Halyqaralyq Türkı akademiiasynyŋ ūiymdastyruymen Şyǧys Qazaqstan oblysy Qaton-Qaraǧai audanyndaǧy Qaraqaba jazyǧynda üş künge sozylǧan «Altai – altyn besık» halyqaralyq ekspedisiiasy öz jūmysyn aiaqtady.
Ataqty Altai törınde ötken alqaly jiynǧa Äzerbaijan, Qyrǧyzstan, Tatarstan, Türkiia, Moŋǧoliia, Qazaqstannyŋ belgılı türkıtanuşy ǧalymdary, arheologiialyq instituttardyŋ basşylary men bır top şeteldık jäne jergılıktı BAQ ökılderı qatysyp, seminar barysynda türkı älemıne ortaq tarihty bırlesıp zertteu turaly oilar aitylǧanyn osyǧan deiın habarlaǧan bolatynbyz.
Altaidyŋ qūpiiaǧa toly qoinauy adamzat balasyn taŋdandyrumen keledı. Būl joly da Qaraqaba jazyǧynda qazaq arheologiiasyna tyŋ jaŋalyqtar qosyldy. Arheolog, tarih ǧylymdarynyŋ doktory Zeinolla Samaşev myrzanyŋ aituynşa, biylǧy qazba jūmystarynyŋ kezınde būǧan deiın tabylmaǧan, kezdespegen jaŋa arheologiialyq aşylular boldy. Sonyŋ bırı — jas balanyŋ mürdesı. «Būl tabylǧan qorym köne türkı däuırıne tän. Şamamen 7-8 ǧasyrlarǧa keledı. Jerleu räsımı bylai atqarylǧan: aldymen osyndai kölemde şūŋqyr qazyp, oǧan jylqyny qoiǧan. Bır jaq şetıne laqat jasaǧan da, oǧan adamnyŋ özın jerlegen. Onyŋ üstı jabyq tūratyn bolǧan», – dep tüsındırdı arheolog ǧalym. Būl tabylǧan mürde – jas balanıkı ekenın aitqan zertteuşı er bala, qūlaǧynda ekı syrǧasy bolǧanyn, ol syrǧalardyŋ kümısten jasalǧanyn tılge tiek ettı. Balanyŋ jasyn, türın antropolog ǧalymdar qazırgı zamannyŋ ozyq zertteu ädısterıne süiene otyryp anyqtaityn bolady. Būǧan deiıngı qorǧandardy qazǧan kezde ülken, egde kısılerdıŋ tabylǧanyn eskersek, jas balany jerleu ǧūrpy alǧaş retı kezdesıp otyr.
«Jäne bır baiqasaŋyzdar, balanyŋ aiaq jaǧynda köldeneŋınen sadaq jatyr. Sadaqtyŋ synyǧy tabylǧan, onysy – adam qoly ūstaityn ortaŋǧy bölıgı, serıppe beru üşın süiekten jasalǧan eken. Jerleu räsımınde taǧy bır erekşelık bar: attyŋ basyn kesıp alǧan da, ony sol jerden bır qabat, şamamen 60-70 sm joǧary – bölek şūŋqyr jasap, üŋgırlep qoiǧan. Qabırdıŋ bır şetınde jatqan būiym – ol attyŋ erınıŋ müiızden jasalǧan aiylbasy. Jalpy jerleu räsımı bızdıŋ ekspedisiianyŋ 2012-2013 jyldardaǧy qazǧan jūmystaryndaǧy qorymdarmen salystyrǧanda köbıne säikes keledı, bıraq ta mūnda jerlengen adam bala bolǧandyqtan bırge qoiylatyn dünie-mülıkterı azǧantai. Attyŋ özı balanyŋ jasyna säikes jas jylqy. Tai boluy kerek, taŋdap alyp qoiǧan. 9e7bc857020808c092634226b7743bec.jpg Arheologiialyq eskertkışterdı, onyŋ ışınde äsırese osyndai qorǧandardy zerttegende är türlı kategoriialardy zerttegen dūrys bolady. Öitkenı sol qoǧamnyŋ äleumettık erekşelıkterın anyqtauymyz kerek, dıni nanymyndaǧy özgerıster, ūqsastyqtar degen siiaqty qūndylyqtaryn bılu üşın tek altyn-kümıs qoiylǧan qorǧandardy zerttesek, onda būl bırjaqty ǧana zertteu bolyp qalady. Auqatty, bai qorǧandy da, kedei jäne ortaşa qorǧandy da, sodan keiın būlardyŋ qonystaryn tolyq, jan-jaqty zertteuımız kerek», – dep täptıştep tüsındırdı tanymal arheolog. Sonymen qatar biylǧy qazba jūmystarynyŋ nätijesınde tabylǧan bırqatar qūndy būiymdar ekspedisiia müşelerı men qonaqtarynyŋ aldynda alǧaş ret tanystyrylyp jariialandy. Zeinolla Samaşev myrza tüsındırıp sipattama bergen qūndy eskertkışter, mūralar: at äbzelderınıŋ bölıkterı: jügen men qūiysqan jäne auyzdyqtyŋ qaldyqtary, ondaǧy sol zamannyŋ tūrmystyq erekşelıgıne sai ösımdık motivındegı örnekterdı qoldanu keŋ körınıs tabuy anyqtalǧan.
«Sodan keiıngı qūndylyq – qylyştardyŋ qynaby, onda taŋbalanǧan attardyŋ, jylqylardyŋ suretterı. Būl jerde tabylǧan dünie mülıktıŋ bärı bükıl Euraziia keŋıstıgı boiynşa myqty, aiqyn zoomorftyq (?) zattar bolyp eseptelınedı. Qylyştar būl elde tabylǧanymen, däl osyndai küide saqtaluy, sapaly boluy sirek kezdesetın qūbylys. Mūndaǧy bır qylyştyŋ erekşelıgı sol, mūnyŋ saby sonau Tynyq mūhitynda ǧana kezdesetın skat degen balyqtyŋ terısımen qaptalǧan. Qazaqstanda būl balyq kezdespeidı, būl sol kezdegı örkeniettıŋ alystaǧy Tynyq mūhity jaǧalaularymen qarym-qatynasyn aiǧaqtaidy. Būl qylyştar basqa jaqtan kelgen joq, osy özımızdıŋ Altaidan tabylyp otyr», – dedı arheolog. Eşqandai şırık belgılerı joq, taza qalpyn qalǧan qoramsaqtyŋ sol küiınşe saqtaluy belgılı arheologtyŋ özın taŋdandyryp otyr. Qazaqtyŋ qasiettı jerı mūǧjizaǧa toly ekenın eskersek te, adam balasyn taŋdanbasyna qoimaityn tarihi jädıgerlerdıŋ qataryna osy tabylǧan qoramsaq pen sadaq qaldyǧy qosyldy. Ǧalymnyŋ aituynşa, «ortaǧasyrlyq türkılerdıŋ sadaǧynyŋ bır bölıgı ǧana saqtalyp jettı. Qūrylymy öte kürdelı, üş-tört qabat aǧaştan jasalǧan, balyq terısı oralǧan mūndai sipattaǧy sadaqty daiyndau üşın, keibır ǧalymdardyŋ aituynşa, 1 jyldai uaqyt ketetın bolǧan. Būl sadaq köp qūramdy sadaq dep atalady. Sadaqtyŋ ūstaityn tūsy süiekten jasalyp, oǧan türlı japsyrmalar jabystyrylatyn bolǧan».
Bızdı älemge äigılep otyrǧan osy Qaraqaba qorymdarynan osyǧan deiın 3 muzykalyq aspap tabyldy. Būl – otandyq arheologiianyŋ kezektı bır belesı. Bükıl Euraziia keŋıstıgınde būǧan deiın osyndai 3 muzykalyq aspap tabylyp körmeptı. Mūndai jaŋalyqty älemge süiınşılei jariialaityn uaqyt tudy. Aita keteiık, būl muzykalyq aspap – qobyz osy halyqaralyq ekspedisiia barysynda alǧaş ret jūrtşylyqqa tanystyryldy. Būl eskı aspapty qaita qalpyna keltırgen, şeber Qanat Qazaqbai.
Zaŋǧar KÄRIMHAN,
Derekköz: http://e-history.kz/kz/publications/view/1326
© e-history.kz
