Nūrbek Jahangerūly Tökeevpen tanystyǧym ötken ǧasyrdyŋ jetpısınşı jyldarynyŋ aiaǧy bolatyn. Ol kezde men Almatydaǧy politehnikalyq institutynda oqimyn. Jazǧy demalys kezınde, özım jūmys ıstegen balqytu sehynyŋ konvertor bölımınde, uaqytşa jūmys ısteitınmın.
Jūmys uaqytynda bölımşenıŋ slesarlar brigadirı Kostia Vysoskii: -Tolegen, ty znakom s naşim novym mehanikom uchastka Nurbekom, okazyvaetsia Vy uchilis v odnom institute-dedı. – joq, bılmeimın, mümkın ol erterek bıtırgen bolar -degenıme, ol – naş novyi mehanik ochen gramotnyi, delovoi, trebovatelnyi paren -dep, bas barmaǧyn körsettı. Täjribelı brigadirdıŋ sözı esımde qaldy.
İnstitutty aiaqtap, Jezqazǧan mys qorytu zavodyna qaitadan oralǧan kezım. Nūrbek ol kezde Jezqazǧan tau-ken metallurgiia kombinatynyŋ partiia komitetınde nūsqauşysy bolyp ısteitın. Qoǧamdyq jūmystarda, jinalystarda kezdesıp jürdım. 28-şı şaǧyn audanynda bır aulada tūrdyq. Kezdeskende sälemımız tüzu. 1984 jyly Nūrbek Qūiu-mehanikalyq zavodyna bas injener bolyp taǧaiyndaldy. Sol zavodta ısteitın tanystarymnan N.Tökeev turaly jaqsy lebızder estıp jürdım.
1986 jyly Tökeev Nūrbek Jezqazǧan tau-ken metallurgiia kombinatynyŋ halyqtyq baqylau komitetıne töraǧa bolyp sailandy. Arada şamaly uaqyt ötkende men atalmyş kombinattyŋ käsıpodaq komitetınıŋ töraǧa orynbasarylyǧyna sailandym. Osy uaqyttan bastap qarym-qatynasymyz jiıledı. Jezqazǧan mys qorytu zavodynda Jambyl Ybyraev bastaǧan bırqatar azamattar otbasymyzben aralasatynbyz. Myŋjasar Aisauytov, Qaisar Teleşev, Izbasar Sadyqovtar kezınde Nūrbekpen institutta qatar oqyǧan jäne balqytu sehynda qatar jūmys ıstegen. Aramyzǧa Nūrbek Tökeev, Erbolat İsmaiylov, Jūmajan Süttıbaevtar qosyldy. Qys aiynda, kezekpen, soǧymnan bärımız üiımızden «omyrtqa» sybaǧasyna şaqyru zaŋdylyqqa ainaldy. Aramyzda jasy ülken Jäkeŋ bärıne ūiytqy bolatyn. Tabiǧatynan kışpeiıl Jäkeŋ ülkenmen de, kışımen de, tıpten balalarmen de tez tıl tabysyp ketetın qasietı erekşe edı. Nūrbektıŋ otbasymen tanystyq, jūbaiy Güljan qazaq kelınşekterıne tän jaǧymdy qasietterdı boiyna jinaǧan, öte kışpeiıl, adamgerşılıgı mol jan ekenın bırden tanydyq. Jaqsy aralasyp kettık.
Prinsipşıl Nūrbek, kombinat direktory T.Urumovtyŋ öndırıske bölıngen qūrylys materialdaryn Kavkazda jeke üiler saluǧa jıberıp otyrǧanyn jäne özıne Jezqazǧannan qymbat materialdardan üi saldyrǧandaryn äşkereledı. Bärınen soraqysy, alyp kombinattyŋ öndırıstık körsetkışterın türlı täsıldermen būrmalap «pripiska» jasalynǧandaryn däleldep, barşaǧa äşkere etuı. T.Urumov jäne Jezqazǧan oblysy partiia komitetınıŋ 1-şı hatşysy N.Davydovtyŋ kombinattyŋ tamaqtanu mekemesınen, düken sörelerınde bolmaityn defesit taǧamdardy tegın alyp tūrǧandaryn, tekserıp däleldedı. Jezqazǧan tau-ken metallurgiia kombinatynyŋ qūramyndaǧy ashanalar, bufetter-tamaqtanu mekemesıne (kombinat pitaniia) qaraityn. Tamaqtanu mekemesınıŋ sol kezdegı direktory Stoliarovtyŋ jeke tärtıbın halyqtyq baqylau komitetınde qarap, jūmysynan bosatty. Bırde Nūrbekten:-suǧa batpaityn, «kryşasy» myqty Stoliarovty jūmystan qalai bosattyŋ –degenımde, - eşkımdı mensınbeitın ol özıne tyqyr taianǧanda, maǧan jaqyndaityn jol ızdeumen boldy. Bırde maǧan: Nurbek Jahangirovich, dlia Vas podgotovil bolşuiu koropku s defisitnymi produktami, chernaia ikra, indiiskii chai, armianskii koniak i t.d. Men: -Rahmet, qyzyl uyldyryq qossaŋyz jaqsy bolar edı-degenıme, -ol da bolady-dep, quanyp kettı. - Erteŋ baqylau komitetınıŋ otrysy ötsın, Sızge jai eskertu jasaimyz, sosyn jaŋaǧy syilyqtaryŋyzdy alamyn-degeıme sendı bılemın. Halyqtyq baqylau komitetı:-qyzymetın öreskel paidalanǧany jäne zaŋdy būzǧany üşın Stolerov qyzymetınen bosatylsyn-degen şeşım şyǧaraly. Qamqorşylarynan tiıstı kömek bolmaitynyn sezgen Stoliarov jūmystan bosap, basqa ölkege köşıp ketedı. T.Urumovtyŋ jaŋadan salynǧan üiın Jezqazǧan mys qorytu zavodynyŋ balqytuşylar brigadirıne bergızdı. Būl Nūrbektıŋ ädıldık jolynda jasaǧan jūmystarynyŋ bır parasy edı.
Jezqazǧan oblysynyŋ bırınşı basşysy N.Davydovtyŋ qazaqtan şyqqan ısker azamattardy negızsız oryndarynan bosatyp (Ahanov, Abahanov, Aitqūlov t.b), olardyŋ oryndaryna özınıŋ jandaişaptaryn taǧaiyndaǧanyn, kündelıktı ışetın auyzsudy Ūlytaudan arnaiy kölık jıberıp aldyratynyn jäne basqa kemşılıkterın qatty synǧa alyp, konferensiialar men kezdesu jiyndarda jasqanbai mınbeden aityp jürdı. Bükılodaqtyq «Pravda» gazetıne Nūrbektıŋ jankeştılıgımen N.Davydovtyŋ jıbergen qatelıkterın synaǧan maqala jaryq kördı. Ol kezde partiianyŋ basylymynda jariialanǧan syn maqaladan keiın basşynyŋ qyzmetınde qaluy ekıtalai bolatyn. Jalǧandy jalpaǧynan basqan N.Davydov jyly ornynan bolsap, Mäskeuge köşıp kettı. Basşylar tarapynan jasalǧan keleŋsızdıkterdıŋ betın aşyp, jariia etken Nūrbek Tökeevtıŋ tūrǧyndar arasyndaǧy abyroiy joǧary boldy. Halyq oǧan sendı. Qatyp qalǧan jüiemen küresu oŋaiǧa tüspeitının, ony jeŋıu üşın qandai qairat, jıger, tözımdılık kerek deseŋızşı. Özınıŋ ısıne nyq sengen Nūrbek jeŋıp şyqty. Ärine, onyŋ qasynda qoǧamdyq ūiymnyŋ belsendı müşelerınıŋ qoldauy demeu bolǧany anyq. Sol kezderı, Nūrbek bastaǧan halyqtyq baqylau komitetınıŋ belsendı müşelerı Linar Bikaev, Qairat Meiırbekov, Aleksei Vostrikov, Zinaida Sizova, Sapar Aubakirov t.b azamattardyŋ esımderı aimaq jūrtşylyǧyna tanymal bola bastady.
1988 jyldyŋ küz aiynda är deŋgeidegı partiia ūiymdarynyŋ esep-beru sailau jinalystarynyŋ nauqany bastaldy. Bır künı Jäkeŋ bastaǧan bırtop dostar (Jambyl, Qaisar, Nūrbek, Mūhanbet) menıŋ jūmys orynyma keldı. Olardyŋ jäi kelmegenın ıştei sezdım, bıraq maǧan tıkelei bailanysty ekenın keiın tüsındım. Sözdı Jakeŋ bastady: - Tölegen, jaqynda zavodta partiia ūiymynyŋ jinalysy bolady, senı sol jinalysqa şaqyruǧa keldık-dep bır toqtady. Men, Sochidegı sanatoriige joldama jäne samoletke bilet alǧanymdy alǧa tartyp, jinalysqa qatynasa almaitynymdy aittym. Jäkeŋ sözın bylai jalǧastyrdy: - özıŋ bılesıŋ, kezınde köp jyldar direktor bolǧan Li İ. zavodtaǧy qazaq jastarynyŋ qyzymetın joǧarlatpady, endı onyŋ orynyna şäkırtı Zaborsev direktor. Qazaq jastarynyŋ joly taǧy kesıletın boldy. Zavod partiia komitetıne hatşylyqqa senı laiyq dep sanaimyz, kelısımıŋdı ber-dep toqtady. Kelısım bermedım. Zavod direktorymen teŋ söilesuge qabıletıŋ jetedı, kelısımıŋdı ber-dep aiaqtady. Qaisar men Myŋjasar da öz pıkırlerın aityp, menıŋ kelısım beruımdı qalady. Dostarymnyŋ ūsynysyn qabyl aldym. Qazannyŋ 12 künı Jezqazǧan mys qorytu zavodyna kelıp, kommunister jinalysyna qatynastym. Jinalysta Jäkeŋ qasymda otyrdy. Zavod partiia komitetınıŋ hatşylyǧyna 11 ümıtker tüstık, barlyǧymyz baǧdarlamamyzdy jariialap, sūraqtarǧa jauap berdık. Jabyq dauystyŋ nätijesı boiynşa, jinalysqa qatynasqan 437 kommunistıŋ 67 % dauysyn alǧan men bırınşı turda hatşy bolyp sailandym. Myŋjasar Aisauytov «Jezqazǧantüstımetall» ǧylymi-öndırıstık bırestıgınıŋ partiia komitetınıŋ hatşysy bolyp sailandy.
KSRO Ortalyq komitetınıŋ Bas hatşysy M.Gorbachevtıŋ «demokratiia, jariialyq» ūrany bızdıŋ aimaqta da nätijesın bere bastady. 1989 jyl basynda Jezqazǧan mys qorytu zavodynyŋ direktory men balqytu sehynyŋ basşylaryn sailau jinalystary öttı. Balama sailau nätijesınde Jezqazǧan mys qorytu zavodynyŋ direktory bolyp Tölegen Abdrahmanov, al balqytu sehyna Qaisar Teleşev sailandy. Şamaly uaqyt aralyǧynda atqarylǧan jūmystar aituǧa oŋai bolǧanymen, jyldar boiy kommunistık jüienıŋ öktemdıgıne qarsy tūruǧa köpşılıktıŋ qūdyretı jetpegenı aqiqat edı. Jambyl Ybyraev, Nūrbek Tökeev, Myŋjasar Aisauytov, Qaisar Teleşev bastaǧan topqa qalamyzdyŋ basqa salalarynda qyzmet atqaratyn, oqytuşylar:- Roza Bekjanova, Qazira Jandauletova, Säule Jünısbekova, Ryskül jäne Mūratbek Medetbekovter, Jienbek Sūltanov; därıgerler-Äbılqas Nūrlybaev, Tıleubaev; basqa mekemelerden – Bolat Düisenbaev, Asqar Ermekbaev, Tatiana Şuls, Tıleubergen Kärsembaev, Sätbaev qalasynan Müzaraf Ahanov, Quanyş Ahmetovter qosyldy. Kün ötken saiyn «neformaldardyŋ» qatary köbeidı. Kökıregı oiau, alǧyr ärı prinsipşıl Nūrbektıŋ «neformaldardyŋ» arasynda bedelı joǧary edı. Onyŋ tūjyrymdy ūsynystary, aqyl-keŋesterı öte qajet boldy, ärı qoldau tabatyn.
1989 jylydyŋ qaraşa aiynda jergılıktı jerlerde deputtar sailauyna daiyndyq bastaldy. «Neformaldardyŋ» beiresımi ştabyn Nūrbek basqardy. Jezqazǧan oblystyq jäne qalalyq sailau okrugterıne deputtatyqqa ümıtkerlerdıŋ tızımı jasalyp, kım, qandai sailau okrugınen tüsetının aqyldasa otyryp şeşıldı. «Jezqazǧantüstımetall» ǧylymi-öndırıstık bırestıgınıŋ Bas direktory T.Urumovqa qarsy, Nūrbektıŋ ūsynysymen, jöndeuşı-slesar A.Mazurkevich bır okrugten tüstı. Jezqazǧan qalalyq partiia komitetınıŋ 1-şı hatşysy E.Süleimenovke qarsy B.Düisenbaev Jezqazǧan oblystyq deputattyǧyna bır okrugten tüstı. Nūrbektıŋ qarsylasy Jezqazǧan oblystyq halyqtyq baqylau komitetınıŋ töraǧasy, Alihan Baimenov Jezqazǧan tuy gazetınıŋ redaktory Sauytbaevtar tüstı. Urumov T., Süleimenov E, Sautbaev taǧy basqa müiızderı qaraǧaidai basşy qyzmetkerler deputattyqqa ötpei qaldy. Būl jolǧy sailauda Nūrbekke qarsy tüsuge eşkımnıŋ jıgerı jetpegenı aiqyn edı. Jezqazǧan qalaysna deputat bolyp M.Aisauytov, men, T.Şuls, Z.Sizova, T.Kärsembaev, Ä.Nūrlybaev, S.Jünısbekova, J.Sūltanovtar sailandy. Sailau ädıl öttı. Nūrbek, Bolat, Älihan, Aitjanovtar oblystyŋ belsendı deputattary boldy.
Jezqazǧan qalalyq deputtarynyŋ 1-şı sessiiasynda E.Süleimenov qalalyq deputattar Keŋesınıŋ töraǧalyǧyna sailandy, bıraq oblystyq deputattyqqa ötpei qalǧan onyŋ aldaǧy taǧdyry būlyŋǧyr edı. Qalalyq atqaru komitetınıŋ töraǧalyǧyna, bır dauys artyǧymen sailanǧan, Iý.Rybalkin arada ekı ai ötpei öz ötınışımen qyzmetınen bosatyldy. Onyŋ orynyna deputat T.Qalenov sailandy. Būl auys-tüiıske Nūrbektıŋ yqpaly boldy. Sol kezeŋdegı Zaŋnama boiynşa qalalyq Keŋes töraǧasyn oblys Keŋesınıŋ töraǧasy deputattarǧa ūsynady. Deputattardyŋ basym köpşılık dauysyn alǧan tūlǧa Keŋes töraǧalyǧyna sailanady. Al, töraǧa özınıŋ orynbasarlary men qalalyq Konstitusiialyq bölım basşylaryn deputattardyŋ qoldauynan keiın bekıtedı. Oblystyŋ Nūrbek bastaǧan belsendı deputattary qalalyq deputattar sessiiasyna ūdaiy qatynasatyn.
1990 jyldyŋ qaŋtar aiynda qala basşysy E.Süleimenovtyŋ, kezınde kottedjdı zaŋsyz alǧany turaly sottyŋ şeşımı şyqty. Ötken jyl aiaǧyndaǧy sailau dodasy kezınde, Jezqazǧan mys qorytu zavodynyŋ sailauşylarymen bolǧan kezdesude, onyŋ qarsylasy B.Düisembaevtyŋ senımdı ökılı Amantai Idırısov, Süleimenovtıŋ kottedjde zaŋsyz tūryp jatqany turaly sūraq kötergen bolatyn. Oǧan Süleimenov:- kottedjdı zaŋdy türde aldym-degen. Sot şeşımı boiynşa E.Süleimenovtyŋ jeke basynyŋ tärtıbı Jezqazǧan mys qorytu zavody kommunisterınıŋ jalpy jinalysynda talqylandy. Būryn-soŋdy, joǧarǧy partiia komitetı basşysynyŋ tärtıbın, tömengı partiia jinalysynda qaramaityn. Būl da demokratiianyŋ äserı edı. Köpke ūzamai E.Süleimenov qyzymetınen bosady. Bosaǧan orynǧa, Jezqazǧan oblystyq partiia komitetınde bölım jetekşısı bolyp ısteitın Mūhanbet Jūmanazarūly Köpeevtı, oblys partiia komitetı ūsyndy. Qalalyq plenum müşelerınıŋ qoldauymen M.Köpeev Jezqazǧan qalalyq partiia komitetınıŋ 1-şı hatşysy bolyp sailandy. Yqpaly älsıregen kommunistık partiia basşylary bilık tızgının qoldarynda ūstau maqsatynda är deŋgeidegı 1-şı hatşy sol aimaqtyŋ deputattar Keŋesın basqaratyn. Būl jazylmaǧan zaŋ edı. Qalanyŋ bilıgın qolynda ūstau üşın M.Köpeevke endı qalalyq Keŋestıŋ töraǧasy boluy kerek, ol üşın qalaǧa deputat bolyp sailanuy tiıs. Şamaly uaqyt ötkende, qalamyzdaǧy jetekşı partiia ūiymynyŋ hatşylaryn, mys qorytu zavodynan- menı, baiytu fabrikasynan-Qorǧanbekov S., KSMR –Laqbaev Qaiyrbek jäne T.Nūrbektı Mūhanbet kezdesuge şaqyrdy. Kezdesu barysynda ol, qalanyŋ jaǧdaiyn jaqsartu turaly josparymen tanystyrdy. Tolyq bilık jürgızu üşın qalaǧa deputat, ärı qarai Keŋes töraǧasy boluy kerektıgın eskerttı. M.Köpeevtıŋ qalaǧa deputat bolyp sailanuyna Nūrbek, Qaiyrbek jäne menıŋ yqpalymyz köp boldy.
1990 jyldyŋ nauryz aiynyŋ basynda Jezqazǧan qalalyq «Qazaq tılı» qoǧamdyq ūiymy qūryldy, Qoǧamnyŋ töraǧasy bolyp men sailandym, Basqarma müşelerı bolyp M.Aisauytov, N.Tökeev, M.Köpeev,J.Sūltanov, Ä.Nūrlybaevtar, barlyǧy 37 adam sailandy. «Qazaq tılı» qoǧamdyq ūiymynyŋ mūryndyq boluymen Jezqazǧanda alǧaş ret Nauryz meiramy keŋnen toilandy.
1990 jyldyŋ basynda Qaz.SSR Joǧarǧy Keŋesıŋe deputtatar sailauy bastaldy. Jergılıktı deputattardy balama sailaudan auyzdary küigen qala, oblys partiia komitetterınıŋ jetekşılerı būl sailauǧa ädepkı künnen bastap qatty aralasty. Joǧarǧy Keŋeske Jezqazǧan qalasynan ekı sailau okrugı (Ǧaryşkerler baqjolynyŋ soltüstıgı jäne Jäirem kentınıŋ sailau uchaskelerı. Ekınşısı, Ǧaryşkerler baqjolynyŋ oŋtüstıgı, Talap, Keŋgır, Sarykeŋgır, Promyşlennyi, Terektı sailau uchaskelerı). Sätbaev qalasynan bır sailau okrugı. Bız üşın deputattyqqa ümıtker ūsynuǧa kedergıler köp boldy, soǧan karamastan Jezqazǧan mys qorytu zavody ūjymynyŋ jalpy jinalysynda bırauyzdan Jambyl Ybyraev ūsynyldy. Oblystyq partiia komitetınen talai qūqai kördım, öitkenı olar jūmysker ūsynyluy kerek dep bolmady. Eger, J.Ybyraevty tırkemeseŋızder, zavodqa özderıŋız kelıp, qaitadan jinalys ötkızıŋızder, qalaityn ümıtkerdı ūsynyŋzdar- dep tūryp aldym. Qala men oblys basşylarymen betjyrtys bastaldy. Olardyŋ tapqan amaly, zavodttan emes, «Jezqazǧantüstımetall» ǧylymi-öndırıstık bırlestıgınıŋ jalpy jinalysynda ümıtker ūsynyluy kerek dep şeştı. Oǧan da köndık. Jalpy jinalysqa tas-tüiın daiyndyqpen keldık, maqsatymyz Jäkeŋdı qoldau. Jinalys ötetın künde keldı. Teatr ǧimaratynda ötken jinalysty Myŋjasar Aisauytov jürgızdı. Bes ümıtker ūsynyldy, talqylai kele jinalysqa qatynasqandardyŋ basym köpşılık dauysyn alǧan Jambyl Ybyraev deputattyqqa ümıtker bolyp sailandy. Būl ädepkı jeŋıs bolatyn. Arada ekı kün ötkende, Jäkeŋe balama bolyp, «Qazmysqūrylys» tıresınıŋ qūrlysşylar brigadirı Qalijan Tūrlybekov ūsynyldy. Basşylardyŋ osy ümıtkerdı qoldaityndary aidan anyq edı, öitkenı Q.Tūrlybekov SOKP Ortalyq komitetınıŋ jäne Jezqazǧan oblystyq partiia komitetınıŋ biuro müşesı bolatyn. Ekınşı okrugten deputttyqa ümıtkerler bolyp S.Täkejanov-tüstı metallurgiia ministrı jäne Jezqazǧan geologiialyq-barlau ekspedisiiasynyŋ laboranty Markelova tırkeldı. Sätbaev qalasy sailau okrugınen ümıtkerler bolyp T.Urumov, L.Filoretova, E.Orynǧaliev taǧy ekı ümıtker tırkeldı.
Jambyl Ybyraevtyŋ sailaualdy ştabyn men basqardym, Sauyq Täkejanovtyŋ ştabyna Nūrbek Tökeev basşylyq jasady. Sätbaev qalasynda Liudmila Filoretovanyŋ ştabyna Müzarf Ahanov pen Quanyş Ahmetov jetekşılık jasady. Sailau nauqany öte tartysty öttı. T.Sauyq aǧamyz Jezqazǧanǧa kelıp sailauşylarmen kezdesuler ötkızdı. Almatyǧa qaitar aldynda aǧamyz Nūrbek ekeuımızdı «Metallurg» qonaq üiıne şaqyrdy. Bıraz äŋgımesın aittyp, bızge:-jıgıtter, men bıneşe märte deputat bolyp sailanǧanymdy özderıŋ bılesıŋder, al būl sailai erekşe. Būl joly deputtatyqa ötuım qiyn bolatynyn bılemın, eger de ötpei qalsam senderge renışım bolmaidy-degen bolatyn. Nūrbek sailaualdy ştabyn jaqsy ūiymdastyrdy, Jäiremge bırneşe märte baryp, ol jaqtaǧy qoldauşylarǧa keŋesın berıp jürdı. Ekı okrugtegı sailaualdy jūmysymyz basymyzdan asyp jatsa da, uaqyt tauyp, körşı Sätbaev qalasynadaǧy Müzekeŋ men Quanyş basqarǧan ştab müşelerımen kezdesıp, pıkır almasyp tūrdyq. Basşylar tarapynan kedergıler köp bolǧanyna qaramastan, atqarylǧan jūmystarymyz oŋ nätijesın berdı. Sailau qortyndysy boiynşa 1-şı turdan Jambyl Ybyraev jäne Sauyq Temırbaiūly Täkejanov Qaz.SSR-nıŋ Joǧarǧy Keŋesıne deputat bolyp sailandy. Nūrbek, sailauşylardyŋ köpşılık dauysyn alyp, deputat bolǧanyn Sauyq aǧasyna telefon arqaly habarlady. Özıne senbegen Sauyq Temırbaiūly: - Nūrbek, ras pa, dauysty dūrys sanady ma?-degenıne, Nūrbek: - aǧa bärı dūrys Sız deputat boldyŋyz-dep qaitalad. Ol kısı Nūrbek arqaly barlyǧymyzǧa rahmetın aitty. Barlyq dostarymyz tünde Jambyldyŋ üiıne baryp, jeŋısımızdı toiladyq. Sätbaev qalasynda köp dauys alǧan T.Urumov pen L.Filoretova ekınşı turǧa şyqty. Nūrbek bastaǧan top bırıŋǧai L.Filoretovany qoldap jūmys jasadyq, būndaǧy maqsat-T.Urumovty ötkızbeu. Ekınşı tur qortyndysy boiynşa jeŋıske jetken L.Filoretova deputat bolyp sailandy. Bır kezdesude, aqyn, tau-ken injenırı Quanyş Ahmetov, Nūrbekke: - Senıŋ jūmystaryŋa öte razymyn, N.Davydov pen T.Urumovtarǧa qarsy şyqqanyŋ, menışe – tankıge qarsy jalaŋ qylyşpen şyqqandai elestetemın- dep külısırep, Nūrbektıŋ qolyn qysty. Būl, Nūrbek turaly jalǧyz aqqynnyŋ pıkırı ǧana emes, basym köpşılıktıŋ pıkırı bolatyn. Nūrbek Jahangerūlyndai Elım degen azamatpen qatar jürgenımdı maqtan tūtamyn.
Endı, Jezqazǧan oblysynyŋ basşylary men «Saryarqanyŋ jarty patşasy» atalǧan, «Jezqazǧantüstımetall» ǧylymi-öndırıstık bırlestıgınıŋ Bas direktory T.Uromovtar bızderden öşın aluǧa, mūqatuǧa tıkelei kırısken edı. 1990 jyldyŋ basynda, Oblystyq partiia komitetınıŋ şeşımımen «Jezqazǧantüstımetall» ǧylymi-öndırıstık bırlestıgınıŋ partiia komitetın taratty. Myŋjasar Aisauytov Jezqazǧan mys qorytu zavodyna öndırıstık-tehnikalyq bölımıne bastyq bolyp taǧaiyndaldy. Men, Jezqazǧan mys qorytu zavodynyŋ sirekmetall sehyna bastyq bolyp austym. Nūrbekke tıpten şüilıktı. Ol basqaryp otyrǧan halyqtyq baqylau komitetın taratyp, jūmyssyz qaldyrdy. Ony azdyq körgen basşylar N.Tökeev käsıpodaq jarnasyn uaqytyly tölemedı (ol zamanda, käzırgı uaqytta da käsıpodaq jaransyn jalaqydan buhgalteriia ailyqtan ūstaityn) degen jeleumen müşelıkten şyǧardy. Körsetken qiianattary az bolǧandai, ekı märte partiia jinalysyna qatynaspaǧandyǧy üşın kommunist qatarynan şektetıldı. Nūrbek basyna tüsken qiyndyqtarǧa şydady, eşkımge jalynbady, keşırım sūramady. Būndai ädıletsızdıktı azamattyŋ töresı ǧana köteredı.
Jezqazǧan qalasyndaǧy alǧaşqy beibıt mitingı. 1990 jyly mamyr aiynda Jezqazǧandyq «neformaldar» (bilıkke qarsy şyqqan toptyŋ atauy) ūimydastyruymen, qalanyŋ tarihynda alǧaş ret beibıt miting öttı. Aituǧa oŋai bolǧanymen, kezektı märte jergılıktı bilıkpen teketıres boldy. Mitingı ötkızu ştabyn qūrdyq, ony Nūrbek ekuımız basqardyq. Ştab müşelerınıŋ atynan, miting ötkızuge rūqsat sūraǧan hatymyzdy jergılıktı bilıkke tapsyrdyq. Bilık äbden äbıgerge tüskenıne kuä boldyq. Oblys, qala basşylary bızdı künıne ekı märte şaqyryp, miting ötkızbeuımızdı talap ettı. Bız könbedık. Ştab müşelerı künde keşkısın bas qosyp, aqyldasamyz. Ştab jinalysyna qala prkurory men atqaru komitetınıŋ töraǧalary kelıp qatynasyp jürdı. Mitingıge rūqsat bermeuge amaldary tausylǧan bilık ökılderı, mitingınıŋ taqyrybyn «Jezqazǧan qalasynyŋ ekologiialyq ahualy» dep özgertudı ūsyndy. Köndık. Mitingı Jezqazǧan qalasynyŋ ortalyǧyndaǧy «Alǧaşqy qūrlysşylar» alaŋynda ötetın bolyp kelıstık. Ūiymdastyruşylar tarapynan mitingıde söileitınderdıŋ tızımın qala basşysy sūrady, ştabta kelısıp, säl özgertılgen tızımdı berdık. Jezqazǧan qalasynyŋ başysy M.Köpeev menı özıne şaqyryp, mitingıde bilık tarapynan mitingıde söileitın adamdardyŋ tızımımen tanystyrdy, barlyǧy 15 adam jäne mitingını Taldybai Qalanov jürgızetının habarlady. Men:-Mūha, mitingı uaqyty 1,5 saǧat jäne dybys şyǧaratyn apparaty bar kölıktıŋ aqysyn töledık, miting ūiymbastyruşy bız, al ony jügızetın sızder. Būl qalai? Ştab müşelerımen aqyldaspai kelısm bere almaimyn-dep, ketıp qaldym. Ştab müşelerımen aqyldasyp bes adamǧa rūqsat beruge jäne mitingını T.Qalenov jäne men jürgızetın bolyp kelıstık. Miting uaqytyly bastaldy, tūrǧyndar köp jinaldy. Sahyna törınde, deputattyq tösbelgılerın taqqan Qaz.SSR Joǧarǧy Keŋes deputaty L.Filoretova, Jezqazǧan oblysynyŋ deputaty N.Tökeev, qala deputattary T.Kärsembaev, T.Şuls, J.Sūltanov, Z.Sizova, A.Matişev, A.Nūrlybaevtar tūrdy. Mitingını T.Qalenov ekeuımız jürgızdık. Mitingını ūiymdastyruşylar tarapynan ädepkı sözdı N.Tökeevke aldy, odan keiın L.Filoretova, T.Şuls, ştab bekıtken taǧy alty adam söiledı. Bilık tarapynan Jezqazǧan oblystyq partiia komitetınıŋ hatşysy S.Saparǧaliev, taǧy üşeuı söiledı, besınşısı söileuden bas tartty. Söz alǧandar bilıktı qatty synǧa aldy, kemşılıkter aşyq aityldy. T.Urumovtyŋ jandaişaptary mikrofonǧa ūmtyldy, bülık şyǧarǧylary keldı, bıraq bızdıŋ jıgıtter oǧan jol bermedı. Mitingı soŋynda ştab müşelerı daiyndaǧan Qauyly qabyldandy.
Sol kezdegı Jezqazǧan oblystyq partiia komitetınıŋ 1-şı hatşysy E.Ejikov-Babahanov, özınıŋ aktivımen mitingı ötkızuge rūqsat berudı bırneşe märte talqylapty. Rūqsat bermese Zaŋdy būzady, berse köp bylyqtyŋ basy aşylady. Ne ısteu kerek-degende, aktiv müşelerı ekı topqa bölıngen eken. Bırınşısı:-Zaŋ şeŋberınde ötse rūqsat beru kerek-dese, ekınşı top: - mitingıde bülık şyǧaryp, mitingını ūiymdastyruşylardy tūtqyndaudy ūsynypty. Bızdıŋ baǧymyzǧa mitingı beibıt öttı. Mitingı ne berdı degen sūraqqa:
-
Jezqazǧan qalasynda jaŋadan tūrǧyn üiler qūrylys bastalǧan 91-şı şaǧyn audanynan äskeri bölımşe (lokatorlar) köşırıldı;
-
Jezqazǧan qala aumaǧynan topyraq, su, ösımdıkter men auadan nysandar (proby) alynyp, ziiandy himiialyq elementterdıŋ qūramy men mölşerı anyqtaldy:
-
Qalanyŋ ortalyq alaŋyna radiasiianyŋ molşerın körsetıp tūratyn schtchik Geigera ornatyldy:
-
«Jezqazǧantüstımetall» ǧylymi-öndırıstık bırlestıgı, tüsken jeke paida esebınen, jüzdegen eŋbekkerlerıne arzan baǧamen jeŋıl avtokolıkter alyp berdı. Kündelıktı paidalanatyn azyq-tülıkterdı dükenderde talonmen berıletın kezeŋde, öndırıs oryndarynda mai, qant, qūrǧatylǧan süt t.b taǧamdardy jalaqy esebınen berudı ūiymdastyrdy. Soǧym uaqytynda, qaramaǧyndaǧy ekı sovhozdan, qyzmetkerlerıne jarty baǧasyna jylqy, syir, şoşqa berıldı.
Käzırgı jastar ol kezdegı ahualdy körgen joq, sondyqtan tüsınbeulerı mümkın.
1991 jyly jergızıktı gazette «Jezqazǧantüstımetall» ǧylymi-öndırıstık bırlestıgınıŋ Bas direktory T.Urumov jäne käsıpodaq komitetınıŋ töraǧasy Iý.Karsev qol qoiǧan şeşımı jariialandy. Onda bylai dep jazylǧan - «Jezqazǧantüstımetall» ǧylymi-öndırıstık bırlestıgınıŋ esebınen Leningrad qalasynyŋ maŋynan, qyzmetkerlerıne arnap 70 kottedj salu. Şeşımdı oqyp, qanym basyma şapty. Dostaryma telefon soǧyp habarladym. Nūrbek, Jezqazǧan mys qorytu zavodyndaǧy azamattardyŋ atynan Jezqazǧan oblysy basşysy men gazet redaksiiasyna şeşımdı toqtatu turaly narazylyq hat joldau kerektıgın aitty. Erteŋıne hattyŋ mätının jazyp, bır künde toǧyz jüzden asa jūmyskerdıŋ qoldary qoiylǧan hatty aitylǧan ekı adreske tapsyrdyq. Şamaly uaqyt ötkende şeşım küşın joidy degen resımi habar keldı.
Bır künı Nūrbek telefon şalyp, menıŋ aulaǧa şyǧuymdy sūrady, -menıŋ üige kel degenıme- joq, dalada oŋaşa söilesu kerektıgın alǧa tartty. Ekeuımız aulada kezdestık. Äŋgımenı Nūrbek bastady: - Men, Eldıŋ igılıgı üşın, ädıletsızdıkpen kürestım, aqyrynda jūmyssyz qaldym, ol azdai partiia, käsıpodaq müşelıkterınen şettetıldım. Endı Jezqazǧannan köşemın, tuǧan ölkeme baramyn-dep toqtady. Men. – senıŋ basyŋa tüsken qiynşylyqtardy bılemın, bıraq būny nege aittyŋ-degenıme, - sen osy jerdıŋ tumasysyŋ, sondyqtan aitqanym. Nūrbektıŋ maǧan arnap aitqany janyma batty, bıraq kömektesuge şaram bolmady. Ekeuara bıraz äŋgımelesıp, taradyq. Tünnıŋ jarymyna deiın ūiyqtai almadym, sondaǧym Nūrbek üşın ne ısteuım kerek? degen sūraq qaita-qaita oiyma orala berdı. Erteŋıne, aldyn-ala telefon soǧyp, Taldybai Qalenovtyŋ qabyldauyna sūrandym, keşkısın qabyldady. Amandyq-saulyq sūrasqan soŋ, maǧan: - qandai şaruaŋ bar-dedı. Köp oilanbastan: - Taldeke, sızdıŋ bır orynbasaryŋyzdyŋ oryny bos qoi-degenıme, - iä, bır orynbasarymnyŋ oryny bos, oǧan aldaǧy deputattardyŋ sessiiasynda Litvinenkony ūsynbaqşymyn-dedı. Litvinenkony syrtynan bıletınmın, ol qalalyq avtokölık käsıporynynyŋ direktory bolatyn. – Taldeke, onyŋ orynyna oblystyŋ deputaty Nūrbek Tökeevtı ūsynyŋyz-degenıme, ol kandidaturany joǧarǧy jaqpen kelısılıp qoiǧanyn aitty. Üige qaittym. Kezektı sessiia aldynda bırqatar deputattarmen söilesuge tura keldı, ondaǧym Litvinenkony ötkızbeu jäne orynbasarlyqqa N.Tökeevtı ūsynu. Deputattardyŋ köpşılıgı menıŋ ūsynysymdy qoldady. Kezektı sessiia jūmysyn bastady. Taldekeŋ, Litvinenkony qalalyq atqaru komitetı töraǧasynyŋ orynbasarlyǧyna ūsyndy. Bırqatar deputattar qarsylyq bıldırdı. Dauysqa salǧanda Litvinenkonyŋ kanditaturasy ötpei qaldy. Endı būl sūraqty kelesı sessiiaǧa qaldyratyn bolyp şeşıldı. Būl tırlıgımdı Nūrbekke jetkızdım. Arada şamaly uaqyt ötkende kezektı sessiia şaqyryldy. Orynbasarlyqqa qaitalap Litvinenkony ūsyndy. Būl joly daiyndalyp kelgen deputattar oǧan qarsy şyǧyp, qatty syndar aitty. Aitylǧan syndy kötere almaǧan Litvinenko zaldan şyǧyp kettı. Būl sūraq taǧy da kelesı sessiiaǧa qaldyryldy. Qalalyq deputattar Keŋesınıŋ töraǧasy M.Kopeevke bardym da: - Mūqa, T.Qalenovtyŋ orynbasarlyǧyna N.Tökeevtı ūsynbasaŋyzdar, bız basqany ötkızbeimız-dedım, ol oilanyp qaldy. Kelesı sessiia uaqyty jaqyndaǧanda M.Köpeev menı şaqyryp: - eger N.Tökeevtıŋ kandidaturasyn ūsynsaq- öte me? – degenıne, - ony deputattardyŋ qūzyry şeşedı, al Nūrbektı ūsynatyn bolsaŋyzdar-ötedı-dedım. Sessiiada Nūrbek Tökeev Jezqazǧan qalalyq atqaru komitetı töraǧasynyŋ orynbasary bolyp sailandy. Ädıldık ornaǧandai boldy.
Nūrbektıŋ otbasymen tyǧyz bailanysta boldyq Menıŋ jūbaiym Aqmaral men Güljan jaqsy aralasyp tūrdy. Nūrbektıŋ anasy, ınılerı kelgende bızdıŋ üide ärdäiım qonaqta bolatyn. Anam Janymkül jaz ailarynda eskı ädetımen jailauǧa şyǧatyn. Ol kısınıŋ daiyndaǧan qymyzy, qūrt-maiy dämdı boluşy edı. Dostarymyz Myŋjasar, Qaisar, Nūrbek äielderı jäne balalaryn ertıp, jailaudaǧy apama qydyryp baryp tūrdyq. Bırde, menıŋ ötınışım boiynşa apam, qonaqtarǧa aranaiy soiylǧan marqanyŋ etınen qaryn quyrdaq jasady. Dostarym, apamnyŋ daiyndaǧan qymyzy men qaryn quyrdaǧynyŋ dämın köpke deiın esterıne alatyn. Liza jeŋgei, Saltanat, Qūralai, Ūltulardyŋ jasaǧan dastarhandary öte jaqsy bolatyn.
1990 jyldyŋ qaraşa aiynyŋ 29-jūldyzynda Jambyl Ybyraev, kenetten qaitys boldy degen suyq habar Almatydan jettı. Sener-senbesımızdı bılmei Liza jeŋgeige bardyq. Köŋıl aittyq. Jäkeŋnıŋ denesın Almatydan alyp kelıp, tuǧan jerı Qarsaqbaiǧa jerledık. Abzal aǧa-dosymyzben qimastyqpen qoştastyq. Ol kezde düken sörelerı bos bolatyn, kündelıktı paidalanatyn azyq-tülık, basqa tauarlar da qat edı. Ölıktı jöneltuge, qūdaiy asqa qajettılerdıŋ barlyǧyn Nūrbek tauyp berıp otyrdy. «Jetıqoŋyr» sovhozynda tūratyn naǧaşymnyŋ ülken balasy üilenetın boldy. Sol kezderı auyldaǧy toilar arnaiy ornatylǧan palatkada ötetın. Düken sörelerı jartylai bos, barlyq tauar qat, naǧaşym kelıp kömek sūrady. Nūrbekke aittym, ol barlyq kerek zattaryn tauyp berdı. Naǧaşym razy boldy. 1991 jyldyŋ mamyr aiynyŋ 8 - de aimaǧymyzǧa tanymal ölketanuşy Sütemgen aǧamnyŋ 70 jasqa tolǧanyn «Tiulpan» kafesınde toiladyq. Sütemgen kökem, toiǧa kerek zattardyŋ qat ekenın alǧa tartyp, toi jasauǧa qarsylyq bıldırdı. Men:-köke, bızdıŋ äulette 70 jasqa soŋǧy jyldary kelgen Sızsız, äkem Nūrmaǧanbet 66 jasynda dünielen öttı, toi jasaimyn-dedım. Būl joly da toiǧa kerek zattardy Nūrbek tauyp berdı.
1991 jyldyŋ mamyr aiynyŋ soŋynda Jezqazǧan qalalyq «Qazaq tılı» qoǧamdyq ūiymnyŋ bastauymen, qala syrtyndaǧy mūsylmandar qorymyna alǧaş ret senbılık ötkızdık. Halyq senbılıkke köp jinaldy. Qorym ışı qoqys, qūrylys materialdarynyŋ qaldyqtarynan tazalandy. İgılıktı şaraǧa Nūrbek kömek jasady. Jyl aiaǧynda, Babalarymyz ǧasyrlar boiy aŋsaǧan Qazaq Elı özınıŋ Täuelsızdıgın jariialady. Quandyq. Qoǧamdyq mülık jekege taratyla bastady. Basşylarmen tıl tabysa almaǧan Nūrbek qyzymetınen bosady. Ülken balasy Asqar velosiped teuıp jürgen jerınde motosikl soǧyp, auyr jaraqatpen, reonimasiiaǧa tüstı. Es-tüssız berneşe kün tösekte jatty. Nūrbek pen Güljan qatty qobaljydy, qoldarynan kelgen kömektı barynşa jasady. Jas balanyŋ taǧdyryna bärımız alaŋdadyq. Ata-ana üşın ülken soqqy boldy. Abyroi bolǧanda bala tırı qaldy, köp emdeldı. Nūrbek «Avtomotoservis jäne sauda» mekemesıne basşy bolyp auysty. 1992 jyly jaz aiynda, Qyzylorda qalasynda tūratyn Güljannyŋ anasy jaryq dünieden öttı. Jöpeldemede kölık jürgızuşı bolmaǧandyqtan, jaqynda ǧana alǧan kölıktıŋ rolın özım otyrdym, qasymda Nūrbek, Aqmaral. Ekınşı köılkte Nūrbektıŋ küieu balasy Nūrlan, anasy men qaryndasy. Ekı kölıkpen tündeletıp Qyzylordaǧa keldık. Güljan men tuysqandaryna köŋıl aittyq, erteŋıne janaza namazynan keiın Aqmaral ekeuımız Jezqazǧanǧa jolǧa şyqtyq.
Bır jamandyqtan keiın, jaqsylyq bolady degendei, Güljan düniege ūl bala äkeldı. Quandyq. Nūrbek närestenıŋ esımın İsatai qoidy. 1992 jyldyŋ aiaǧynda, Jezqazǧan qalalyq atqaru komitetı töraǧasyny orynbasarlyq qyzmetı bosady. Nūrbekpen aqyldasyp, bosaǧan orynǧa qalalyq Keŋestıŋ deputaty Tıleubergen Kärsembaevty ūsynuǧa kelıstık. Ol kezde Tıleubergen qalalyq ışkı ıster bölımınde rota komandirı bolyp ısteitın. Adal ärı prinsipşıl Tleubergen basşylarynyŋ tarapynan qysym köretının estitınbız. Tıleubergendı köndırdım de qala basşysy T.Qalenovke baryp ūsynysymdy aittym. Ol kısı kelısımın berıp, erteŋ maǧan kelsın dedı. Tıleubergenge habar berdım. Erteŋıne T.Qalenov maǧan telefon soǧyp, Tıleubergennıŋ kelıspegenın habarlady. Tıleubergennıŋ üiıne bardym, nege kelısımın bermegenın sūradym, ol:- Töke, Sızge rahmet, lauazymdy qyzymet qolymnan kelmeidı-degenı. Būl qyzymetke T.Nūrbek taǧaiyndaldy. Tıleubergen Kärsembaev öte adal, prinsipşıl, azamat edı. Osyndai mınezımen basşylaryna ūnamady, aqyrynda Qaraǧandy qalasyna qonys audaruǧa mäjbür boldy. Tıleubergen ömırden erte öttı.
1997 jyly Nūrbek otbasymen Almaty qalasyna qonys audardy. Qalalyq prokuroturada qyzmet atqardy. Bır äŋgıme üstınde Nūrbekten: - Nūreke, injenerlık mamandyqty dūrys taŋdamaǧansyŋ, senıŋ paiymdauşylyǧyŋ, ülkendı-kışılı mäselelerdı analiz jasap baryp şeşım şyǧaratyndyǧyŋ, qūqyq salasynda qyzymet ısteitın azamattarǧa jetıspeitın qasietter boiyŋda bar- degenıme, ol:- onyŋ ras, menıŋ atam, äkem sot bolyp ıstegen. Ondai qyzmettegıler jiı qonys audaratyn, menıŋ injener boluymdy äkem qūp körgen. Iýristık mamandyq aldym, endı sol salada ısteimın-degen edı. 2019 jyly kenjem Edıgenıŋ üilenu toiyna Nūrbek pen Güljandy şaqyrdym. Soŋǧy jyldary onyŋ qatty auryp jürgenınen habardar bolatynmyn. Maǧan jiı telefon soǧyp: - Töke, amandyq bolsa toiǧa baramyz, Jezqazǧandy, ondaǧy dostardy saǧyndym. Därıgerge qaralyp jürmın, jaqsy bolsam baramyn-deitın. Toiǧa kele almady. Ūzaqqa sozylǧan nauqas ony mäŋgılıkke aramyzdan alyp kettı. Nūrbek, özınıŋ amanaty boiynşa, tuǧan jerı Otyrardaǧy babalar qorymyna jerlendı.
Soŋǧy märte telefon arqaly söileskenımızde Nūrbek:-Töke, kezınde bırge jürdık, bırtalai jūmystar atqardyq solardy jazşy-degen bolatyn. Jornalşy, jazuşy bolmasam da, dosymnyŋ amanatyn oryndau maqsatynda qolyma qalam aldym. Nūrbek Tökeevtei azamatqa arnap poema, kölemdı şyǧarmalar jazsa artyq bolmas.
Uaqyt öte kele, dostarymnyŋ qatary sirei bastaǧany janymdy auyrtady. Qatar jürgen syilas dostarym Jambyl, Jūmajan, Izbasar, Tıleubergen, Mūhanbet, studenttık dosym Mūrat Qospanovtar kelmestıŋ kemesımen ketkenderıne de bıraz uaqyt boldy. Oŋaşa qalǧanda olardy eske alamyn, saǧynamyn. Osy oraida süiıktı aqynym Mūhtar Şahanovqa jügınemın:
«Aiqyndalmas jaqynyŋ men alysyŋ,
Dossyz jüru mümkın emes sol üşın.
Öz köŋılınen senım taba bılmegen,
Dosqa dosşa ūsyna almas qol üşın.
Dossyz menıŋ ömırımde bar ma sän,
Dosym barda armanǧa asam, alǧa asam.
Maqtau kütpen, adamşylyq aryndy
Kökıregımdı oqqa tösep qorǧasam.
Adam deme jalǧan külıp aldasam,
Ne bersem de senıp bere almasam.
Tar kezeŋde talşyq eter janyma,
Jarty qūrtty bölıp bere almasam.
Dos qūşaqtan bosamasyn qoldarym,
Osy menıŋ, osy menıŋ armanym.
Dostyǧyma senetın jan az bolsa,
Onda, qūrbym, menıŋ de älsız bolǧanym», -dep tögıledı ol.
Aqyn öleŋı menıŋ janymmen ündesedı. Ömır ozar, tozatyn dünie tozar, degenmen adamzat tūrǧanda dostyq, tüsınıstıktıŋ eşqaşanda ölmeitınıne men senemın. Dostyq, azamattyq, adamgerşılık- adaldyq bolmys-bıtım eŋ joǧarǧy därejesı ıspettı.
Nūrbektıŋ şaŋyraǧy onyŋ otyn öşırmei, atyn ardaqtap keledı. Ol soŋynan ergen balalarynyŋ, nemerelerınıŋ qyzyǧyn körsem dep armandaityn. Balalary da «aldyŋda äkeŋ bolǧan qandai jaqsy»-äkesı barlarǧa qyzyǧa qaraityndai. «Jaqsynyŋ artynda jaqsy ız qalady» - degen emes pe.
İman nūrymen qabırıŋ nūrlanyp, peiış törınde tynyştyqta damylda. Baqyl bol, asyl dos!
Tölegen Bükırov, tehnika ǧylymdarynyŋ kandidaty, Qazaqstannyŋ Qūrmettı metallurgı, Jezqazǧan qalasy jäne Qaraǧandy oblysynyŋ Qūrmettı azamaty.
Jezqazǧan qalasy. 06.11.2025 j.
