- Bızdı köpten berı jyraulyq poeziiadaǧy qyz-kelınşekterdıŋ rölı qyzyqtyryp jür. Osy önerdıŋ qūlaǧyn ūstap jürgen jyrşy retınde aityŋyzşy, äiel jyraulardyŋ köşbasynda kım tūr? Osyny zerttegen adam bar ma?
- Tarihta däl mynadai äiel jyraular ötken dep tübegeilı zerttegen eŋbektı men de körgen joqpyn. Bıraq kezınde Syrdyŋ boiynda taŋdy-taŋǧa qosyp jyr aitqan, saldyq qūrǧan äielder boldy degen keibır derekterdı ūşyrastyryp qalamyz. Bıraq onyŋ özın belgılı bır uaqyttan bastau alady dep anyq aita almaimyz. Öitkenı jyraulyq, jyrşylyq poeziia negızınen er-adamdarǧa tän öner. Tüp-tamyryn qai zamannan alsaq ta jauyngerlık ruhta jazylǧan şyǧarmalar ekenın baǧamdaimyz. Bel şeşıp, attan tüspei elın-jerın qorǧaǧan azamattar halyqtyŋ ruhyn köteru üşın qaharmandyq-jauyngerlık, ūlt-azattyq, sondai-aq patriottyq baǧyttaǧy osyndai jyrlardy ömırge äkelgen.
Al äiel jyraular keşegı XIX ǧasyrdan bastap, tarihi sahnaǧa şyqty dep aituǧa bolady. Būǧan sebep sol däuır aqyndyq-änşılık, jyraulyq dästürmen qatar, sal-serılık öner qatar damyǧan kezeŋ bolyp esepteledı. Osy tūsta köp bolmasa da bıren-saran näzık jandylardyŋ aty şyǧa bastady. Olardyŋ qatary XX ǧasyrdyŋ basynda, äsırese, Syr boiynda bırşama köbeie tüstı. Oǧan Yrysty qyz, Dämegöi sal, Şäkei sal, Baǧdagül sal, olardyŋ ızın basqan Tūrsynkül Baiahanova, Fatima Tūiaqbaeva, Şamşat Tölepova syndy apailarymyzdyŋ mūralaryn naqty dälel retınde keltıruge bolady.
Ūly Otan soǧysy jyldary äiel jyrşylardyŋ sany tıptı arta tüstı. Būl asa talqylaudy qajet etpeitın, öz-özınen belgılı jaǧdai. Bas köterer er-azamattar sūrapyl soǧysqa attandy. Otan qorǧau jolynda oqqa ūşty. Qan maidannan qaitpai qaldy. Al olardyŋ közsız erlıgın, saǧynyşqa toly hattaryn keiıngılerge jetkızıp, zar ilegen jetım bala men kempır-şaldyŋ köŋılın köteru mındetı arularǧa jükteldı. Olar jarynyŋ, bauyrlarynyŋ batyrlyǧyn jai ǧana öleŋge qosyp qoimai, maqammen oryndady. Iаǧni äiel jyraulardyŋ er-azamattarmen qatarlasa şyqqanynyŋ sebebı, osyndai äleumettık jaǧdailarǧa bailanysty.
Solai bola tūra, şyndyǧyn aitqanda, būl kesıp-pışıp, naqty pıkır aitatyn sūraq emes. Eger ol zerttelgen bolsa, sız de menen sūramas edıŋız. Sız de basqalar siiaqty osy sūraqqa jauap tappai kelıp otyrsyz, solai emes pe?!
- Jaŋaǧy aityp ötken XIX ǧasyrǧa qaita oralaiyqşy. Sän-saltanatymen sal-serıler kelgende, sol bolystyŋ qyzdary auyldyŋ alty auyzyn aityp, jıgıttermen aitysqa tüsıp, küi tartysqany belgılı. Jyrdyŋ da jyrlanbai qaluy mümkın emes qoi…
- Men sızge qyzyq aitaiyn. Būl mäsele jalǧyz sızdıŋ ǧana emes, önertanudaǧy älemdık ǧalymdardyŋ kökeiınen oryn alyp otyrǧan sūraq. Nege deseŋız, soŋǧy bes-alty jyldyŋ ışınde Europa elderınde ūiymdastyrylatyn «Äiel jyraular» degen düniejüzılık ülken jobaǧa tūraqty qatysyp jürmın. Şaranyŋ maqsaty — Orta Aziiadan şyqqan äiel jyraulardyŋ basyn qūrap, önerın ortaǧa salu. Osy keŋıstıktegı halyqtardyŋ jauhar mūralaryn europalyqtarǧa tyŋdatu. Qaraqalpaqstan, Äzerbaijan, Türikmenstan, Özbekstan, Qyrǧyzstan siiaqty bauyrlas elderdıŋ qyz-kelınşekterı jinalyp, konsert qoiamyz. Sonda özıŋız siiaqty jurnalister «Jyraulyq önerge äielder qaşan, ne sebeptı kırıstı? Er adamdarǧa tän dästürge äielderdıŋ aralasuyna mäjbürlık boldy ma? Joq, älde saiasat solai qalyptastyrdy ma?» degen siiaqty kökeikestı oilarymen, pıkırlerımen bölısedı. Bıraq joǧaryda aityp ötkendei, būǧan qanaǧattanarlyq jauabymyz, aiqyn dälelımız bar dep aita almaimyn. Zamanynda olardy eşkım jazyp alǧan joq. Şejırenı bıletın qariialar hatqa tüsırmegen. Tek keibır emıs-emıs derekterden ǧana estimız. Şeteldık ǧalymdar da osy jönınde köp pıkırtalastyrady. Qyzyǧuşylyqtary zor.
Menıŋ oiymşa, däl qazırgı sätte jyraulyq önerdı er bolsyn, äiel bolsyn, bastysy kım oryndasa da aman alyp jürgenı kerek. Ūlttyq önerdıŋ toqtap qalmaǧany, ärı qarai damyǧany, jandanǧany qajet. Sondyqtan ony bölıp, şektep, müiızdep, «mynau erkektıkı, mynau äieldıkı» deitın jaǧdaida emespız. Asyl qazynamyzdy neǧūrlym saqtap qaluǧa jūmys jasauǧa tiıspız.
- Orta Aziia elderındegı zamandastaryŋyzdan sūradyŋyz ba, olardaǧy jaǧdai qalai eken?
- Bızden ozyp ketken eşteŋesı joq. Bärımızdıŋ basymyzdan ötken tarih, däuır bır bolǧannan keiın solai şyǧar. Degenmen bügıngı taŋda körşı elderdegı äiel jyraulardyŋ sany basymyraq. Qyzdar arasynan jyrşylar köptep şyǧyp jatyr. Bızde de, Qūdaiǧa şükır, az emes. Keide maǧan dästür joiylyp ketpes üşın, jyraulyq öner özıne-özı jūmys jasap jatqandai körınedı. Eşkım mındettep, «anau aitsyn, mynau aitsyn» demese de neǧūrlym qalybyn saqtap qaluǧa tyrysatyndai. Sonyŋ arqasy şyǧar, qai däuırdı alsaŋyz da, qandai qiyn künderdı basymyzdan ötkersek te halyqpen bırge jasasyp keledı.
Saq, oǧyz däuırınen, moŋǧol-tatar şapqynşylyǧy zardabyn tigızgen jyldardan, noǧaily ǧasyrynan, joŋǧar-qalmaq basqynşylyǧynan, Resei patşalyǧy kezeŋındegı otarlau saiasatynan aman öttı. Būl dästürlı önerdıŋ tektılıgı, tazalyǧynyŋ arqasy. Qai däuır bolmasyn, tasty jaryp şyqqan gül sekıldı öz jolyn tauyp, jaiqalyp kele jatyr. San märte «Osy öner joǧalyp keter me eken?» degen qauıp te boldy. Nasihaty az bolsa da, tiıstı oryndardan köŋıl bölınbese de ūrpaqtan-ūrpaqqa jetıp, öz tyŋdauşysyn, öz oryndauşysyn tauyp keledı. Qazaqtyŋ maŋdaiyna bıtken baqytty öner demegende, ne deimız endı?!
-Baqytty öner sızdı nesımen qyzyqtyrdy?
- Men tuǧannan közımdı jyrmen aşqan adammyn. Öitkenı sol ortada ömırge keldık. Qazaq eposynyŋ saqtalyp, örkendeuıne ülken üles qosqan jyrşylardyŋ ortasynda östık. Tuǧan jerım — Qyzylorda oblysy. Bızdıŋ auylda ekı kısınıŋ basy qosylsa, jyr aitylatyn. Basqa dünie tyŋdaǧanymyz joq. Tıptı es bılgenımşe, qazaqta jyraulyqtan basqa öner joq dep oilaitynmyn. Keiın es bılgennen keiın basqa da äuen, saz türlerı baryn tüsındım. Negızı, är aimaqta bala bıtken töl önerımen közın aşyp, ana tılın, ata dästürın boiyna darytyp, qalyptasuy kerek. Sodan keiın qalǧanyn qalai üirenem dese de öz erkı.
Öz basym alty-jetı jasymnan qolyma dombyra alyp, jyraulardan tıkelei därıs alǧanmyn. 8 jasymda mektep sahnasynda terme aityp, uaqyt öte kele bırjola qūdırettı önerdıŋ jolyna tüstım. Keiın oryndap qana qoimai, zertteumen ainalysyp, tarihyna üŋıldım.
- Zertteuşı retınde qai taqyrypty qauzadyŋyz?
- Syr boiyndaǧy jyraulyq poeziiadaǧy şyǧystyq, islamdyq taqyryptardyŋ köterıluı köptegen ǧalymdardyŋ nazaryn audaryp keledı. Öitkenı Qyzylorda öŋırındegı aqyn-jyraulardyŋ şyǧarmalarynan dıni saryndardy köptep kezdestıruge bolady. İslam mädenietı men ädebietınıŋ köbırek taraǧan sebebı, syr boiynan şyqqan şaiyrlar Būharadaǧy Mirarab, Kökıltaş medreselerınen sauatyn aşqan. Arab, parsy ädebietınıŋ audarmalarymen susyndaǧan. Kezınde bır ǧana Qarmaqşynyŋ özınde 37 medrese bolǧan desedı.
Arabtyŋ «Myŋ bır tünı» men Şyǧystyŋ jetı jūldyzynyŋ bırı — Äbılqasym Firdousidıŋ «Şahnama» dastanyn tärjımalaǧan, bırneşe eldıŋ tılın meŋgergen bır Tūrmaǧambet artyna qanşama eŋbek qaldyrdy. Men solardyŋ barlyǧynyŋ filosofiialyq astaryna boilauǧa tyrystym. «Syrdyŋ boiyna qandai jolmen tarap, bızdıŋ ädebietımızge qanşalyqty paidasyn tigızdı? Şyǧarmanyŋ qūndylyǧy nede?» degen sūraqtarǧa jauap ızdedım.Izdenu barysynda qoljazba küiınde saqtalǧan qanşama dünie tabyldy. Är Paiǧambardyŋ basynan ötken hikaialaryn ekı jolǧa syidyryp aityp ketken öleŋderdı kezdestırdık. Būdan bölek, halyq auzynan, el ışınen talai dünie jiystyryp aldym. Ökınıştısı, solardyŋ barlyǧy bügıngı künge deiın jaryq körgen joq. - Nege? - Ärtürlı sebepterge bailanysty. Qarajat mäselesın söz qylǧym kelmeidı. Būdan bölek, qazır dıni şyǧarmalarǧa ärtürlı közqaras bar. Saiasat kürdelıleu bolyp tūr. Jastardy joldan taidyrǧan türlı baǧyttar, aǧymdar tarap kettı. Ätteŋ, kıtap bolyp şyqsa, oqyrmandarǧa ülken paidasyn tigızer edı. Tek dissertasiia deŋgeiınde qaldy. Sonyŋ özı barlyq kıtaphanalarǧa tüstı. Joǧary oqu oryndarynyŋ oqytuşylary men studentterı paidalanady degen ümıttemın. - Kömeimen jyr aitu önerı de negızınen Syr öŋırınde saqtalypty. Baǧzy baqsylardyŋ auyrǧan jandy emdeu täjıribesıne qoldanylǧan muzykanyŋ qazırgı damu barysy qalai? - IX-X ǧasyrda Syrdyŋ orta, tömengı aǧysynda Oǧyz memleketı qūrylyp, 24 türkı taipasy bırıkken eken. Olardyŋ arasynda qazaqtar da bar. Ǧalymdardyŋ topşylauy boiynşa, kömeimen aitu dästürı osy däuırde negızın qalady. Sol tūsta Qorqyttyŋ ömır süruı, qobyz dästürınıŋ paida boluy — kömeimen jyr aitu dästürın ömırge äkeldı. Tuva, hakas, altai halyqtarynda būl ürdıs turaly köptegen aŋyz-äŋgımeler bar. Bıraq kömeimen oryndau joǧary käsıbi deŋgeide Syr boiynda ǧana damyǧany baiqalady. Öitkenı ärtürlı maqamdar bırın-bırı mülde qaitalamaidy. Maqamdardyŋ mūndai köptürlılıgın basqa halyqtardan köre almaisyz. Qaraqalpaq, özbek, türıkmennıŋ baqsylaryn tyŋdasaŋyz, bärı bır saryn siiaqty. Qūbylyp, auysyp otyrmaidy. Maqam jaǧynan bız basqalardan oq boiy ozyp tūrmyz. Būl ūlttyŋ tanymyna, qanynyŋ tazalyǧyna, tüisıktıŋ tereŋdıgı men oi-örenıŋ joǧarylyǧyna bailanysty dep oilaimyn. - «Aziia halyqtaryndaǧy äiel jyraular» atty diskıŋız beine taspasymen Amerikada, nemıs kompozitory Rudegar Opermanmen bırıgıp şyǧarǧan jyr jinaǧyŋyz Germaniiada satylyp jatyr. Elımızde «Körūǧly» atty tūŋǧyş jyr taspaŋyzdyŋ şyqqanyn bılemız. Bıraq muzykalyq dükenderden şammen ızdep, taba almadyq… - «Körūǧly» türkı tektes halyqtarǧa ortaq köne jyr. Jyrdyŋ basty erekşelıgı auyz ekı taralyp, atadan — balaǧa, ūstazdan — şäkırtke, oryndauşydan — oryndauşyǧa jetken. Eŋ qyzyǧy, Syr boiynyŋ maqam-sazdaryn osy jyrdyŋ ön-boiynan tolyq taba alasyz. Sol sebepten, barlyq jyrau osy tuyndyny öz qorjynyna qosuǧa tyrysady. Jienbai jyraudyŋ nūsqasy boiynşa, menıŋ oryndauymda jaryq körgen būl taspa myŋ danamen şyqty. Ökınışke qarai, halyqqa jetken joq, onyŋ maşaqaty köp eken. Soǧan qaramastan, qai öŋırge barmaiyn, menen osy jyrdy jiı sūraidy. Arnaiy konsert emes, basqa şarualarmen barsam da halyq qoşemettep, ötınış bıldıredı. Közderıne jas alyp, tyŋdap otyrǧandardy baiqaimyn. - Özımızdı aitpaǧanda, AQŞ-qa barǧan saparyŋyzda tura osy jaǧdai qaitalanypty… - Boston qalasynda ejelgi grek aŋyzymen qūrylǧan «Gerakldyŋ balalary» degen qoiylymǧa qatystym. Maǧynasy — el arasyndaǧy bereke-bırlıktıŋ būzylyp, arazdastyq pen bosqynşylyqtyŋ bas köteruı turaly eken. Spektakl arasynda jūrtty auyzbırşılıkke, tatulyqqa şaqyryp, mämılegerlik, ara aǧaiyndyq äŋgıme aitu menıŋ mındetıme kırdı. Tūrmaǧambet, Omar syndy Syr süleilerınen qalǧan asyl sözderımız sol tuyndynyŋ ön boiyna sai bolyp şyqty.
Jinalǧandardyŋ äserın sözben aityp jetkızu qiyn. Közınıŋ jastary tyiylmaityn. Tıptı, bır künı auyryp, sahnaǧa şyqpai qalyp edım, körermender «Qoiylymnyŋ mänı jyrda bolatyn. Änşı qyz qaida?» dep narazylyq körsetıptı. Artynan baspasöz mäslihatyn ötkızıp, män-jaidy tüsındıruge tura keldı. Būl mūhittyŋ arǧy jaǧyndaǧylardyŋ bızdıŋ önerımızge degen sūranysynyŋ joǧary ekenın körsetedı. Jaqynda Vaşington qalasyndaǧy universitetterdıŋ bırınde arnaiy şaqyrtumen şeberlık därıster oqymaqpyn. Būiyrtsa, qazannyŋ ekısınde jol jüremın. Onda qazaq önerınıŋ aptalyǧy ötpek. London Olimpiadasynda sporttyq oiyndar aldynda «Muzykalyq oiyndar» öttı. Alty qūrlyqtyŋ territoriiasyn jasap qoiypty. Qazaqstannan qobyzşy Rauşan Orazbaeva ekeumız baryp, öner körsettık. Jinalǧandarda esep bolmady, saiabaqtyŋ ışı lyq toldy. Arqamyz qozyp, armansyz terledık. Jyr keşterın ötkızgen soŋ, osylai ūiymdastyru kerek. Bızdegı konsertterde jyrşy bes minut ışınde eşteŋe aityp ülgermeidı. Tolyqtai aşylyp, boiyŋdaǧy bardy bere almaidy. Oǧan kem degende, on-on bes minut uaqyt kerek. Tek bır terlep alǧannan keiın kösıle şabady. Tele-radio baǧdarlamalarynda da bır-ekı änmen şektelemız. Qalǧany äŋgıme, öitkenı habardyŋ qūrylymy solai. Maǧan taǧy bır ūnamaityny, kez kelgen konsert, baǧdarlamany bezendırgende bügıngı däuırdıŋ jyrşylaryn ötken ǧasyrǧa bır-aq aparyp tastaidy. Zamanǧa sai boluy kerek qoi, jyr köne eken dep, sol baiaǧy beiıttıŋ basyndaǧy tastardy sahnaǧa qoiudyŋ ne qajettılıgı bar?! Dästürdı būlai nasihattau dūrys emes. Qazırgı zaman jyrşysyn öz däuırımen bailanystyryp, jyrlatu kerek. Jasandy saqal japsyryp, şaşyn aǧartyp boiaudyŋ tükke de qajetı joq. - Osy zamanǧa sai bezendırılgen sızdıŋ keşıŋızdıŋ qaşan kuägerı bolamyz? - Tuǧan jerım — Qyzylordada älı künge deiın bır konsert bergen emespın. Ūsynys jasap, şaqyryp-aq jatyr. Bıraq soǧan şeteldık gastrolderım, oqytuşylyq jūmystarymnyŋ kestesı säikes kelmei jatady. Alla būiyrtsa, aldaǧy uaqytta elge sälem beretın oiym bar. Astanada da öner körsetudı armandaimyn. Almatyda da ülken keşım ötken emes. Konservatoriia zalynda ǧana şaǧyn esep berdım. Ūiymdastyruşylar bar mındettı moiyndaryna alyp jatsa, qaida şaqyrsa da barar edım. - Qazaq Ūlttyq konservatoriiasy Halyq änı kafedrasynyŋ meŋgeruşısı bolyp taǧaiyndalypsyz. - Raqmet, menıŋ būl jūmysqa kırıskenıme köp uaqyt bola qoiǧan joq. Ärine, oryndauşyǧa būl jūmystar kışkene qolbailau bolyp, kedergısın tigızedı eken. Qazır oqu jüiesıne özgerıster enıp, kredittık jüiege auysyp jatyrmyz. Soǧan bailanysty toltyratyn ıs-qaǧazdar öte köp. Mūnyŋ syrtynda studentter men oqytuşylarmen jūmys jasau kerek. Bıraq oryndauşylyq öner men ūstazdyq qyzmettı qatar alyp jüruge tyrysamyn.
Äŋgımelesken Qanşaiym BAIDÄULET
