Ädebiet degen alyp älemnıŋ qairatkerlerı az emes. Esımı elden bölek sondailyq daryndy tūlǧalarymyzdyŋ bırı de bıregeiı - Äbılfaiyz Ydyrysov. Ūlttyq ruhaniiat, tıl men ädebiet, jurnalistika men pedagogika salalarynda özındık ız qaldyrǧan azamat esımı atalǧanda, onyŋ eŋbekterın eske almau – ädıletsızdık. Ol qazaq jurnalistikasynyŋ damuyna ölşeusız üles qosyp, qalamynyŋ quatymen elınıŋ eŋsesın tıkteuge qyzmet ettı.
Äbılfaiyz Ydyrysūly 1930 jyly 23 aqpanda Qostanai oblysynyŋ Amangeldı audanyndaǧy Egındısai auylynda tuǧan. Jazuşy, jurnalist, pedagog, tarih ǧylymdarynyŋ kandidaty. Ol 800-den astam publisistikalyq maqalalar, ocherkter, oqulyqtar, «Qazaq jurnalistikasynyŋ tarihy», «Ocherk jurnalistika janry retınde», «Baspa önımderın äsemdeu», taǧy basqa da pänder boiynşa ädıstemelık qūraldar daiyndaǧan ūstaz. Äbılfaiyz Ydyrysov qazaq oqyrmandaryna «Taŋşolpan» derektı romanynyŋ avtory retınde de keŋınen tanymal jazuşy.
Eŋbek jolyn jastar gazetterınen bastap, bükıl elge, aldymen, publisist-jurnalist retınde tanymal bolǧan Äbekeŋ bügın respublika jurnalisterınıŋ belgılı ūstazyna ainalyp otyr. Qazaq jurnalistikasynyŋ kürdelı problemalaryn şeşuge qatysqan, onyŋ teoriialyq negızın jasaǧan mamandardyŋ bırı. Ol ömırınıŋ jarty ǧasyr uaqytyn jurnalistika, ädebiet maidanyna arnady. Onyŋ qyryq jylynda ūstazdyqpen ainalysty. Köptegen syilyqtardyŋ laureaty, konkurstardyŋ jüldegerı boldy. Onǧa tarta povest, novella, romandardyŋ, basqa da körkem tuyndylardyŋ avtory. Jurnalist-ūstaz retınde Äbılfaiyz Ydyrysov attary äigılı Qalijan Bekhojin, Tauman Amandosov, Temırbek Qojakeev, Şeriazdan Eleukenov syndy tūlǧalarmen qatar qoiatyn maitalman maman edı.
İä, aryny asqaq, armany biık azamat eŋbek etuden qaşyp, talaptanudan taisaqtaǧan joq, köp oqydy, oqyǧanymen bölısıp, oqulyqtar jazdy, ırgelı basylymdarda ırılık tanytyp, ǧylym men bılımdı nasihattady, mūqym elge maŋyzdy aqparat taratyp, tırşılıgın tılşılıkke arnady. Irılerge ılesıp, kemeŋgerlermen köşeles, köregendılermen keseles boldy. Onyŋ aiǧaǧy – 21 ǧasyr qaimaǧy Äuezovke degen ıŋkärlık.
Äbekeŋnıŋ «Äuezovke ıŋkärlık» (Atamūra, 1997 j.) kıtabyn alyŋyz. Äuezov älemı desıp jüremız. Öitkenı, onyŋ özındık älemı bar. Ärkımnıŋ öz Äuezovı bar. Ol älemnıŋ Äuezovı! Ǧajap bolmysty Äuezov äulielıgı! Sondyqtan äuezovtanu – tereŋ ılım, miras. Keŋes kezınde Äuezov astarlap aitqan keibır boljamdar keiın däl keldı.
Kıtapta negızınde ūly oişyldyŋ därıs alǧan şäkırtterıne aitqan sol äulielıkterı äŋgımelenedı.
Äuezov – 37 jylǧy qūrbandar turaly «Olar älı-aq ortamyzǧa oralady» degen eken. Olar aqtaldy. «Qazaqtyŋ kım ekenın älı-aq tanysasyŋdar» – degen eken, mıne, egemen el boldyq. «Azattyqqa attanysty jastarymyz bastaidy» degen ol. 86-nyŋ jeltoqsanynda qazaq jastary naq solai jasady. Ūly dana Aitmatov jaily «Ol älı-aq Adamzattyq bolady», dep boljaǧan. Ol da däl keldı.
Qysqasy, Äbekeŋ özınıŋ «Äuezovke ıŋkärlık» atty novellalar jinaǧynda ūly klassigımızdıŋ sondai äulielık boljamdar aitqan säuegeilık sätterın oqiǧalyq jelılermen kelıstı beineleu arqyly onyŋ qaitalanbas abyzdyq tūlǧasyn somdaǧan. Tıptı jazuşy öz oi tolǧauynda « Maǧan Äuezovtyŋ därısterı köp kömektestı. Men ol kısını pır tūtamyn. Eŋ bırınşı, sol kısı menıŋ tüsıme kırıp, aian berdı: « Äbılfaiyz, jaz!», - dedı » dep syr şertedı. Keiınnen özı de aǧa tälımger jolyn jalǧap, qazaqtyŋ qabyrǧaly qalamgerı atandy. Basylymdarda bas redaktor qyzmetın atqaryp, bılgenımen bölıspekke bekındı. Tılşı bolmaqtyŋ tırşılıgın tyŋdap, talaptyǧa tramplin boldy.
Qalamgerdıŋ «Syr men şyndyq» atty şyǧarmalar jinaǧyna (Almaty, «Atamūra», 2000 j.) engen «Ūlttyq ruh, ūlttyq namyspen asqaqtaiyq!» degen taqyryppen berılgen tolǧauyn atamasqa bolmas. Būl tuyndyda ömır şyndyǧy, qazırgı zaman tynysy aşy da bolsa aqiqatty tura da söz bolady. Jinaqqa engen är material men qazaqpyn degen pendenı erıksız oilandyrady, teŋseltıp tebırentedı. Öitkenı, olarda ūltymyzdyŋ taǧdyryna qatysty kökeikestı mäseleler köterılgen. Avtor: «Nege olai?!» «Nege būlai?!» «Nege?!» «Ar qaida, namys qaida?!» - dep tolǧanady.
Ondai tolǧanudyŋ syry men şyndyǧy tıl, dıl, dın, jer satu, ar, namys, halyq taǧdyry, qaltaly qazaqtar, kelımsekterdıŋ basynuy beiqam qonaqjailylyq, qazyna-bailyǧymyzdyŋ talapaiǧa tüsuı, bala satu, ata-anadan bezu, tyŋ köteru tragediiasy, türlı bombalar jarylystar zardaptary jaiy. Ūlttyq ruhpen, ūlttyq namystyŋ, ūlttyq ideianyŋ keŋıstık mänısı. Bırıkken sybailastyq pen jemqorlyqtyŋ zardaby. Halyqty jaulaǧan türlı kesapat, derttermen küres mäselesı, Qazaq auylyn tyǧyryqtan şyǧaru problemalary.
Avtor atalǧan publisistikalyq tuyndylar jinaǧynda «dos jylatyp aitady» prinsipın ūstanyp, älgı sanalǧandardyŋ bärın aşyna alǧa jaiady. Ūlttyq namys nege kemıs, ūlttyq ruh nege tömen? «Qaşan oianasyn, qazaq?!» dep jan-aiqaiyn syrtqa şyǧarady.
Taǧdyrynda talaidy körgen ūstaz 1953–1965 jyldar aralyǧynda “Qazaqstan pionerı” (qazırgı “Ūlan”) gazetı redaksiiasynda ädebi qyzmetker, bölım meŋgeruşısı, jauapty hatşy, redaktordyŋ orynbasary, “Leninşıl jas” (qazırgı “Jas alaş”) gazetınde bölım meŋgeruşısı, jauapty hatşy syndy qyzmetterdı atqaryp, ary qaraiǧy ǧūmyryn ǧylym men bılım beruge arnaidy.
Äbılfaiyz Ydyrysovtyŋ qazaq baspasözınıŋ zertteuşısı retınde jazǧan eŋbekterı de bır töbe. Mäselen, «Adamzat mädenietınıŋ örkenı», «Qaraqailyny bilegen qazaqtar», «Qazaqtyŋ attary beimälım patşalary, baspagerlerı», «Skun kasak-kösem qazaq», «Tereŋ tarihtyŋ öşpes ızı», «Ahaŋ men «Qazaq» gazetı jaily aqiqat» atty sübelı eŋbekterı – joǧaryda aitqan sözımızdıŋ aiǧaǧy. Ǧalym būl oqulyqtarǧa engen zertteu eŋbekterınde qazaq basylymdarynyŋ tarihy men jurnalisterınıŋ ädebi häm publisistikalyq mūralaryn tereŋ taldap, tarazylap, ǧylymi baǧasyn berıp, tasqa basty. Sondai-aq sol kezdegı qazaq baspasözınıŋ kökeikestı mäselelerın qozǧap, gazet janrlary turaly keŋınen tüsınık beredı. Būl eŋbekter – jas jurnalister men ızdenuşıler üşın taptyrmaityn oqu qūraly, ūlttyq jurnalistikanyŋ şejıresın şertetın qūndy qazyna, Äbılfaiyzdyŋ qoltaŋbasy!
Äbekeŋ — Altai erlık pen qairat iesı, qaisar kısı. Ol ömırge qūştar. Qiyndyqty jeŋe bılgen adam! Sol jaq aiaq-qoly jansyz qalǧanda da sau qolymen jazumen ainalysty. Söz basynda aitqandai qanşama qūndy şyǧarmalardy düniege äkeldı. Maqsatty ömır süru üşın baryn saldy. Öjettıgımen janpida äreket-küresımen ol Karchagin, Ostrovskii jäne özımızdıŋ Zeinolla Şükırovtyŋ qaisar erlıkterın qaitalady. Auyr dertke ūşyraǧanda, jarty denesı jansyzdanyp jatqanda da ailap-jyldap, künı-tünı jazumen öttı. Jas ūlǧaiǧan şaqta qolǧa qalam alyp, körkem prozaǧa kırısu ekınıŋ bırınıŋ jüregı daualamaityn ıs. Ondai jürektı qalamger tek qazaqta emes, älem ädebietınde de sausaqpen sanarlyq. Alpystan asqan jazuşynyŋ körkem şyǧarma jazuǧa otyryp, küş-qairatyn sarp etıp jazǧan tom-tom eŋbekterınıŋ san myŋ şäkırtter janyna san ǧasyr şyraq jaǧary anyq
Äbılfaiyz Ydyrysovtyŋ ǧūmyry – şyndyq pen ädıldık jolynda sarp etılgen sanaly ǧūmyr. Onyŋ azamattyq ūstanymy, ūltqa degen janaşyrlyǧy talai jasqa ülgı boldy. Ǧūmyryn qazaq baspasözıne arnaǧan ol jurnalistikanyŋ ǧana emes, qazaq sözınıŋ şyraqşysy. Onyŋ jazǧan är eŋbegı, kötergen är taqyryby – bolaşaq ūrpaq üşın qaldyrylǧan baǧa jetpes mūra. Qalamy jürdek, oiy tereŋ azamattyŋ ärbır sözı – ūlttyq sananyŋ şamşyraǧy.
Äbılfaiyz Ydyrysov publisistikasy men töl tuyndylary qazaq ädebietı men jurnalistikasynda özındık qoltaŋbasyn qaldyrdy. Ol öz ısıne jai tılmaştyq retınde qaraǧan joq, ärbır tuyndyǧa ūlttyq reŋk berıp, töl şyǧarmamyzdai sıŋıre bıldı. Onyŋ şyǧarmaşylyq şeberlıgı – öz ısın erkın igerıp, ony qazaqy boiaumen ärlei bıluınde. Äbılfaiyz janyna üŋılseŋız, odan ūltşyldyqty emes ūltjandylyqty aŋǧarasyz. Asyp-tasqan astamşylyq pen dauryqpa populizmnen ada. İä, ol öz ūltyn, öz ölkesın, halqyn janyndai jaqsy körıp, paida äkeludı közdedı. Desekte, «öz ūltyn, halqyn süigen adam, özgenı de özındei qūrmet tūtuy şart» - dep ūǧyndy.
Ūlttyq jurnalistikanyŋ damuyna ölşeusız eŋbek sıŋırgen qairatkerdıŋ mūrasyn därıpteu – bızge artylǧan amanat. Ūlt üşın qalam terbegen qalamgerdıŋ eŋbegı özı süigen elı, özın süigen halqy barda mäŋgı jasai bermek!
İgerdı Aqtolqyn
Äl-Farabi atyndaǧy QazŪU-dyŋ jurnalistika fakultetınıŋ 2-kurs studentı Ǧylymi jetekşı: f.ǧ.k., dosent Ǧ. Maikotova
