Qazaqstan Respublikasy Prezidentınıŋ Arhivınde «Alaşorda ısı. 1920-1940 jj. Qūjattar men materialdar» atty 12 tomnan tūratyn tarihi-qūjattyq jinaǧyn saiasi quǧyn-sürgın qūrbandarynyŋ ūrpaqtary, «Ädılet» tarihi-aǧartu qoǧamynyŋ müşelerı S. Qojyqova, G. Kemeŋgerova, M. Aibasova, Ş. Taşimovalarǧa jäne qoǧam töraǧasynyŋ orynbasary jazuşy, tarih ǧylymdarynyŋ kandidaty B. Qoişybaev, Jaŋalyqtaǧy «Saiasi quǧyn-sürgın» qūrbandaryna arnalǧan muzei direktory M. Mūsabaev, qoǧamnyŋ atqaruşy direktory A. Berkımbaiǧa arnaiy tapsyrdy.
Būl jinaq Memlekettık keŋesşı E. Qarinnıŋ jalpy redaksiiasymen jaryq körıp, akademik M. Qoigeldievtıŋ ǧylymi jetekşılıgımen jüzege asyrylǧan zertteu jūmysynyŋ nätijesı bolyp tabylady. Ǧylymi jobany oryndauǧa 35 tarihşy-ǧalymdar, arheogravtar, arhivşıler, sonyŋ ışınde ŪǦA akademikterı H. Äbjanov, Z. Qabyldinov, tarih ǧylymdarynyŋ doktorlary B. Janguttin, Q. Äbılǧazinov, saiasi ǧylymdarynyŋ doktory G. Nūrymbetova, tarih ǧylymdarynyŋ kandidattary M. Qalybekova, Z. Myrzataeva, E. Syzdyqova, A. Öteǧalieva, M. İembekova, D. Qasymova T. Rysqūlov jäne basqa da amandar qatysty.
Jinaq IIM, ŪQK arnai memlekettık arhivterınde saqtalyp kelgen HH ǧasyr saiasi quǧyn-sürgınge qatysty qūjattar negızınde qūrastyrylǧan. Jinaqqa būǧan deiın jariialanbaǧan 3000-nan astam qūjat, onyŋ ışınde fotosuretter engızıldı.
Jinaqtyŋ jaryq köruı Qazaqstanda quǧyn-sürgın qūrbandaryn aqtau ısıne qosylǧan maŋyzdy üles bolyp tabylady. Jinaq bügıngı qoǧamdy demokratiialandyru men ädılettılık ūstanymdaryn nyǧaitudyŋ aiǧaǧy retınde töl tarihymyzdaǧy aqtaŋdaqtardy joiuǧa jäne ūlttyq tarihi sanany qalyptastyruǧa eleulı yqpal etedı, - dep atap öttı Prezident Arhivınıŋ direktory Ä. Mūstafina.
Tarihqa taǧzym şarasynyŋ jalǧasy Qazaqstan Respublikasy Mädeniet jäne aqparat ministrlıgı Arhiv, qūjattama kıtap ısı komitetınıŋ «Ortalyq memlekettık arhiv» respublikalyq memlekettık mekemesı tarih ǧylymdarynyŋ doktory, professor H. Tūrsūnnyŋ, «Ädılet» tarihi-aǧartu qoǧamynyŋ ǧylymi hatşysy S.Q. Qojyqovanyŋ jäne Q.A. Iаssaui atyndaǧy HQTU doktoranty H. Astyŋ qūrastyruymen jaryq körgen «Qoŋyrqūlja Qojyqov – Ūlttyq elitanyŋ körnektı ökılı» jäne «Q. Qojyqov şyǧarmalary» atty kıtaptardyŋ tanystyrylymymen jalǧasty.
Alaş qairatkerı, aǧartuşy, saiasi quǧyn-sürgın qūrbany Qoŋyrqūlja Qojyqovtyŋ ömır jolyn bügıngı ūrpaqqa nasihattau, taǧylymǧa toly qyzmetı men şyǧarmaşylyǧyn arhiv qūjattary negızınde talqylau boldy. Şaraǧa QR Ǧylym akademiiasynyŋ akademigı, «Ädılet» tarihi-aǧartu qoǧamynyŋ töraǧasy H. Äbjanov, jazuşy, tarih ǧylymdarynyŋ kandidaty B. Qoişybaev, tarih ǧylymdarynyŋ doktory, professor H. Tūrsūn, Q. Qojyqovtyŋ nemeresı S. Qojyqova, rejisser H. Omarov Q. Qojyqovtyŋ tūlǧasy turaly tolymdy oilarymen bölıstı. «Ortalyq memlekettık arhiv» respublikalyq memlekettık mekemesınıŋ direktory Q. Şıldebaev şarany jürgızıp otyrdy.
B. Qoişybaev Qoŋyrqoja Qojyqovtyŋ tūlǧasyn alǧaş 1990 jyldary saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn aqtai bastaǧanda uaqytta zerttep-zerdelei bastaǧan. Osy zertteu eŋbekterınde Q. Qojyqov turaly mälımetter beredı. Qoŋyrqoja Qojyqov 1880 jyly būrynǧy Aqmeşıt, Perovsk, qazırgı Qyzylorda qalasy tübındegı Qoǧalykölde tuǧan. Auyl moldasynan sauat aşqan, qaladaǧy qazaq-orys mektebınde oqyp, Taşkenttegı Türkıstan mūǧalımder seminariiasyna tüsken.
Osy orys oquyn 1900 jyly bıtırıp, şyn mänındegı aǧartuşylyq qyzmetpen şūǧyldanuǧa kırıstı. Perovskıde temırjol jūmysşylary mektebınde sabaq berdı. Tyŋdauşylaryna Bırınşı orys revoliusiiasy oqiǧalary jönınde erkın pıkır aitam dep, polisiia qadaǧalauyna ılıktı. Bıraz uaqyt Qoǧalykölde aşylǧan jeke mektepte bala oqytty. Sosyn Türkıstan qalasy tübındegı Qarnaqta, odan qazırgı Özbekstandaǧy Ändıjanda imperiia müddesı üşın aşylǧan orys-tüzem oqu oryndarynda mūǧalım, mektep meŋgeruşısı bolǧan. Pedagogikalyq qyzmettı Aqpan revoliusiiasyna deiın atqardy, ärı oǧan ülken jauapkerşılıkpen qarady.
Alys Qyrymdaǧy Baqşasaraidan «Tärjıman» gazetı arqyly jetıp jatqan oquşylardy jaŋa ädıspen oqytu mäselesı HH ǧasyrdyŋ basynda türkıstandyqtardy da jaibaraqat qaldyrmaǧan edı. Mūsylmandyq dıni bılım beru ısındegı revoliusiialyq baǧyt, iaǧni mektepter men medreselerde zaiyrly ǧylym negızderın de oqytu mäselesı Qoŋyrqojaǧa ülken oi salady. Sodan ol ölkede örıstegen jädidşıler qozǧalysyn jaqtaidy. Soǧan orai bırınşı kezekte mektep-medreselerde, auyldardaǧy meşıtter men mektepterde Qūrandy üiretuge negızdelgen baǧdarlamany qarastyryp, qazaq balalarynyŋ sauat aşu täjıribesın zertteidı. Zerttei kele, aǧartu ısındegı köp kemıstıktıŋ qazaq tılınde arnaiy jazylǧan sauat aşu kıtaby joqtyǧyna bailanysty ekenıne közı äbden jetedı.
Qazaq balalarynyŋ mektepte ekı-üş jyl, tıptı odan da ūzaǧyraq oqyǧanmen, äreŋ hat tanyp, zorǧa jaza alatyn bolyp şyǧatynynyŋ sebebı qazaqtyŋ öz tılınde jazylǧan älıppe kıtabynyŋ bolmaǧandyǧynan dep tabady. Moldalardyŋ da balalarǧa qazaqşa jazudy üirete almauy qoldarynda sauat aşuǧa laiyqtalǧan qazaqşa kıtaptary bolmaǧandyqtan dep tüiedı. Sondyqtan da hal-qaderınşe, sol joqtyŋ ornyn toltyruǧa tyrysady. Sol maqsatta alǧaşqy qazaq älıppesın jasaidy. Būl Qoŋyrqoja Qojyqūlynyŋ patşalyq Resei zamanynda özın jaŋaşyl pedagog retınde tanytuy edı.
Ol özınıŋ «Älıppe» kıtabynda arab-parsy älıpbiındegı ärıptermen är qazaqy dybysty jeke ärıppen belgıleu jolyn ūsynady. Bır dybysty bır ärıppen taŋbalau ädısterın mysaldarmen, jüielep körsetedı. Özı ūsynyp otyrǧan osy «qazaq älıppesınen soŋ, Qūran älıppesın oqysa», balalardyŋ «basylymdar jazuyn tanu» mümkındıgı artatynyn aitady. Älıppenıŋ hrestomatiialyq bölımıne ärkım bıluge tiıs türlı maǧlūmattar, äŋgımeler, öleŋderdı toptap, oquǧa laiyqtap beredı. Jasaǧan älıppesı alǧaşqy täjıribe boluy sebeptı, syn-eskertpeler tyŋdauǧa äzır ekenın eskertedı. «Eger de bızdıŋ alaşqa ūsynǧan jädidımızdıŋ ne artyq, ne jetpegen jerlerı bolsa», oi-pıkırlerın tıkelei, ne hat arqyly bıldırgenderge «köpten köp alǧys aitamyz» deidı.
Aǧartuşy Qoŋyrqoja Qojyqovtyŋ qazaq mektepterıne arnalǧan «Älıppe» kıtaby Türkıstan general-gubernatorlyǧynyŋ oqu bölımınde qaralyp, bastyruǧa rūqsat berıldı. Sodan ol «Älıppe» kıtabynyŋ qoljazbasyn Orynborǧa alyp bardy da, sondaǧy belgılı qalamger, saiasi qairatker jäne baspager Fatih Karimidıŋ baspasynan şyǧardy.
Qoŋyrqoja Qojyqov sol baspadan ūzamai jaryq körmek «Oqu qūralynyŋ» avtory, bolaşaq «Qazaq» gazetınıŋ redaktory jäne ırı lingvist-ǧalym, sol şaqta Orynborda tūryp, gazet şyǧaru üşın daiyndyq jūmystaryn jürgızıp jatqan Ahmet Baitūrsynovpen kezdesedı. Olar jaqyn tanysyp, el bolaşaǧy haqynda köp pıkırlesedı. Qoŋyrqoja Türkıstan ölkesınıŋ qazaqtary men özge de jergılıktı halyqtarynyŋ Memlekettık duma jūmysynan şettetıluın naǧyz ädıletsızdık dep baǧalap, patşanyŋ ädıletsız jarlyǧynyŋ küşın joiu jolynda ūiymdastyrylǧan ıs-şaralarǧa qatysyp jüretın. Osy rettegı onyŋ pıkırı Dala ölkesınıŋ küresker ökılı Ahmet Baitūrsynovtyŋ tarapynan da qoldau tapty. Sodan olar ekeulep qorytqan oilaryn sondaǧy özge de qandastarymen pysyqtady, sosyn Orynbor guberniiasyndaǧy mūsylman qauymynyŋ sailauşylaryna arnap qazaqtar atynan aşyq hat jazdy.
1917 jylǧy Aqpan revoliusiiasynan keiın ol bırjolata qoǧamdyq-saiasi jūmystarǧa auysty. Ferǧana öŋırındegı qazaqtardyŋ müddesın qorǧaityn «Köşpendı» atty ūiym qūryp, oǧan jetekşılık ettı. Jaŋa saiasi jaǧdaiǧa orai Taşkentte oryn alyp jatqan qoǧamdyq qozǧalystarǧa qatysty. Säuırde ötken mūsylman sezınde qūrylǧan Ūlttyq ortalyqtyŋ töraǧasy Mūstafa Şoqai basqarǧan jūmysyna belsene atsalysty. Tamyzdaǧy Türkıstan ölkesı qazaqtarynyŋ sezınde Bükılreseilık Qūryltaişy jinalysqa deputattyqqa kandidat retınde ūsynyldy. Qaraşa aiynda Qoqan qalasyndaǧy Tötenşe mūsylmandar sezı jariialaǧan Türkıstan avtonomiiasyn basqaru üşın qūrylǧan Uaqytşa Ūlttyq keŋestıŋ müşesı jäne jauapty hatşysy bolyp sailandy. Alaida ölkede Keŋes ökımetı ornaǧanyn jariia etken Taşkent bolşevikterı qaruly küşpen Qoqandy qanǧa böktırıp, avtonomiiany qūlatty.
Onyŋ jūbaiy Lätipa Mūŋaitpasqyzy Lapina-Qojyqova jastaiynan qolöner şeberı retınde tanylǧan ısmer, äuezdı dauysy bar änşı edı. 1921 jyly Taşkentte jiı ötıp tūrǧan Şyǧys keşterıne qoiylym äzırleu barysynda talantyna kuä bolǧan Dınşe Ädılov 1925 jyly ony Qyzylordada jaŋadan qūrylyp jatqan Ūlt teatryna jūmysqa şaqyrdy. Sodan Lätipa käsıbi sahna önerınıŋ negızın qalauşylardyŋ bırıne ainaldy. Ol keiınırek, 1933 jyly muzyka teatrynyŋ da ırgetasyn qalasty. Opera teatry önerpazdarynyŋ qūramynda 1936 jyly Qazaq Respublikasynyŋ Mäskeudegı onkündıgıne qatysty.
Qoldanbaly önerdıŋ maitalman şeberı retınde ol är kezde biık deŋgeidegı qūrmettı qonaqtarǧa syiǧa tartylatyn ūlttyq körkem būiymdardy memlekettık tapsyrys boiynşa jasap jürdı. KSRO Suretşıler odaǧynyŋ müşesı boldy.
Qoŋyrqoja men Lätipa Qojyqovtardyŋ balalary da qazaq önerı tarihynda özındık märtebelı oryndar ielengen belgılı tūlǧalar boldy. Qojahmet – qazaqtyŋ alǧaşqy keskındemeşı, karikaturaşy, suretşı-grafigı, Qūlahmet – tūŋǧyş teatr jäne kino suretşısı, grafik, Nūrahmet – müsınşı-monumentalist, Sūltanahmet – ataqty kinorejisser retınde mälım. Qojyqovtar äuletı, söz joq, respublikanyŋ önerı men mädenietı tarihynda öşpes ız qaldyrdy, degenmen äulet müşelerınıŋ qai-qaisysy da özderınıŋ mümkındıkterın meilınşe aşyp körsettı dep aita almasaq kerek. Öitkenı saiasi quǧyn-sürgın nauqany olardy ainalyp ötken joq.
Qoŋyrqoja Qojyqūly 1938 jyly Almatyda atylady. Artynda tört ūlymen qalǧan jary Lätipa taǧdyrdyŋ küllı tauqymetıne tötep berıp, oşaq otyn söndırgen joq. Sahna jasaulauşy jäne ūlttyq kiım-keşek ülgılerın jasap tıguşı retınde, özı ırgesın qalasqan bügıngı Äuezov teatrynda – on bır jyl, odan, tap sol käsıbi mamandyǧymen Abai atyndaǧy opera jäne balet teatrynda jiyrma ekı jyl boiy eŋbek ettı. Qazaqtyŋ sändık-qoldanbaly önerın älemge tanytqan önerpazdar köşın bastap, alǧaşqy qarlyǧaşy retınde tanyldy. Balalarynyŋ törteuı de qazaq önerıne özındık beder salǧan belgılı de qadırlı adamdar boldy. Bıraq olardyŋ ömır joldary qiyndyqtarmen astasyp jatty. Äkesınıŋ soŋyn ala Qojahmet Qoŋyrqojaūly repressiialandy (stalindık lagerden auyr nauqasqa ūşyraǧandyqtan ǧana bosatyldy). Onyŋ üş ınısı Otanǧa adaldyqtaryn däleldeu maqsatymen Ekınşı düniejüzılık soǧysqa attandy. Alaida ūlttyq kadrlarǧa mūqtajdyq eskerılıp, Qūlahmet Qoŋyrqojaūly äskerden şaqyryp alyndy da, ortalyqtan Almatyǧa köşırıp äkelıngen kinostudiiaǧa ornalastyryldy.
Degenmen «halyq jauynyŋ» balasy degen taŋba ūdaiy onyŋ da, maidanger ınılerınıŋ de ömırı men şyǧarmaşylyǧyna auyr salmaq tüsırıp tūrdy. Soǧan qaramastan aǧaiyndy Qojyqovtar joǧaryda aitylǧan salalarda maqtanyş eterlıktei jetıstıkterge jete aldy. Basynda ırı qoǧam qairatkerı, ūstaz, ǧalym Qoŋyrqoja Qojyqūly tūrǧan otbasy qazaq mädenietı men önerı tarihynda özındık orny bar erekşe äuletke ainaldy.
Ardaq Berkımbai
