudyŋ sebebı bastapqyda oilaǧannan da kürdelı bolyp şyqqan qosymşa jūmystardyŋ qajettılıgı dep aityldy.
«Rosatom» memlekettık atom energiiasy korporasiiasy — Resei Federasiiasynyŋ atom önerkäsıbındegı 400-den astam käsıporyndy bırıktıretın memlekettık holding. Uran qory jäne öndıru kölemı boiynşa älemde besınşı orynda, atom energiiasyn öndıru boiynşa älemde törtınşı orynda, urandy baiytu boiynşa qyzmetterdıŋ älemdık naryǧynyŋ paiyzyn jäne iadrolyq otyn naryǧynyŋ 16,3 paiyzyn baqylaidy. «Rosatom» 2007 jyly qūrylǧan. Qazırgı uaqytta korporasiiany Aleksei Lihachev basqarady.
«Rosatom» Ündıstannyŋ Tamilnad ştatyndaǧy Kudankulam AES-ınıŋ qūrylysyn jüzege asyruda. Bırınşı jäne ekınşı energobloktar 2013 jäne 2016 jyldary ıske qosyldy. Üşınşı jäne törtınşı bloktardyŋ qūrylysy jalǧasuda.
2010 jyly Resei men Türkiia arasynda Akkuiu AES-ın salu turaly kelısımge qol qoiylǧan. Qūrylys 2018 jyly bastalǧan. 2025 jyldyŋ qaŋtar aiynda Türkiianyŋ Mersin provinsiiasynda ornalasqan Akkuiu atom elektr stansiiasynyŋ bırınşı energobloky ıske qosyldy. Būl – Türkiianyŋ alǧaşqy atom elektr stansiiasy.
2015 jyly Resei men Egipet El-Dabaa AES-ın salu turaly kelısımge qol qoidy. Qūrylys 2022 jyly bastalyp, bırınşı energoblokty 2028 jyly ıske qosu josparlanǧan.
