Aqtaudaǧy apattan keiın Äzerbaijan men Resei arasynda diplomatiialyq dürdarazdyq, saiasi kikıljıŋ bastaldy. Būl Reseidıŋ Soltüstık Kavkazdaǧy yqpalynan airyla bastaǧanyn körsetedı dep paiymdaidy sarapşylar.
Äzerbaijan men Resei arasyndaǧy şielenıs barysynda Baku öz ūstanymyn küşeitude.
Äzırbaijan bilıgı Kremldı qoldaityn «Sputnik Äzırbaijan» basylymynyŋ qyzmetkerlerın qysqartatynyn jariialady. «Nastoiaşee vremia» telearnasy Äzırbaijandyq basylymdarǧa sılteme jasap, būryn 40 qyzmetkerı bolǧan redaksiiada endı tek bır adam ǧana qalatynyn habarlady.
Täuelsız baqylauşylardyŋ pıkırınşe, jaqyn arada Sputnik agenttıgınıŋ filialy tolyqtai jabyluy mümkın.
Baku men Mäskeu arasyndaǧy qarym-qatynas AzAl äue kompaniiasynyŋ jolauşylar ūşaǧy apatqa ūşyraǧannan keiın bırtındep naşarlai bastady. Būl oqiǧada 38 adam qaza tapqan. Äzırbaijan bilıgı tragediiaǧa Resei jauapty dep eseptep, resmi türde keşırım sūraudy jäne zardap şekkenderge ötemaqy töleudı talap ettı. Putin ūzaqqa sozylǧan ünsızdıkten keiın qaiǧyly oqiǧa Resei äue keŋıstıgınde bolǧany üşın keşırım sūraǧanymen, ūşaqtyŋ Reseidıŋ äue qorǧanys küşterı tarapynan atylǧanyn moiyndaǧan joq. Äzırbaijan prezidentı İlham Äliev mūndai ūstanymǧa narazylyǧyn bıldırdı.
Ärı qarai şielenıs küşeie tüstı. Juyrda Baku Mäskeuge Äzırbaijan aumaǧynda Resei yntymaqtastyǧynyŋ aqparattyq-mädeni ortalyǧy – Orys üiınıŋ jūmysyn toqtatu turaly habarlama jıberdı. Būǧan deiın Baku.tv telearnasynda Resei ortalyǧynyŋ qyzmetı turaly reportaj körsetılıp, onyŋ qyzmetkerlerı dostyqqa jat saiasat jürgızdı jäne tyŋşylyqpen ainalysty dep aiyptalǧan edı. Resei yntymaqtastyǧynyŋ basşysy Evgenii Primakov būl aiyptaulardy joqqa şyǧardy.
Osy uaqytta Reseidıŋ bırqatar resmi jäne beiresmi tūlǧalary eldegı sany aitarlyqtai köp äzerbaijan diasporasyna qatysty jauapty şaralar qabyldaudy ūsyndy. Būǧan jauap retınde Baku Resei memlekettık dumasynyŋ deputaty, käsıpqoilar arasyndaǧy auyr salmaqtaǧy būrynǧy älem chempiony Nikolai Valuevtıŋ Äzerbaijanǧa kıruıne tyiym saldy. Äleumettık jelılerde endı kelesı qadamdy kım jasaidy degen sūraq qyzu talqylanuda.
Eŋ aldymen, İlham Älievtıŋ osyndai äreketterı arqyly aimaqtyq deŋgeiden de joǧary därejedegı lider retınde özın bekıtıp jatqanyn baiqauǧa bolady, dep sanaidy «Azattyq radiosy» jäne «Eho Kavkaza» basylymdarynyŋ jurnalisı Vadim Dubnov. Onyŋ aituynşa, Äzerbaijan prezidentı öz qolyna jeŋıske jetkızetın myqty kombinasiiany jinap, osyndai köşbasşylyqqa ümıtker boluǧa mümkındık aldy.
«Eger ol Mäskeumen osylai söilesetın bolsa, onda Armeniia premer-ministrı Nikol Paşinian, Fransiia prezidentı Emmanuel Makron jäne basqa memleket basşylaryna qandai jaǧdaiǧa daiyn boluy kerek ekendıgı tüsınıktı. Būǧan deiın Äzerbaijan men Resei arasyndaǧy qarym-qatynasta köptegen ekıūşty mäseleler jinalyp qalǧan. Orys üiınıŋ jabylu oqiǧasy da osyny däleldeidı. Būl – Mäskeudıŋ Äzerbaijandaǧy yqpalynyŋ simvoldaryn joiuǧa baǧyttalǧan qadam», - dep atap öttı ol «Amerika dauysy» radiosynyŋ orys qyzmetıne bergen pıkırınde.
Vadim Dubnovtyŋ pıkırınşe Kreml üşın jaǧdaidyŋ būlai örbuı asa auyr soqqy.
«Reseidıŋ Äzerbaijanda simvolikalyq äserınen basqa asa köp tetıgı qalǧan joq. Būl – älsız tūsqa jasalǧan soqqy. Iаǧni, «bırlık pen ortaq taǧdyr» turaly mifke soqqy. Osy qatarǧa Bakude aşylǧan «tyŋşylyq dauysyn» da jatqyzuǧa bolady. Oǧan Äzerbaijannyŋ eŋ tanymal adamdary qatysqan dep aitylady. Bıraq menıŋ oiymşa, olardy türmege jabady nemese ölım jazasyna kesudı talap etedı. Mūnda jalpy jaǧdaidyŋ özgeruı baiqalady», - dedı ol.
Jurnalistıŋ aituynşa, 1990 jyldyŋ 20 qaŋtarynda Bakude oryn alǧan qaiǧyly oqiǧalardan berı Äzerbaijandaǧy saiasi ahual ärqaşan Kremlge qarsy sipatta bolǧan.
«Qarabaqtaǧy qaqtyǧys ta būl şielenıstı küşeite tüstı. Äzerbaijan qoǧamynda Mäskeu armiandarǧa kömektestı degen pıkır qalyptasty. Bıraq şyn mänınde būl olai emes. Degenmen, sol uaqytta da eşkım Reseidı jau retınde qabyldaudy talap etken joq. Tıptı kışı Äliev özınıŋ elitasyn qalyptastyra bastaǧan kezde Mäskeumen tyǧyz bailanysta boldy. Ol äkesındei saiasi tılde emes, belgılı bır özara tiımdı qarym-qatynas aiasynda söilestı. Al konservativtı bolyp qalǧan Äzerbaijan memleketınıŋ öz ışınde eşkım Reseidı jek körudı talap etken emes» - dedı Vadim Dubnov.
Eske salaiyq, 1990 jylǧy 20 qaŋtarda Bakude beibıt demonstrasiiany taratu kezınde Keŋes äskerı jüzden astam adamdy öltırdı. Äzerbaijan astanasynda qaiǧyly oqiǧanyŋ qūrbandaryn jerleuge bükıl qala halqy derlık jinaldy. Qaza tapqandar respublika täuelsızdıgı üşın küresken batyrlar retınde jerlendı. Keiın būl saiabaq «şeiıtter alleiasy» dep ataldy.
Äzerbaijannnyŋ qazrırgı köşbasşysy İlham Älievtıŋ äkesı – Gaidar Äliev, sol kezde KOKP Ortalyq komitetı Saiasi biurosynyŋ müşesı bolǧan jäne keiınnen Äzerbaijan prezidentı atanǧan. Ol sol kezde Mäskeude arnaiy baspasöz konferensiiasyn ötkızıp, Bakudegı äskeri äreketterdı aiyptap, Mihail Gorbachevty Konstitusiiany būzdy dep kınälady.
Äliev qalyptasqan ekıūştylyqtan qatty qajyǧandai körınedı, dep paiymdaidy Vadim Dubnov.
«Endı, mıne, bärı öz ornyna keldı. Mäskeu resmi türde jau dep jariialandy. Endı ekıūştylyqqa nükte qoiyldy. Bıraq būl saiasi tūrǧydan alǧanda eşteŋe bıldırmeidı. Mūnda qyzyqty bır jait bar. Mysaly, saitta jariialanǧan «tyŋşylardy» äşkereleitın maqala orys tılıne audarylmaǧan. Menıŋ oiymşa, būl – Mäskeudı taǧy bır ret aşulandyrmauǧa degen talpynystyŋ belgısı. Sondyqtan ūşaqqa qatysty dau da ūzaqqa sozyla qoimaidy. Sebebı simvoldardan bölek naqty ıster bar. Al olar kütuge arnalmaǧan» - dedı ol.
Jurnalistıŋ pıkırınşe, jaqynda Äliev pen Putin qajettı sözderın aityp, jaǧdaidy öz deŋgeiınde retteidı. «Olar ūzaq uaqyt boiy arazdaspaidy» - dep tüiındedı Dubnov.
Bakudıŋ Mäskeuge qatysty jasaǧan narazylyq äreketterın bırqatar sebeptermen tüsındıruge bolady deidı halyqaralyq şoluşy İvan Preobrajenskii (Praga). Onyŋ pıkırınşe, būl jerde İlham Älievtıŋ jeke ambisiialary da maŋyzdy röl atqarady.
«Älievtıŋ aşulanuy tüsınıktı. Öitkenı Putin Äzerbaijan köşbasşysynyŋ jolauşylar ūşaǧy apatyna qatysty talaptaryn ǧana emes, tılekterın de oryndamai otyr. Äliev öz azamattarynyŋ aldynda älsız bolyp körıngısı kelmeidı. Sebebı būl oqiǧa el ışınde öte auyr qabyldanady. Ol öz elınıŋ müddesın qorǧaityn berık lider ekenın körsetuı kerek. Äzerbaijan – qataŋ ūltşyldyq sipattaǧy memleket. Jaqynda ǧana Tauly Qarabaqta ıs jüzınde etnikalyq tazartu jürgızdı. Osy tūrǧydan alǧanda, mūndai mäselelerdıŋ Baku üşın qanşalyqty maŋyzdy ekenı aiqyn» – dedı ol «Amerika dauysy» basylymyna bergen sūhbatynda.
İvan Preobrajenskii Äzerbaijan basşysy bolaşaqta Reseimen qarym-qatynasty qaita qalpyna keltıru qajet bolǧanda, özın dūrys ūstanymda tūrǧan tarap retınde körsetu mümkındıgın de oilaidy dep boljady.
«Mäskeudıŋ Bakumen talqylaǧysy keletın bırneşe maŋyzdy mäselesı bar. Mysaly, Äzerbaijan gazynyŋ Resei arqyly Europaǧa tasymaly. Resei osy mümkındık arqyly öz gazyn da eksporttaudy közdeidı. Putin būl mäselenı Äzerbaijanǧa sapary kezınde kötergenımen, qazır kelıssözder toqtap qalǧan. Sondai-aq, Armeniiamen şekaralas Zangezur dälızı mäselesı bar. Resei būl aimaqta öz müddelerınıŋ eskerıluın qalaidy. Sondyqtan būl jerde de sauda jürıp jatyr. Osy jaǧdailardy eskere otyryp, AzAl ūşaǧynyŋ apaty Kremlge qysym jasau qūraly dep te kütuge bolar», – deidı sarapşy.
İvan Preobrajenskiidıŋ aituynşa, būl – prezident İlham Älievtıŋ öz betınşe, täuelsız saiasat jürgızıp otyrǧanynyŋ körınısı.
«Ony Türkiia qoldap otyr. Sondyqtan oǧan Kremldıŋ tüsınıksız saiasaty asa maŋyzdy emes. Äsırese, Baku Tauly Qarabaqty tolyq baqylauyna alǧannan keiın. Eske salsaq, ekınşı Qarabaq soǧysyna deiın Äzerbaijan men Resei arasyndaǧy qarym-qatynas öte şielenıstı bolǧan. Olar tek soŋǧy uaqytta ǧana jaqyndasty (keŋ auqymdy Ukrainaǧa basyp kıru kezınde Putin men Äliev Mäskeude ekı el arasyndaǧy odaqtastyq turaly deklarasiiaǧa qol qoiǧan bolatyn). Endıgıde Äzerbaijan basşysy būrynǧy ūstanymyna qaita oraluy mümkın. Qazır onyŋ Putinmen dostyqty saqtap qalu üşın qandai da bır qūrbandyqqa baruǧa eşqandai sebebı joq», - dep tüiındedı sarapşy.
Onyŋ pıkırınşe Resei Oŋtüstık Kavkazdaǧy yqpalynan da aiyryla bastaǧan.
«Qazır būl aimaqta Mäskeudıŋ äserı älsıregen. Al būrynǧy bedelıne süienıp äreket etu endı nätije bermeidı» – dep qorytyndylady Preobrajenskii.
