Qazaq kinosy – ūlttyq mädeniettıŋ ajyramas bölıgı. Kino arqyly qoǧamnyŋ tarihi kezeŋderı, ūlttyq bolmys pen zamanaui ürdısterı körınıs tabady. Osy baǧytta kinonyŋ teoriialyq negızderın zertteitın kinotanu ǧylymynyŋ maŋyzy zor. Respublikamyzdaǧy käsıbi kinotanu mektebınıŋ bastauynda tūrǧan Nögerbek Bauyrjan Ramazanūly 1993 jyly Almatynyŋ Temırbek Jürgenov atyndaǧy Teatr jäne Kino institutynda alǧaş ret özınıŋ şeberhanasyn aşyp, otandyq jas tülekterdı qanatynyŋ astyna jinap, bolaşaq kinotanuşylardy daiarlauǧa qadam basady. Sol alǧaşqy mūzbalaq kinotanuşylar qatarynda Nauryzbekova Güljan Qūrmanǧaliqyzy da boldy.
Qazaq kinotanu ǧylymynyŋ damuyna ölşeusız üles qosqan, ömırın kino pedagogikasyna arnap, jas kinotanuşylardy tärbieleude ülken eŋbek sıŋırgen Güljan Qūrmanǧaliqyzy turaly söz qozǧau – qazaq mädenietı men önerıne degen qūrmettıŋ belgısı. Ǧibratty ǧūmyrynda Güljan Qūrmanǧaliqyzy – bılım men ǧylym salasynda özındık orny bar ūlaǧatty ūstaz, täjıribelı basşy, ärı tereŋ zertteuşı bola bıldı. Oquyn tämamdaǧasyn bılım alǧan oşaǧynda pedagogikalyq qyzmet jolyn bastap, ūstazynyŋ ızgı jolyn jalǧastyrdy. Ol şäkırtterıne sapaly bılım men tälım-tärbie berudı basty maqsat etıp, bılımımen de, adami qasietterımen de ülgı bola bılgen qūrmettı tūlǧa. Temırbek Jürgenov atyndaǧy Qazaq ūlttyq öner akademiiasynyŋ «Kino jäne TV» fakultetı men «Kino tarihy men teoriiasy» kafedrasyndaǧy basşylyq qyzmetınde ūjymdyq basqarudyŋ ozyq ülgılerın engızıp, ūiymşyldyq pen käsıbilıktı üilestıre otyryp, bılım beru üderısın joǧary deŋgeige kötergen bıregei jan. Käsıbi ūiymdastyruşylyq qabıletınıŋ arqasynda oqu ordasynyŋ damuyna eleulı üles qosuymen qatar bırneşe jyl Halyqaralyq deŋgeide ötken Euraziia kinofestivalınıŋ «altyn kezeŋınde» jaŋaşyl bastamalarǧa jetekşılık etkenı älı künge sanamyzda sairap jatyr.
Bız bıletın Güljan Qūrmanǧaliqyzy qazaq kinosynyŋ tarihyn, onyŋ teoriialyq negızderın tereŋ zerdelei otyryp, ūlttyq kinotanudyŋ ǧylymi-ädıstemelık negızın qalyptastyruǧa ölşeusız üles qosty. Är zertteu maqalasy qazaq kinosynyŋ erekşelıkterın, onyŋ tarihi damuy men estetikalyq qūndylyqtaryn jan-jaqty taldauǧa baǧyttaldy. Ūlttyq kinematograftyŋ damu ürdısterın, rejissura men ssenarii önerınıŋ qalyptasu kezeŋderın, kino tılı men onyŋ estetikalyq erekşelıkterın qalamyna tiek ettı. Kino önerıne degen şynaiy qūştarlyǧy ony ärdaiym jaŋa ızdenısterge jetelep otyrǧany haq.
Kinotanuşynyŋ Mūhtar Äuezov şyǧarmaşylyǧyna jäne onyŋ kinematografiialyq beinelenuıne qatysty jürgızgen zertteulerı otandyq kinotanu ǧylymynda erekşe oryn alady. Ol Äuezovtıŋ qazaq kino önerıne yqpaly, onyŋ prozasynan ekranǧa köşken şyǧarmalardaǧy körkemdık erekşelıkterı turaly keŋınen taldau jasady. Äuezovtıŋ ädebi mūrasy men ūlttyq kinematograftyŋ özara bailanysyn zerttei otyryp, qazaq kinosynyŋ tarihi-mädeni negızderın tereŋ aşuǧa üles qosty. Onyŋ «Äuezov jäne kino» eŋbegı Mūhtar Äuezov şyǧarmaşylyǧy men onyŋ ekrandyq interpretasiiasyna tereŋ kinotanuşylyq taldau jasauymen erekşelenedı. Zertteuşı Äuezov şyǧarmalaryndaǧy harakterlık keiıpkerlerdıŋ ekranda beinelenu erekşelıkterı, olardyŋ körkemdık jäne rejisserlık interpretasiiasy zertteu nysanyna ainalǧan.
Abai beinesınıŋ biografiialyq janr aiasynda somdaluy – ūlttyq kinematografiiadaǧy maŋyzdy qūbylys. Būl tūrǧyda Güljan Nauryzbekova Abaidyŋ ekrandyq tūlǧasyn taldap, onyŋ ädebi mūradaǧy jäne kinodaǧy körkemdık tabiǧatyn salystyrady. Sonymen qatar, Mūhtar Äuezovtıŋ derektı kino keiıpkerı retındegı beinesı – onyŋ mädeni-aǧartuşylyq jäne ädebi mūrasynyŋ kino önerı arqyly nasihattaluyn aiqyndaityn maŋyzdy aspektılerdıŋ bırı. Zertteuşınıŋ eŋbegı Äuezov şyǧarmalary men onyŋ kino önerındegı beinesıne analitikalyq tūrǧydan qarauǧa mümkındık beredı. Būl zertteu ūlttyq kinematografiia men ädebiet bailanysyn, sondai-aq tūlǧanyŋ ekrandaǧy reprezentasiiasyn tüsınuge septıgın tigızedı.
Ūstaz retınde kino pedagogikasynda Güljan Qūrmanǧaliqyzy jaŋa oqytu ädısterın engızıp, studentterınıŋ şyǧarmaşylyq äleuetın damytuǧa erekşe nazar audardy. Köptegen daryndy kinotanuşylardyŋ qalyptasuyna yqpal ettı. Onyŋ därısterı tek teoriialyq bılım berumen şektelmei, kino önerıne degen süiıspenşılık pen käsıbi şeberlıktı sıŋıruge negızdeldı. Studentterıne ärdaiym şyǧarmaşylyq ızdenıstı, synşyl oilaudy jäne ūlttyq kino mūrasyn tereŋ tüsınudı üirettı. Ūstazdyq jolynda ol köptegen şäkırtterınıŋ ǧylymǧa, kino zertteu ısıne bet būruyna sebepker boldy. Onyŋ tälımın alǧan şäkırtterı bügıngı taŋda qazaq kino önerınıŋ, qazaq televiziiasynyŋ, kino pedagogikasy, synşylyq syndy ärtürlı salalarda jemıstı eŋbek etude. Şäkırtterınıŋ jetıstıkterı ūlaǧatty jannyŋ eŋbegınıŋ maŋyzdylyǧyn aişyqtai tüserı anyq.
Güljan Qūrmanǧaliqyzy eselı eŋbek jolynda ūlttyq kinematograftyŋ damuyna belsendı aralasyp, jaŋa tolqyn rejisserlerımen, ssenaristermen şyǧarmaşylyq bailanys ornatty. Ol qazaq kinotanuyn şetelde tanytuǧa zor üles qosyp, köptegen halyqaralyq bılıktılıktı arttyru, akademiialyq ūtqyrlyq boiynşa özge elderdıŋ kino zertteuşılerımen tyǧyz bailanys ornatty. Qazaq kinotanu ǧylymynyŋ damuy üşın onyŋ ǧylymi jäne praktikalyq bazasyn nyǧaitu maŋyzdy ekenın ūǧynǧan jäne sonyŋ jolynda belsendı qyzmet atqarǧan aiauly jan. Būl baǧytta arnaiy oqu baǧdarlamalaryn äzırleu, kino zertteuşılerın daiarlau, kinotanu eŋbekterın basyp şyǧaru jäne halyqaralyq ǧylymi bailanystardy arttyru qajet ekendıgın ünemı alǧa tartyp otyrdy. Osy oraida, kinotanuşy mamandardyŋ rölı arta tüspek. Öitkenı, qazaq kinosynyŋ keşegısı men bügınıne baǧa berıp qana qoimai, bolaşaǧyna da yqpal etetın negızgı sarapşylar – kinotanuşylar ekenın eskerıp, sony jadymyzǧa qūia bılgen Güljan Qūrmanǧaliqyzynyŋ är aqyly men keŋesı kökeiımızde jattalyp qaldy.
Qazaq kinotanu ǧylymynda özındık sara jolyn qalyptastyrǧan kinotanuşy Rauşan Ospanova, Roza Abdullahatova, Qateş Älımbaeva, Külşara Ainaǧūlovanyŋ ızın basyp, jolyn jalǧaǧan Güljan Qūrmanǧaliqyzynyŋ esımı kino pedagogikasy men qazaq kinosy tarihynda mäŋgılıkke saqtalary anyq. Ardaqty ūstazymyz qazaq kinosynyŋ janaşyry, bılıktı pedagog jäne tereŋ oily ǧalym retınde kino önerın süier jandardyŋ jadynan öşpeidı.
Qadırlı Güljan Qūrmanǧaliqyzy – boiyna tereŋ adamgerşılık qasietterdı sıŋırgen, ainalasyna qūrmet pen janaşyrlyq tanyta bıletın erekşe tūlǧa. Onyŋ ülkenge qūrmet körsetıp, kışıge ızet bıldıruı – tek ädep qana emes, ruhani kemeldılıktıŋ belgısı dep tüsınemın. Ūlttyq mädeniet pen önerge janaşyrlyq tanytyp, onyŋ damuyna üles qosu jolynda ol özınıŋ ädılettılıgımen, keŋ jürektı bolmysymen erekşelenedı. Kafedradaǧy ülken klassik aqsaqaldardan bastap, öner men ǧylymǧa endı ǧana qadam basqan örımdei jastardyŋ basyn bır arnaǧa toǧystyru – ülken şeberlık pen eptılıktı qajet etetın ıs. Būl qasiet kez kelgennıŋ qolynan kele bermeidı. Al Güljan Qūrmanǧaliqyzy osy jauapkerşılıktı öz moinyna alyp, är buynnyŋ özara üilesımdı qarym-qatynasta boluyna yqpal ete bıldı. Onyŋ ädılettı közqarasy men janaşyrlyǧy ainalasyndaǧy adamdarǧa demeu bolyp, ärkımnıŋ öz jolyn tabuyna mümkındık berdı. Parasatty tūlǧa ülkenderdı syilap, olardyŋ täjıribesı men danalyǧyn baǧalai bılse, jastarǧa senım artyp, olardyŋ boiyndaǧy talant pen jıgerdı qoldauǧa ärdaiym daiyn tūratyn. Közı tırı bolǧanda biyl mereilı 65 jasqa tolar edı... Güljan Qūrmanǧaliqyzynyŋ adamgerşılık bolmysy, meiırımı men eŋbekke degen talapşyldyǧy – ainalasyndaǧy adamdarǧa ünemı ülgı bolyp qalary haq. Onyŋ tek öz ortasynda ǧana emes, kinogerler üşın de qadırlı tūlǧa retınde tanylyp, ruhani ündestıktıŋ, şyǧarmaşylyq sabaqtastyqtyŋ jarqyn körınısın qalyptastyrudyŋ ozyq ülgısın körsete bılgenı janǧa medeu...
Gülım KÖPBAIQYZY,
kinotanuşy
