14 aqpan künı Almatyda Kaspii universitetınıŋ konferens-zalynda «Jolşy» Filosofiialyq qoǧamdastyǧynyŋ aşyluy bolyp öttı. Onyŋ alǧaşqy otyrysynda men qūttyqtau söz söilep, alǧaşqy baiandamany jasadym. Endı sol baiandamanynyŋ qysqa nūsqasymen «Adyrna» portaly oqyrmandaryn tanystyrudy jön körıp otyrmyn.
Alǧa damysaq degen qoǧamda Filosofiiaǧa sūranys joǧary boluy zaŋdy. Ol ejelden solai. Mäselen, Ejelgı Grekiiadaǧy qalalyq aristokratiialyq-demokratiialyq mädeniet qalyptasuy kezeŋınde Filosofiia qaryştap damydy. Köptegen qalalarda filosofiialyq akademiialar aşyldy. Sol qatarda Platon Akademiiasyn, keiın onyŋ şäkırtı Aristotel aşqan «peripatetikter» dep atalǧan Akademiia adamzattyq filosofiia tarihynda öşpes ız qaldyrdy... Dünienıŋ bastauyn jäne universaldy bolmys negızın, düniedegı universaldy bailanys ädısterın zerttegen ol filosofiia qazırgı ǧylym ataulynyŋ alǧaşqy dänderın septı: öner men poeziia, matematika men injeneriia, arhitektura men säulet, psihologiia men medisina, sport pen fiziologiia, anatomiia, saiasat pen memleketqūru jäne basqa ǧylymdardyŋ negızderı sol filosofiianyŋ qoinauynda ömırge keldı. Bız ol däuırdı älı de «adamzattyŋ intellektualdyq tūrǧyda jaŋa sapaly satyǧa köterılgen däuırı», bolmasa, örkeniet pen filosofiia damuynyŋ klassikalyq kezeŋı dep atap kelemız. Mysaly, sol zamanda «köşe akademiiasyn» aşqan Sokrat b.d.d. 5-ǧasyrda kez kelgen tanymaityn adamdy toqtatyp alyp, oǧan «adamnyŋ kım ekenın», «jaqsylyq pen jamandyq ne» degen filosofiialyq sūraqtardy qoiady eken. bastauy ne ekenın tüsındıruge tyrysty. Ärine, ol öz uaqytynda «äpendı» atandy. Bıraq, ol osylai qazırgı Etika ılımınıŋ negızın qalady. B.d.d. 4-şı ǧasyrda ǧylym ataulynyŋ klassifikasiiasyn logikalyq jüiege keltırıp, dünienı ǧylymi tūrǧyda meŋgeru täsılınıŋ negızın qalaǧan Aristotel şyqty. Al, filosofiiany bar ömırınıŋ mänı dep ūqqan Diogen kündız köşede şam ūstap, «Men adam ızdep jürmın» degen äigılı filosofiialyq frazasyn qaldyrdy. Al, Aristoteldıŋ ūstazy Platonnyŋ Memleket turaly eŋbegı älı künge özektı. Eger, bız onyŋ jazǧanynan «qūl - zat retınde satylady» degen sol zamanǧa tän erejenı alyp tastap, onyŋ ılımıne qazırgı zaman gumanizmı tūrǧysynan qaita saraptar bolsaq – onyŋ memlekettıŋ mänı men qūrylu zaŋdylyqtary turaly ılımı adamzatqa älı de jol sıltep tūrarlyq quatqa ie ekenın baiqamyz...Bır zamandarda Polister qirady. Filosofiia da ūmytyla bastady. Ol zamannan myŋ jyldan astam uaqyttan keiın ǧana, Arab tübegınde jaŋa İmperiia qūryla bastady. Halifattyŋ alǧaşqy qūryluy men küşeiuı kezeŋınde Filosofiia qajettıgı qaita alǧa şyqty. Halifat astanasy Baǧdat älemdık ǧylymi ortalyqqa ainalyp, oǧan jan jaqtan talanttar jinala bastady. Osy kezde Ejelgı Grekter eske tüsıp, olardyŋ ılımı qaita jandana bastady. Sebebı, ǧylym - memlekettıŋ ömır süruın qamtamasyz etetın qūral boldy. Onsyz damu mümkın emes edı... Nätijesınde, Filosofiianyŋ arqasynda alyp territoriiany jaulaǧan Halifat jüzdegen jyldar nätijelı damu ülgısın körsettı. Sol ortada köptegen türkı halyqtarynyŋ ökılderı de öz aqyl-oiymen jarqyrap körındı, öz aldyna filosofiialyq mektepter qalyptastyrdy. Sonyŋ bırı – bızdıŋ arǧy babamyz äskeri tarhan (qolbasşy) Ūzaqtyŋ ūly Äbunasyr Äl Farabi da boldy. Ol ömır boiy Aristotel ılımın nasihattady, ony damytty. Özı de sol deŋgeige köterıldı...
Mıne, bız tarihqa osy közben qarasaq, ol öne boiynda danalyq bastauynan tūratyn, osy joldy taŋdaǧan adamzat küş-jıgerı men aqyl-oiyn paş etu ülgısın köredı ekenbız.
Mūndai «filosofiialyq ürdıs» qazırgı zamanda da küşınde. Jalpy aitsaq, mennıŋşe, 20-şy ǧasyr – «saiasi tartystar zamany» boldy der edım. Ötken ǧasyrda adamzat bırneşe alapat düniejüzılık soǧystardy bastan ötkerdı. Ol älemde saiasatty, saiasi oidy alǧa şyǧardy. Söitıp, saiasattyŋ rolınıŋ artuy jiyrmasynşy ǧasyr filosofiiasynyŋ özın de «saiasattandyryp» jıberdı. Filosofiiada saiasatqa ūqsas «lagerler» paida boldy: onyŋ eŋ bastysy filosofiianyŋ «materializm-idealizm» dep bölınıp alyp, olardyŋ bır-bırıne bıtıspes «aşyq soǧys» jariialauy edı. Şyndyǧynda, materiia men sana - «bır bütınnıŋ ekı jaǧy» bolyp tabylatyn. Būl sūraqtyŋ paida boluynyŋ özı de adam sanasynyŋ damuy evoliusiiasynyŋ jemısı bolsa, ol ekeuın de eşkım terıstei almauşy edı. Sondyqtan, būl sūraqtardyŋ özı de sanaly tırşılık iesı sanalatyn adamnyŋ, jalpy adamzattyŋ damu tarihy bolatyn. Ol ǧasyr saiasaty osy «filosofiialyq tūtastyqty» joiyp, soǧan sai» qoǧamdardy da bır-bırıne qarsy qoidy: söitıp, saiasattyŋ da, onyŋ ideologiialyq bölıgı bolyp tabylatyn dınnıŋ de adamzatty lagerlerge böletını, özınıŋ subektivtılıgımen, iaǧni, bır halyqtardyŋ, ne, bır dınderdıŋ artyqşylyǧyn därıpteitın ūstanymdarymen myna tūtas älemnıŋ bırlıgın qamtamasyz ete almaityndyǧy anyqtaldy...
Ony tek özınıŋ universaldy tabiǧatyna sai filosofiia ǧana qamtamasyz etıp, ol obektivtı tūrǧyda adamzatty gumanizm negızınde bırıktıre aluşy edı. Bügınde adamzattyŋ osy tüsınıgı küş alu üstınde. Adamzat soǧyspen emes, beibıtşılıkpen ǧana Jer şaryndaǧy ǧūmyryn baqytty ete alatyny anyq – jiyrma bırınşı ǧasyr osyny körsetıp tūr... Sondyqtan, bügıngı «Jolşy» filosofiialyq qoǧamdastyǧynyŋ alǧaşqy otyrysynyŋ taqyryby «Qazırgı adamzattyŋ moraldık taŋdauy jäne filosofiianyŋ rolı» dep atalatyny beker emes dep sanaimyn.
Endeşe, qazır bızge osyndai filosofiialyq klubtardyŋ köp boluy artyq emes. Mümkın, būl bolaşaqta elımızdegı jaŋa filosofiialyq mektepter qalyptasuynyŋ aldy şyǧar. Ony bız bılmeimız. Bıraq filosofiianyŋ būl damu tendensiiasyn joqqa şyǧara almaimyz. Endeşe, «Jolşy» klubynyŋ aşyluy qūtty bolsyn. Ony aşyp otyrǧan filosof Nūrjan Qūlymjanovqa qajyr-qairat tıleimız.
Taǧy bır närse bar, ony aitpai ketuge bolmas.
"Filosofiia – abstraktılı emes, naqty ılım,"- dep edı K.Marks. Sebebı, jer betınde «Älemdık filosofiia» dep atalatyn teoriia älı jasalmady. Ony jasaimyz degen filosoftardyŋ bärı sätsızdıkke ūşyrap, kez kelgen filosofiialyq teoriia belgılı bır mädeni qabatqa qatysty ekenın moiyndaǧan. Būl moiyndau nenı bıldıredı? Būl – filosofiianyŋ oi qorytu älemı sanalatyn obektivtı realdylyqtyŋ ünemı qozǧalysta ekenın, iaǧni, äigılı Geraklittıŋ «Bır özenge ekı ret tüse almaisyŋ» degen sözınıŋ ras ekenın rastaidy. Iаǧni, būl filosofiianyŋ öz tarihynda geosaiasi tūrǧydan da, uaqyt tūrǧysynan da lokaldy bolyp keletının körsetedı. Olai bolsa, bügın de qazaqstandyq filosofiiaǧa, qazaq filosoftaryna «Bızge deiın bar jaŋalyqty aityp ketıptı, bızge sony qaitalau ǧana qalypty» deitın alaŋdauşylyqqa jol joq. Aitarymyz: Oişyl adam – qai zamanǧa da kerek adam! Oişyldyq – är zamannyŋ trendı!Mıne, osy mäselenı bız ünemı este ūstap, osyny özımızdıŋ filosofiialyq kredomyz retınde ūstanaiyq. Soǧan sai äreket eteiık.
Äbdıraşit Bäkırūly,
filosof-publisist
