Qazaqtyŋ baiyrǧy muzykalyq terminologiiasy haqynda...
Osy kezge deiın tabylǧan derekter men naqtyly zattyq maǧlūmattar qazaq saharasynda san-salaly muzykalyq terminologiia bolǧandyǧyn aiqyn däleldeidı. İia, atsyz zat bolmaidy. Endeşe küilerdıŋ tuuy, dombyraǧa tıl bıtırudıŋ qai-qaisysy bolsa da belgılı bır atausyz ornyǧyp, dami alatyny belgılı. El ışı — öner kenışı. El aralap jürıp osy kenıştıŋ qordalanyp jatqanyna aiqyn köz jetkızdık. Ol – ol ma, neşe aluan saz tökken küişılerdıŋ de ǧajaiyp önerıne täntı bolǧanymyzdy jasyra almaimyz. Al özımız qadırleitın dombyranyŋ özı är jerde ärtürlı atalatyny qairan qaldyrmai qoimaidy.
Bızdıŋşe, Evropanyŋ muzykalyq terminologiiasy men halyqtyŋ köne muzykalyq terminologiiasy qatar jüru kerek. Sebebı, dombyra köne aspap, ärı onyŋ özıne tän erekşelıgı belgılı bır formasy bar. Onyŋ dybystyq qatary, detaldary qazaqtyŋ ūlttyq sūlulyq turaly tüsınıgımen belgılı bır talap-talǧamynan örbıp şyqty. Būl jerde halyq estetikasyn tereŋ bıludıŋ jäne ony igerudıŋ zor maŋyzy bar.
Eŋ aldymen dombyranyŋ türlerı men onyŋ detaldary (qosymşa sipattary) jaily bır-ekı auyz söz. Qazaqta dombyranyŋ eŋ keŋ taraǧan ekı türı bar. Olar – Batys Qazaqstan, Türkmenstan, Qaraqalpaqstan, Özbekstan, Auǧanstan jerıne keŋ taraǧan qauaq dombyra men Jidelıbaisyn, Jetısu men Saryarqaǧa taraǧan qalaq dombyra. Bızdıŋ oiymyzşa, «qauaq» sözı «qabaq», iaǧni «asqabaq» degen sözden şyqsa kerek. Sebebı, qauaq dombyranyŋ şanaǧy köz toqtata qaraǧan adamǧa ortasynan qaq bölıngen asqabaqqa ūqsaidy. Aita ketu kerek, İndiia, Pakistan men Auǧanstanda keibır aspaptar (mysaly, gidjak) älı künge deiın asqabaqtyŋ asa bır qabyǧy qatty türınen jasalady. Būl pıkırdı aspaptanuşylar men muzyka zertteuşı ǧalymdar älı de bolsa tereŋdetıp, däleldei tüsulerı qajet bolady.Qauaq dombyra forma jaǧynan pälendei türlenbeidı. Özgeretın tek şanaqtyŋ kölemı men moiynnyŋ ūzyndyǧy ǧana.Qalaq dombyra özınıŋ syrtqy türımen qalaqqa ūqsas bolǧannan keiın osylai atalǧan tärızdı – qalaq dombyranyŋ üş türı bar: olar – iyqty, büiırlı jäne sauyrly dombyra.Endı osy ekı türlı dombyranyŋ formasynyŋ erekşelıgı küige qandai äser etedı? Qazaqtyŋ dombyra küiınde ekı ülken dästürdıŋ oryn alǧany anyq. Olar – tökpe küi jäne şertpe küi dästürlerı. Tökpe küi el ışınde «bolat küi», «mūzbalaq küi», «dauyldy» nemese «dauylpaz küi» degen attarmen de belgılı. Al, şertpe küidıŋ «naqysty küi», «şerlı, balbyrauyn küi», «syrşyl küi» syndy attary bar. Sondai-aq «jady küi» dep atalatyn küi toby da kezdesedı. Oǧan mifologiialyq saryndaǧy baqsynyŋ dombyramen nemese qobyzben tartylatyn küilerı jatady. Ärine, ekı türlı dombyra men ekı türlı küidıŋ arasynda pälendei şekara joq. Mysaly, Ş.Uälihanovtyŋ «Ūly jüz qazaqtary tūtynǧan zattar» dep atalatyn suretınde qauaq dombyra beinelengen. Atyraudan bır şalǧaida jatqan, şertpe küi dästürınıŋ bır salasyn tanytatyn Altai qazaqtarynyŋ küiı – tökpe küi. Al endı ekı türlı dombyranyŋ muzykalyq mınezdemesıne keleiık. Batys Qazaqstanda taraǧan qauaq dombyranyŋ (bız qazırgı orkestrlerde qoldanylyp jürgen dombyra jaily emes, baiyrǧy Atyrau öŋırınıŋ dombyrasy jaily aityp otyrmyz) ışındegı sferalyq (domalaq) keŋıstık dybysqa qosalqy akustikalyq qasietter darytady. Batys Qazaqstan küilerınıŋ erekşe keŋdıgın, tynystylyǧyn, serpındılıgın osymen tüsındıruge bolady. Al qalaq dombyranyŋ ışkı keŋıstıgı sferalyq emes, kubtık tūrǧyda. Sondyqtan dybysy qoiu būira bolyp keledı. Işkı keŋıstıktıŋ osy ekı türı de muzykalyq qajettılıkten tuǧan. Dauyldy küiler şyŋyraudan jaryp şyqqan būlaqtai taza, qol batpaityn şymyr dybysty talap etse, sylqym şertıstı küiler, tättı, būira dybysty qajet etedı. Dombyra detaldaryna keletın bolsaq, būlardyŋ da özıne tän jeke ataulary bolǧan. Şanaq, moiyn, qūlaq, tiek siiaqty terminderdı ekınıŋ bırı bıledı. Sonymen qatar, dombyra detaldarynyŋ ūmyt bolǧan ataulary da köp. Mäselen, dombyrada üş tiek bolady. Bırınşısı – ışek bekıtıletın, şanaqtyŋ tübıne ornalasqan «ökşe tiek» («kepıl», «tüime» degen qosalqy attary bar). Ekınşısı – şanaqtyŋ üstınde tūryp, ary-berı jyljytylatyn negızgı tiek jai ǧana «tiek», «şaitan tiek» dep te ataldy. Üşınşısı – moiyn men qūlaqtyŋ ortasynda tūrǧan «tabaldyryq tiek».Al dombyranyŋ qūlaqtary bekıtıletın qalaqşa – «alaqan» dep atalady. Keide tömengı qoŋyrau būrauda üstıŋgı ışek jasandy dybys şyǧara bastaidy. Osy jasandy dybysty (falş) joiu üşın köne dombyraşylardyŋ oilap tapqan tamaşa amaly – «altyn asyq» dep atalatyn qosalqy tiek jäne bar. Ol tabaldyryq tiektıŋ janynda tūrady da keregınşe arly-berlı jyljytylyp otyrady. Dombyranyŋ betı keide «bet taqtai» nemese «qaqpaq» dep te atalady. Endıgı söz pernelerı jaiynda bolmaq. Qazırde, qazaq muzykatanuynda dombyradaǧy perne sany jaily bırneşe pıkır bar. Bıreulerı toǧyz perne dese, bıreulerı on bır perne degendı aitady. Baz bıreulerı dombyrada jyljymaly on tört perne bolǧan deidı. Halyq poeziiasynda kezdesıp otyratyn «dombyram toǧyz perne» nemese «dombyram ekı şektı on tört bunaq» degen tırkester öte köne zamanda dombyranyŋ toǧyz nemese on tört pernesı ǧana igerılgen kezde aitylyp, keiınnen derektık mänı joiylyp tūraqty epitetke ainalyp ketken tırkester boluy mümkın. Pernenıŋ sanyn būndai derekke qarap emes, küidıŋ qūrylysyna, auqymyna qarap sanau kerek. Köne ortaǧasyrlyq dombyra küilerınde qazırgı jiyrma pernenıŋ barlyǧy jäne qazırgı dombyrada joq üş qaşaǧan perne kezdesedı. Jiyny – jiyrma üş. Iаǧni, qazaq dombyrasy aspap retınde qalyptasyp bolǧan kezde jiyrma üş pernesı bolǧan. Jäne osy pernelerdıŋ ärqaisysynyŋ aty bolǧan. Endı osy pernelerdıŋ atyn, qazırgı evropalyq notalyq belgılermen şendestıre otyryp atap şyǧaiyq. Dombyranyŋ bırınşı pernesı evropaşa «sol-diez» — qazaqşa «oǧyz perne» dep atalady. Būl perne Däuletkereidıŋ «Körūǧly» küiınde jäne oǧyz-qypşaqşa zamanynan qalǧan saryndarda, türıkmen bahşylarynan qazaq dombyraşylaryna auysqan küilerde jiı kezdesedı. Ekınşı perne evropaşa «lia» — qazaqşa «bas perne» dep atalady. Būl pernenıŋ «bas perne» dep atalǧan sebebı, ol köptegen küidıŋ bırınşı pozisiiasynda, al onda bolmasa mındettı türde qaiyrma tartylǧan kezde basylady. Üşınşı perne «si bemol» - qazaqşa «tylsym perne». Būl pernenıŋ būlai ataluy da oŋai tüsındırıledı. «Tylsym perne» qobyzda tartylatyn jäne qobyzdan dombyraǧa auysqan jady küilerdıŋ barlyǧynda derlık kezdesedı. Halyq tılınde el üşın otqa tüsken azamatty «eŋırelı» dep ataidy. Iаǧni, «eŋırelı» degen söz, «ırı» nemese «kemelıne kelgen» degen maǧynany beruge tiıs. Besınşı perne evropalyq nota jazuynda aty da, zaty da joq, al qazaqşa aty «qaşaǧan perne». Būl perne «si» menen «do» notalarynyŋ arasynda tūr.Būǧan arnaiy toqtaluymyz kerek. Ejelden mälım, Evropada qalyptasqan muzykalyq jüiedegı eŋ kışı ölşem – jarty ton, iaǧni bemolder men diezder. Renessanstan bastap qazırgı zaman aralyndaǧy Evropa muzykasy tek osy ölşemderge negızdelgen. Al Şyǧys muzykasy, onyŋ ışınde, türkı saz jüiesı müldem basqaşa qūrylǧan. Mūnda evropalyq muzykant üşın müldem qūpiia, tanyp bılu mümkın emes, osydan kelıp jat körınetın ölşemder köptep kezdesedı. Evropa önerınde, mysaly, jivopiste impressionizmge deiın aq, qara, qyzyl, jasyl, kök siiaqty qanyq boiaular basym boldy. Al impressionizm aq pen qaranyŋ, qyzyl men köktıŋ t.t. arasynda sansyz köp, ötpelı, auyspaly reŋkterdıŋ baryn aşty. Jer menen şöptıŋ, aǧaş pen sudyŋ, qysqasy, özderı bıletın zattardyŋ barlyǧynyŋ säulelık refleksterın tapty. Bıraq osy «aşty», «tapty» sözınıŋ özı, bükıl älemdık önerdıŋ barlyǧyn körıp, estıp tauysa almasa da, tarihta ızı qalǧan önerden bırşama tolyq maǧlūmat alǧan adam üşın balaŋ pıkır bolyp körıner edı. Öitkenı, auyspaly, ötpelı reŋkterdı salu Şyǧys suret önerınde, dälırek aitqanda, Qytai men Japoniianyŋ köne jäne ortaǧasyrlyq suret önerınde baiaǧyda aşylyp, kündelıktı maşyqqa ainalǧan närse edı. Akvarel men grafika önerın şyŋǧa şyǧarǧan, suret teoriiasynda qūndy eŋbekter qaldyrǧan Qytaidyŋ ūly suretşısı Şi-taonyŋ pıkırınşe qas suretşınıŋ suretınde közge körınbes seldır tütın, auaǧa sıŋıp joǧala bastaǧan tūman, näzık saǧym bolu kerek. Öitkenı, dünie qozǧalys üstınde. Al ol qozǧalysty näzık tüisık qana qabyldai alady. Mysaly, japon balalary qyzyl tüstıŋ ǧana elu türlı reŋkın ajyrata alady eken. Būl olardyŋ erekşe bop asyp tuǧandyǧynan emes. Bärı de tärbienıŋ äserı, daǧdy, täjıribenıŋ nätijesı. Al endı, Şyǧys muzykasyna keletın bolsaq, mūnda taǧy da impressionistık jüienı köremız. Mysaly, türkı muzykalyq aspaptaryndaǧy qaşaǧan pernege (evropalyq muzyka aiasynda tärbielengen adamnyŋ qūlaǧy qabyldai almaityn, jasandy nemese būrauy kelmei tūrǧan şektıŋ dybysy bolyp sanalatyn şirek tondyq dybys) kümändana qaraǧan adam İndiianyŋ sitara aspabyndaǧy tonnyŋ on altydan bır bölıgıne taǧylǧan, iaǧni, qaşaǧan pernenıŋ özınen tört ese jiı nemese tört ese kışı pernege qalai qarar edı? Eger, qazaq tyŋdauşysy şirek tondyq dybysty esti alsa, ol neşe ǧasyrlyq muzykalyq tärbienıŋ jemısı. Al endı osy qaşaǧan perne qalai paida boldy jäne qazırgı zamanda dombyra saǧasynan qalai kettı, sondai pernenıŋ bolǧandyǧyna qazırgı jas, jasamys dombyraşylardy nandyru nege sonşalyqty qiyn, osy mäselelerge keleiık. Bızdıŋ oiymyzşa, keibır muzyka mamandarynyŋ aityp jürgen, «dombyranyŋ eŋ tömengı saǧasy on toǧyzynşy ǧasyrda igerılgen» degen pıkırı – ūşqary pıkır. Būlai deuımızge ülken sebep bar. Bırınşıden, bızdıŋ eramyzǧa deiıngı öte köne ǧasyrlarda Turan ölkesınde bolǧan grek saiahatşylary köşpelı taipalarda ekı şektı, şertıp tartylatyn aspaptyŋ bolǧandyǧyn aitady. Al şektıŋ az boluy, mysaly, sol köşpelılerdıŋ aspabyndaǧydai ekeu boluy – perne mädenietı damyǧandyǧynyŋ eŋ ülken dälelı. Mysaly, adyrna, nemese arfa, simbal men guslide oktavadaǧy är dybysqa būrauy keltırılgen jeke şek bolady. Al, ekı şektı aspapta kerek dybysty şektı ūzartyp – qysqartu arqyly, iaǧni sausaqpen är jerınen basu arqyly alady. Perne degenıŋız osy. Sodan arada myŋdaǧan jyldar öttı delık. Tūtas bır sivilizasiianyŋ äldeneşe ret güldenıp, äldeneşe ret qūldyraityn uaqyty. Iаǧni, osydan keiın dombyranyŋ eŋ tömengı saǧasynyŋ igerılu uaqytyn on toǧyzynşy ǧasyrdan bastau äbestık bolar edı. Tarihtyŋ damu satysy ärqalai. Al ruhani jäne zattyq mädeniet belgılı bır aiada tarihta ömır sürıp damidy. Odan onyŋ tarihqa qatystylyǧy kelıp şyǧady. Ol da qūldyraidy, al qaita güldengende būrynǧy qalpyna qarqynyna jete almai qalatyny da tabiǧi.
Mysaly, Qūrmanǧazy, Däuletkerei nemese Baijıgıt pen Tättımbet düniege kelmei tūrǧan kezde qazaq saharasynda tartylyp kelgen «Abyl» küiınıŋ auqymy tömengı saǧadan da tömen, dombyranyŋ qaqpaǧyndaǧy tysqary pernege jetıp baryp toqtaidy. Dombyranyŋ arhetipınde perne bolmaǧan siiaqty. Şertıp nemese tögıltıp tartu täsılı sol kezde-aq boluy mümkın. Al, pernenı basu prinsipı qobyzdyŋ perne basu prinsipıne ūqsas bolǧany küdık tudyrmaidy. Iаǧni, qobyzdaǧydai, pernenıŋ orny ǧana basylǧan. Qyrǧyz qomyzynda älı künge deiın pernenıŋ joqtyǧyn eske alsaq, būl – taŋqalarlyq qūbylys emes ekenın köremız. Al şegelep bailanǧan perne joqta sausaqtyŋ tonnyn (dybystyŋ) şiregıne baruy op-oŋai. Sonda belgılı toŋdardyŋ keibırınıŋ arasynda (qazırgışe qatar tūrǧan ekı perne) ötpelı, belgısız bır psihologiialyq küidıŋ baryn qazaq muzykanttary jazbai tanyǧan boluy kerek...Qajettılıkten tuǧan, söitıp, laiyqty türde ornyǧa bastaǧan närse dästürdıŋ enşısıne ainalady, ūmytylmaidy. Keiın perne bailau, dybysty bekıtu mädenietı qalyptasqan kezde osy şirek ton, qaşaǧan perne ūmytylmai bailanǧan. Qaşaǧan pernenıŋ dombyra saǧasynan köşuı ūlt aspaptar orkestrınıŋ paida boluymen bailanysty. Orkesterlegen kezde aspaptyŋ jaŋa sapaǧa köşetını aqiqat. Jeke oryndauşylyq kezeŋındegı amal-täsılderdıŋ bırıgıp oinau kezınde keregı bolmai qalady. Aspaptardyŋ auqymy teŋestırıledı, artyq-auys dybystar (mysaly, şirek tondyq qaşaǧan perneler) alynyp tastalynady. Būl oiymyzdy dūrys tüsıngen jön. Bız orkestrdı, orkestrleu prinsipın kınälap otyrǧan joqpyz. Şirek tondyq dabystyŋ qalai joiylǧandyǧyn ǧana körsettık. Keiınnen ǧalymdar osy neşe ret özgerıp, qazırgı orkestrlık qalpyn tapqan dombyrany «Köne dombyra osyndai bolǧan, onyŋ dybystyq qatary erte kezde-aq temperasiiaǧa (yrǧaqty tezdıgı) ūşyraǧan» degen pıkırdı quattady. (Mysaly, baz bıreulerge Abai atyndaǧy memlekettık opera jäne balet teatry bızdıŋ eramyzǧa deiıngı V ǧasyrdan bastap osy Kalinin köşesınde tūr desek qalai bolar edı. Al endı muzykalyq mektepte, uchilişede, öner instituttarynda osyndai «ǧalymdardan» tärbie alyp şyqqan dombyraşylardy «dombyra osyndai da osyndai bolǧan, onda mynadai perneler bolǧan» degenge nandyryp körıŋız. Evropanyŋ bılgır muzykatanuşy ǧalymdarynyŋ aitysyna qaraǧanda, Evropada da simfoniialyq orkestr paida bolmai tūrǧan kezde aspaptarda erkın dybystyq qūrylys bolǧan. Sondyqtan, erkın dybystyq qūrylysty, orkestrdıŋ paida bolu jolyndaǧy ötpelı kezeŋ retınde emes, kerısınşe, ömır süruge hūqy bar jeke sistema, fenomen dep qarap, ony jeke, soldık oryndauşylyq dästürde saqtap qalǧan deu oryndy. Qazırgı tyŋdauşy Dina Nūrpeiısova nemese Äbıken Hasenovtıŋ küi şertısın estıp otyryp, yndynyŋdy qūrtqan, bırde qarlyǧyp, bırde būiralanyp janyŋdy nūrǧa bölegen dybys qaidan şyqqan dep qairan qalady. Onyŋ bärı dombyraşynyŋ şeberlıgı jäne halyqtyq dästürdegı amal-täsıldıŋ tüiısuınen kelıp şyǧady. Endı qalǧan pernelerge keleiık. Altynşy perne «do» — qazaqşa «jetım perne». Nege būlai atalǧany jūmbaq. Jetım perneden keiın «do dnez» — qazaqşa «juas perne». Şamalauymyzşa, keibır küiler men änderde ǧana kezdesetın, sirek qoldanylatyn perne bolǧannan keiın osylai atalǧan. Segızınşı perne «re» — qazaqşa «kösem perne». Būl perne, äsırese, şertpe küi men qazaq änderınıŋ köbınde negızgı pozisiia bolyp sanalady. Kösem perne atalu sebebı de sodan bolsa kerek. Kösem perneden keiın «mi bemol» — qazaqşa «mūŋlyq perne». Minorlyq änder men men küilerde köp qoldanylǧandyqtan osylai atalady. Kelesı perne «mi» — qazaqşa «daŋǧyl perne». Būl perne barlyq änder men küilerde derlık qoldanylady. «Būrynnan bar daŋǧyl jol» degendı bıldırse kerek. On bırınşı perne «mi» men «fanyŋ» arasynda tūrǧan ekınşı qaşaǧan perne. Odan keiın tūrǧan perne «fa» — ekınşı jetım perne. Kelesı perne «fa diez» — qazaqşa «emırelı perne». Nege būlai atalǧany jūmbaq. Älde «emırenu» degen maǧynany bere me, älde türıkmen dutaryndaǧy «gökılep perne» siiaqty tu, taipa atyn bere me, belgısız. On törtınşı perne «sol» — qazaqşa «şeşen perne». Atynan körınıp tūrǧandai, eŋ şeşen perne osy bolyp sanalady. Şeşen perneden keiın «sol diez» — qazaqşa «üisız perne» nemese «şala şaǧyrmaq perne». Nege būlai atalǧany belgısız. Kelesı perne «lia» — «şaǧyrmaq perne». Bızdıŋşe «şaǧyrmaq» «jasyrynǧan jalyn» degendı bıldıredı. Sebebı, küilerdıŋ köbınde şaǧyrmaq perne özı qoldanyluymen qatar, şeşen pernege är beruşı retınde qoldanylady. On jetınşı perne «si bemol» — qazaqşa «qūsar perne». Joramaldauymyzşa, küilerdıŋ köbınıŋ şiesı osy arada şeşıletın bolǧan soŋ osylai atalǧan. Qūsar perne men «si»-dyŋ arasynda «üşınşı qaşaǧan» perne ornalasqan. On toǧyzynşy perne «si» — «Ket Būǧanyŋ pernesı». Atynan körınıp tūrǧandai, ūly qobyzşy Ket Būǧa qoldanǧan perne. Qazırgı kezde Sügır küilerı men qobyzdan dombyraǧa auysqan küilerde qoldanylady. Ket Būǧanyŋ pernesınen keiıngı tūrǧan «do» — «şyŋyrau perne». Köne türkı mifologiiasynda «şyŋyrau» ekı türlı maǧynada qoldanylady. Bırınşı maǧynasyndaǧy «şyŋyrau» üş qabatty dünienıŋ (trihotomiia) eŋ tömengı qabaty. Ekınşı maǧynasyndaǧy «şyŋyrau» bükıl älemdık ūly daraqtyŋ (velikoe mirovoe derevo) üş kezeŋınıŋ arasyndaǧy bailanysty ıske asyratyn alyp qūs. Mysaly, ölgen adamnyŋ jany şyŋyrauǧa mınıp ūly daraqtyŋ joǧarǧy būtaǧyna jetedı. Bızdıŋ oiymyzşa, «şyŋyrau perne» būl arada «tömengı dünie» degendı bıldıredı. Osy pernenı taqqan adam būdan keiın perne bailanbas, osy eŋ soŋǧy perne bolar dep şeşken siiaqty. Alaida, uaqyt ötıp, adam balasynyŋ talǧamy ösken saiyn küi auqymy odan da tömen pernenı kerek etedı. Sonymen, dombyra saǧasyna taǧy bır perne – «tabaldyryq perne» taǧylady. Ol qazırgı dombyranyŋ moiny men şanaǧynyŋ şegınde tūrǧan «re» notasy. Bıraq būl da soŋǧy perne emes edı. Eŋ soŋǧy perne «mi» uaqyt öte dombyranyŋ qaqpaǧyna ornalasty. Onyŋ aty «tysqary perne» ataldy. Taǧy bır perne – «Şyŋyrau perne» men «tabaldyryq pernenıŋ» arasyndaǧy jartylai yrǧaq «do diez» — qazaqşa «kädesız perne» dep atalady. Aty «kädesız» bolǧanymen, būl perne müldem qoldanylmaidy degen pıkır tumasa kerek. Sebebı, qazaqtyŋ muzykalyq tūrmysynda būrynnan belgılı türe tartys, süre tartyspen qatar «qūlaq şyǧaryp tartysu» men «eser tartys» degen bolǧan. Alǧaşqy aitylǧan türe tartys pen süre tartysta küidıŋ tereŋdıgı, küidıŋ sany, oryndauşylyq şeberlık synǧa tüsse, soŋǧy ekı tartystyŋ jönı müldem bölek. Qūlaq şyǧaryp tartysudyŋ mänı mynadai. Ekı dombyraşy küi sanymen de, oryndauşylyq şeberlıkpen, osydan kelıp şyǧatyn küi tereŋdıgımen de bır-bırınen asa almasa, jülde berude öte saqtyq kerek bolady. Sebebı, öner bäsekesı öte qytyqşyl närse. Sondyqtan tartysty jürgızıp otyrǧan jetekşı dombyraşy belgılı bır äuendı ekeuıne beredı. Şart – osy bır äuennen ekı dombyraşy bır-bırıne ūqsamaityn küiler şyǧaru kerek. Ekı küi de osy äuenmen bastalyp, osy äuenmen aiaqtalu kerek. Keide tosynnan şyǧarylǧan ekı küi de äuezdılıgımen teŋ tūryp, sarapşylar qatty qinalysqa tüsetın jaǧdailar bolady eken. Al, eser tartys şamamen qazırgı «muzykalyq kalambur» nemese «muzykalyq masqarampaz» degen oiynǧa ūqsas. Mysaly, aqyndar arasyndaǧy «arsyz» aitys siiaqty, ülken dombyraşylar tartysyp ketkennen keiıngı masqarampazdar oiyny. Mūnda küiı neǧūrlym ūsqynsyz, muzykalyq logikaǧa neǧūrlym qaişy, külkılı ärı dombyraşynyŋ qimyly neǧūrlym tūrpaiy bolsa – sol jeŋıske jetedı. Joǧaryda aitylǧan kädesız perne osy eser tartysta paidalanylyp, özınıŋ asqan «ärsız» dybysymen jūrtty taŋqaldyryp, külkıge batyrady eken. Perne jaiynda taǧy bır-ekı auyz söz. Būdan tys dombyrada «oimauyt perne» degen bolǧan. Būl, belgılı bır pernelerdıŋ arasyndaǧy saǧanyŋ aǧaşyn sausaqtyŋ basy siiatyndai şūqyrlap oiu arqyly jasalatyn perne. Qaşaǧan perneden de kışı mikrointonasiiany, şamamen 1/8 nemese indiialyq sitaradaǧydai tondy beretın perne. Endıgı äŋgıme küi tartudaǧy oŋ qoldyŋ qaǧystary men sol qoldyŋ ışek basudaǧy täsılderı turaly. Bızge äzırge sol qoldyŋ sausaqtarynyŋ ara-qatynasynan «qaz taban», «börı taban» jäne «baitaq» degen araqatynastar belgılı. «Qaztaban» qazırgı kvartaǧa para-par. «Börı taban» — kvinta. Al «baitaq» osy ekeuınen ülken araqatynastardyŋ (mysaly, kvintadan oktavaǧa deiın) barlyǧyn belgıleu üşın qoldanylǧan bolu kerek. Sol qoldyŋ küi tartu kezındegı täsılderıne keleiık. Eŋ jiı kezdesetın täsıl «attau». Bır närseden ekınşı närsege jai köşu osylai dep atalady. Odan görı kürdelıleu täsıl «qarǧytu» jäne «kerı qarǧytu». Mūnda sausaq pernenı jai baspaidy, tiesılı pernege qarǧyp jetedı. Kürdelılıgı jaǧynan qarǧytumen şamalas täsıl – «jaba tastau». Ädette, oŋ qoldyŋ qaǧysynsyz, sol qoldyŋ qaǧysynsyz, sol qoldyŋ sausaqtarynyŋ küşımen jasalatyn täsıl. Şektı terbetu, vibrasiiaǧa (terbelıs) keleiık. Dombyra küiınde şektı terbetudıŋ üş türı bar. Bırınşısı, äsırese dombyrany alǧaş üirenıp jürgen şäkırtter köp qoldanatyn «dırdek» täsılı. Mūnda ışek mehanikalyq türde terbetıledı. Şeberlıkten ada, dombyramen älı tūtaspaǧan adamnyŋ qoldanatyn täsılı. Dırdek – keide köptegen flajoletterdıŋ nätijesı de boluy mümkın. Terbeudıŋ ekınşı türı şeberlıkke jetkende paida bolatyn maşyq – «qiǧaş köbe» nemese «kese terbeu» dep atalady. Terbeudıŋ üşınşı türı, dombyraşynyŋ şeberlıgı asa biık örege jetken kezde, bükıl önerımen marqaiǧan kezde paida bolatyn maşyq – «taiǧanaq köbe» nemese «sauyn tartu» dep atalady. Būl qazırgı qoldanylyp jürgen «glissando» täsılınıŋ asa qysqa türı. Oŋ qoldyŋ qaǧystary mynadai retpen jüielenedı. Dombyra qaǧystary ülken ekı topqa bölınedı. Olar: 1. Qara şertıs. 2. Ilme. Sansyz köp qaǧys osy ekı täsıldıŋ köptegen variiasiialary ǧana. Bızge belgılı qaǧystar: 1. Taza qara şertıs. 2. Taza ılme. 3. Tebegen qaŋys (nemese tepkılei tartu). 4.Jap ta qymta. 5. Tüidek qaǧys. Qara şertıs kädımgı oŋdy-soldy jäne tömen qarai qaǧys. Ilme – joǧary qarai qaǧys, keide «terıs qaǧys» dep te atalady. Sondai-aq, ılme dep keide ekı şektıŋ ärqaisysyn jeke-jeke ılıp tartu täsılın de ataidy. Tebegen qaǧys – şektıŋ üstınen qaǧyp oinau täsılı. Al negızınen keletın bolsaq, tebegen qaǧys kädımgı terıs qaǧystyŋ bır türı (mysaly, «Kökeikestı» küiınıŋ baiyrǧy aty «Terısqaqpai». «Jap ta qymta» qaǧysy – sausaqpen qaqqannan keiın ışektı alaqanmen jabu täsılı. Dombyradan bydyŋdaǧan elıkteuış dybystar şyǧaru üşın qoldanylady. Tüidek qaǧys dep sıltep qaǧu, aiqyş-ūiqyş täsılge bai, jyldam qaǧysty ataidy. Qazaq küiınde kompozisiiaǧa bailanysty terminder köptep kezdesedı. Eŋ aldymen, küidıŋ türlerıne toqtaiyq. Qazaqta küi tonaldyq jaǧynan ekı ülken topqa bölınedı. Olar: qoŋyr jäne alqoŋyr küiler. Qoŋyr – qazırgı minor äuen, alqoŋyr – qazırgı major äuen. (Būl terminder dombyranyŋ būrauyna da bailanysty. Mysaly, «lia-re» būrauy keide qoŋyr, keide alqoŋyr būrau dep atalady. Al, qazırgı «re-sol» būrauy jäne odan joǧary būraular qazaqta «şyŋyltyr būrau» dep atalady. Küide ekı türlı kompozisiialyq qūrylym kezdesedı. Ol – «buyndy» jäne «buynsyz» küiler. Buyndy küi bır äuendı repriza arqyly qaitalau arqyly jasalady. Mysaly, Ä.Hasenovtyŋ oryndauyndaǧy Tättımbettıŋ Qosbasary qamyryqty äuennıŋ üş ret qaitalanuynan tūrady. Buynsyz küide qaitalau bolmaidy. Ol ülken bır äuennen tūrady. Qazaqtyŋ şeksız köp küiı osy ekı türlı qūrylymnyŋ sansyz köp variasiiasy. Küidıŋ ışkı qūrylysyna bailanysty da bırşama damyǧan terminologiia bolǧan. Qazırde «küidıŋ basy», «küidıŋ ortasy», «küidıŋ aiaǧy» dep aitylyp jürgen terminder halyq önerınıŋ profanizasiiaǧa, qarabaiyrlyqqa ūşyrauynan tuǧan terminder. «Küidıŋ basy» terminımen qatar qazaqta «küidıŋ älqissasy» degen termin bolǧan. Odan keiın retımen «küidıŋ qūlaǧy» degen söz keledı. Būnda bır aita ketetın närse, «qūlaq» — küidegı äuennıŋ damuyn körsetumen qatar «jaŋa» degen maǧynany da beredı. Mysaly, küidıŋ basyndaǧy äuen aunap tüsıp jaŋa sapaǧa köşkende «küiden qūlaq şyqty» deidı. Sondai-aq jaŋadan şyǧarylǧan küi de «Pälenşenıŋ qūlaq küiı» dep köpke deiın atalynyp jüredı. (Dombyrany küilegende de «qūlaq küiın keltırdı» dep aitady). Küidegı kelesı kezeŋ – «küidıŋ keudesı» dep atalady, iaǧni orta tūsy degen söz. Küidegı kulminasiia (şaryqtap şegıne jetu) qazaqşa «küidıŋ şiesı» dep atalady. Al şeşılu (razviazka) – «küidıŋ qūsar jerı» dep atalady. Eŋ soŋyndaǧy tynyş äuen – «solyqtau». Al endı buynnyŋ ışındegı ūsaq qūrylysty taldaityn terminderge keleiık. Küi buynnan tūrsa, buyndy «aişyqtar» qūraidy. Aişyq öz kezegınde «būrma» dep atalatyn bölşekke bölınedı. Al būrmadan keiıngı eŋ kışı ölşem - «iırım», qazırgı muzykalyq (frazaǧa) para-par. Söz soŋynda dombyrany (nemese jalpy şektı aspapty) küige keltırude qoldanylatyn terminderdı atap, taldap öteiık. Şejıre aqsaqaldardyŋ, aitysyna qaraǧanda, jaqsy bır otyrysta belgılı bır küiler ǧana tartylyp, dombyranyŋ būrauyn keş boiyna özgertpeuge, iaǧni, jaqsy äserdı böten äuen, böten būraumen lailamauǧa tyrysqan. Al, eger jazataiym oŋ būraudan terıs būrauǧa köşetın bolsa, «saumalap būrau» nemese «şyjymdap būrau» täsılı qoldanylady eken. Onyŋ syry mynada. Eger dombyraşy oŋ būrauda tūrǧan dombyranyŋ astyŋǧy ışegın kenet köterıp terıs būrauǧa keltırse, onda aldyŋǧy tamaşa äser (qazırgışe «modus») joq bolady. Sondyqtan astyŋǧy ışektı oǧyz pernenıŋ dybysyna keltırıp, üstıŋgı ışektı tonnyŋ jartysyna tüsırgende alǧaşqy oŋ būraudan säl ǧana joǧary, janǧa jaily terıs būrau paida bolady. Saumalap būrau degen osy.
Işektı jaqsy söiletu üşın paidalanylǧan, qazaq dombyraşylarynyŋ arasynda keŋ taraǧan täsıl – «artyq būrau» täsılı. Erteŋ tartys bolady degende dombyranyŋ ışegı şırei qatty būrauda tūrǧan ışek erteŋıne bosatqan kezde eŋ tömengı būraudyŋ özınde aşyq, şeşen dybys şyǧarady. Onyŋ sebebı nede? Sebebı, ışekte «plastikalyq jad» («plasticheskaia pamiat») degen bolady. Iаǧni, bos būrauǧa tüsken ışek keşegı qatty būrauǧa ūmtylady. Sonda bos būraudyŋ aşyqtyǧy, tazalyǧy qosylyp kelıp tamaşa äuen tüzıledı. Būndai qalyp 40-50 küi tartylǧanşa saqtalady.Endı küi tartu kezındegı tiektıŋ qalpyna keleiık. Tiektıŋ negızgı orny (tabaldyryq pernenıŋ dausymen tekserıletın) «tiektıŋ taǧy» dep atalady. Sondai-aq tiektıŋ taǧy bır orny bolady. Keibır, şiesı tabaldyryq pernege jetpei toqtaityn küilerde tiek alǧa qarai, dälırek aitqanda,negızgı tonmen qaşaǧan pernenıŋ arasyndai nemese odan azyraq qaşyqtyqqa jyljytylady. Būl ne üşın kerek?Būl arada adamnyŋ qūlaǧy, kökıregı, estetikalyq maqsat üşın aldyn-ala qoldanylady. Qazaq tyŋdauşysy şirektondyq dybysty (qaşaǧan perne) esti alady dep joǧaryda aittyq. Al şirektonnan az dybysqa şaǧan pernenıŋ dybysyna jetpeidı. Sonymen qatar būl taza tonda emes. Iаǧni, bolar-bolmas asyp tūrǧan dybys ädepk äuennen ölşeusız taza bolyp şyǧady. Būl amal «tiektı ozdyryp qoiu» nemese«tiektı bige şyǧar» dep atalady. Būl täsıl tek qazaq saharasynda ǧana emes, Evropada da qoldanylǧan siiaqty. Mariia Tibaldi-Kezanyŋ «Paganini» atty kıtabynda ūly skripkaşynyŋ bır qūpiiasy retınde osy artyq būrau men tiektı ozdyryp qoiu aitylǧan. Orkestrmen bırıgıp oinaǧanda solist ssenaǧa şyǧyp halyqqa qanşa jaqyn tūrsa da orkestr jalǧyz skripkany basyp ketedı.Paganini joǧarydaǧy täsıldı qoldanǧan kezde orkestrdıŋ fonynda būrauy säl köterıŋkı skripka erekşe ün şyǧarǧan.
* * *
Baiyrǧy muzykalyq terminologiia qazaqtyŋ baiyrǧy mädenietınıŋ, jarqyn tılınıŋ bır körınısı ǧana. Būl maqalany köne muzykalyq terminologiia salasyndaǧy soŋǧy söz deuden aulaqpyz.El ışınde älı köptegen terminder tabylyp qaluy mümkın. Söz soŋynda osy asyl qazynany aialap, saqtap, aqyr-soŋynda bızdıŋ qolymyzǧa tabys etken köne köz qariialarǧa köp-köp alǧysymyzdy aitamyz.«Jūldyz» jurnaly, 1989, №5
