- Bizdi kópten beri jyraýlyq poezııadaǵy qyz-kelinshekterdiń róli qyzyqtyryp júr. Osy ónerdiń qulaǵyn ustap júrgen jyrshy retinde aıtyńyzshy, áıel jyraýlardyń kóshbasynda kim tur? Osyny zerttegen adam bar ma?
Al áıel jyraýlar keshegi XIX ǵasyrdan bastap, tarıhı sahnaǵa shyqty dep aıtýǵa bolady. Buǵan sebep sol dáýir aqyndyq-ánshilik, jyraýlyq dástúrmen qatar, sal-serilik óner qatar damyǵan kezeń bolyp esepteledi. Osy tusta kóp bolmasa da biren-saran názik jandylardyń aty shyǵa bastady. Olardyń qatary XX ǵasyrdyń basynda, ásirese, Syr boıynda birshama kóbeıe tústi. Oǵan Yrysty qyz, Dámegóı sal, Shákeı sal, Baǵdagúl sal, olardyń izin basqan Tursynkúl Baıahanova, Fatıma Tuıaqbaeva, Shamshat Tólepova syndy apaılarymyzdyń muralaryn naqty dálel retinde keltirýge bolady.
Uly Otan soǵysy jyldary áıel jyrshylardyń sany tipti arta tústi. Bul asa talqylaýdy qajet etpeıtin, óz-ózinen belgili jaǵdaı. Bas kóterer er-azamattar surapyl soǵysqa attandy. Otan qorǵaý jolynda oqqa ushty. Qan maıdannan qaıtpaı qaldy. Al olardyń kózsiz erligin, saǵynyshqa toly hattaryn keıingilerge jetkizip, zar ılegen jetim bala men kempir-shaldyń kóńilin kóterý mindeti arýlarǵa júkteldi. Olar jarynyń, baýyrlarynyń batyrlyǵyn jaı ǵana óleńge qosyp qoımaı, maqammen oryndady. Iaǵnı áıel jyraýlardyń er-azamattarmen qatarlasa shyqqanynyń sebebi, osyndaı áleýmettik jaǵdaılarǵa baılanysty.
Solaı bola tura, shyndyǵyn aıtqanda, bul kesip-piship, naqty pikir aıtatyn suraq emes. Eger ol zerttelgen bolsa, siz de menen suramas edińiz. Siz de basqalar sııaqty osy suraqqa jaýap tappaı kelip otyrsyz, solaı emes pe?!
- Jańaǵy aıtyp ótken XIX ǵasyrǵa qaıta oralaıyqshy. Sán-saltanatymen sal-seriler kelgende, sol bolystyń qyzdary aýyldyń alty aýyzyn aıtyp, jigittermen aıtysqa túsip, kúı tartysqany belgili. Jyrdyń da jyrlanbaı qalýy múmkin emes qoı…
- Men sizge qyzyq aıtaıyn. Bul másele jalǵyz sizdiń ǵana emes, ónertanýdaǵy álemdik ǵalymdardyń kókeıinen oryn alyp otyrǵan suraq. Nege deseńiz, sońǵy bes-alty jyldyń ishinde Eýropa elderinde uıymdastyrylatyn «Áıel jyraýlar» degen dúnıejúzilik úlken jobaǵa turaqty qatysyp júrmin. Sharanyń maqsaty — Orta Azııadan shyqqan áıel jyraýlardyń basyn qurap, ónerin ortaǵa salý. Osy keńistiktegi halyqtardyń jaýhar muralaryn eýropalyqtarǵa tyńdatý. Qaraqalpaqstan, Ázerbaıjan, Túrikmenstan, Ózbekstan, Qyrǵyzstan sııaqty baýyrlas elderdiń qyz-kelinshekteri jınalyp, konert qoıamyz. Sonda ózińiz sııaqty jýrnalıster «Jyraýlyq ónerge áıelder qashan, ne sebepti kiristi? Er adamdarǵa tán dástúrge áıelderdiń aralasýyna májbúrlik boldy ma? Joq, álde saıasat solaı qalyptastyrdy ma?» degen sııaqty kókeıkesti oılarymen, pikirlerimen bólisedi. Biraq joǵaryda aıtyp ótkendeı, buǵan qanaǵattanarlyq jaýabymyz, aıqyn dálelimiz bar dep aıta almaımyn. Zamanynda olardy eshkim jazyp alǵan joq. Shejireni biletin qarııalar hatqa túsirmegen. Tek keıbir emis-emis derekterden ǵana estımiz. Sheteldik ǵalymdar da osy jóninde kóp pikirtalastyrady. Qyzyǵýshylyqtary zor.
Meniń oıymsha, dál qazirgi sátte jyraýlyq ónerdi er bolsyn, áıel bolsyn, bastysy kim oryndasa da aman alyp júrgeni kerek. Ulttyq ónerdiń toqtap qalmaǵany, ári qaraı damyǵany, jandanǵany qajet. Sondyqtan ony bólip, shektep, múıizdep, «mynaý erkektiki, mynaý áıeldiki» deıtin jaǵdaıda emespiz. Asyl qazynamyzdy neǵurlym saqtap qalýǵa jumys jasaýǵa tıispiz.
- Orta Azııa elderindegi zamandastaryńyzdan suradyńyz ba, olardaǵy jaǵdaı qalaı eken?
- Bizden ozyp ketken eshteńesi joq. Bárimizdiń basymyzdan ótken tarıh, dáýir bir bolǵannan keıin solaı shyǵar. Degenmen búgingi tańda kórshi elderdegi áıel jyraýlardyń sany basymyraq. Qyzdar arasynan jyrshylar kóptep shyǵyp jatyr. Bizde de, Qudaıǵa shúkir, az emes. Keıde maǵan dástúr joıylyp ketpes úshin, jyraýlyq óner ózine-ózi jumys jasap jatqandaı kórinedi. Eshkim mindettep, «anaý aıtsyn, mynaý aıtsyn» demese de neǵurlym qalybyn saqtap qalýǵa tyrysatyndaı. Sonyń arqasy shyǵar, qaı dáýirdi alsańyz da, qandaı qıyn kúnderdi basymyzdan ótkersek te halyqpen birge jasasyp keledi.
Saq, oǵyz dáýirinen, mońǵol-tatar shapqynshylyǵy zardabyn tıgizgen jyldardan, noǵaıly ǵasyrynan, jońǵar-qalmaq basqynshylyǵynan, Reseı patshalyǵy kezeńindegi otarlaý saıasatynan aman ótti. Bul dástúrli ónerdiń tektiligi, tazalyǵynyń arqasy. Qaı dáýir bolmasyn, tasty jaryp shyqqan gúl sekildi óz jolyn taýyp, jaıqalyp kele jatyr. San márte «Osy óner joǵalyp keter me eken?» degen qaýip te boldy. Nasıhaty az bolsa da, tıisti oryndardan kóńil bólinbese de urpaqtan-urpaqqa jetip, óz tyńdaýshysyn, óz oryndaýshysyn taýyp keledi. Qazaqtyń mańdaıyna bitken baqytty óner demegende, ne deımiz endi?!
-Baqytty óner sizdi nesimen qyzyqtyrdy?
- Men týǵannan kózimdi jyrmen ashqan adammyn. Óıtkeni sol ortada ómirge keldik. Qazaq eposynyń saqtalyp, órkendeýine úlken úles qosqan jyrshylardyń ortasynda óstik. Týǵan jerim — Qyzylorda oblysy. Bizdiń aýylda eki kisiniń basy qosylsa, jyr aıtylatyn. Basqa dúnıe tyńdaǵanymyz joq. Tipti es bilgenimshe, qazaqta jyraýlyqtan basqa óner joq dep oılaıtynmyn. Keıin es bilgennen keıin basqa da áýen, saz túrleri baryn túsindim. Negizi, ár aımaqta bala bitken tól ónerimen kózin ashyp, ana tilin, ata dástúrin boıyna darytyp, qalyptasýy kerek. Sodan keıin qalǵanyn qalaı úırenem dese de óz erki.
Óz basym alty-jeti jasymnan qolyma dombyra alyp, jyraýlardan tikeleı dáris alǵanmyn. 8 jasymda mektep sahnasynda terme aıtyp, ýaqyt óte kele birjola qudiretti ónerdiń jolyna tústim. Keıin oryndap qana qoımaı, zertteýmen aınalysyp, tarıhyna úńildim.
- Zertteýshi retinde qaı taqyrypty qaýzadyńyz?
- Syr boıyndaǵy jyraýlyq poezııadaǵy shyǵystyq, ıslamdyq taqyryptardyń kóterilýi kóptegen ǵalymdardyń nazaryn aýdaryp keledi. Óıtkeni Qyzylorda óńirindegi aqyn-jyraýlardyń shyǵarmalarynan dinı saryndardy kóptep kezdestirýge bolady. Islam mádenıeti men ádebıetiniń kóbirek taraǵan sebebi, syr boıynan shyqqan shaıyrlar Buharadaǵy Mırarab, Kókiltash medreselerinen saýatyn ashqan. Arab, parsy ádebıetiniń aýdarmalarymen sýsyndaǵan. Kezinde bir ǵana Qarmaqshynyń ózinde 37 medrese bolǵan desedi.
Arabtyń «Myń bir túni» men Shyǵystyń jeti juldyzynyń biri — Ábilqasym Fırdoýsıdiń «Shahnama» dastanyn tárjimalaǵan, birneshe eldiń tilin meńgergen bir Turmaǵambet artyna qanshama eńbek qaldyrdy. Men solardyń barlyǵynyń fılosofııalyq astaryna boılaýǵa tyrystym. «Syrdyń boıyna qandaı jolmen tarap, bizdiń ádebıetimizge qanshalyqty paıdasyn tıgizdi? Shyǵarmanyń qundylyǵy nede?» degen suraqtarǵa jaýap izdedim.
Izdený barysynda qoljazba kúıinde saqtalǵan qanshama dúnıe tabyldy.
Ár Paıǵambardyń basynan ótken hıkaıalaryn eki jolǵa syıdyryp aıtyp ketken óleńderdi kezdestirdik. Budan bólek, halyq aýzynan, el ishinen talaı dúnıe jıystyryp aldym. Ókinishtisi, solardyń barlyǵy búgingi kúnge deıin jaryq kórgen joq.
- Nege?
- Ártúrli sebepterge baılanysty. Qarajat máselesin sóz qylǵym kelmeıdi. Budan bólek, qazir dinı shyǵarmalarǵa ártúrli kózqaras bar. Saıasat kúrdelileý bolyp tur. Jastardy joldan taıdyrǵan túrli baǵyttar, aǵymdar tarap ketti. Átteń, kitap bolyp shyqsa, oqyrmandarǵa úlken paıdasyn tıgizer edi. Tek dıssertaııa deńgeıinde qaldy. Sonyń ózi barlyq kitaphanalarǵa tústi. Joǵary oqý oryndarynyń oqytýshylary men stýdentteri paıdalanady degen úmittemin.
- Kómeımen jyr aıtý óneri de negizinen Syr óńirinde saqtalypty. Baǵzy baqsylardyń aýyrǵan jandy emdeý tájirıbesine qoldanylǵan mýzykanyń qazirgi damý barysy qalaı?
- IX-X ǵasyrda Syrdyń orta, tómengi aǵysynda Oǵyz memleketi qurylyp, 24 túrki taıpasy birikken eken. Olardyń arasynda qazaqtar da bar.
Ǵalymdardyń topshylaýy boıynsha, kómeımen aıtý dástúri osy dáýirde negizin qalady. Sol tusta Qorqyttyń ómir súrýi, qobyz dástúriniń paıda bolýy — kómeımen jyr aıtý dástúrin ómirge ákeldi. Týva, hakas, altaı halyqtarynda bul úrdis týraly kóptegen ańyz-áńgimeler bar. Biraq kómeımen oryndaý joǵary kásibı deńgeıde Syr boıynda ǵana damyǵany baıqalady. Óıtkeni ártúrli maqamdar birin-biri múlde qaıtalamaıdy. Maqamdardyń mundaı kóptúrliligin basqa halyqtardan kóre almaısyz. Qaraqalpaq, ózbek, túrikmenniń baqsylaryn tyńdasańyz, bári bir saryn sııaqty. Qubylyp, aýysyp otyrmaıdy. Maqam jaǵynan biz basqalardan oq boıy ozyp turmyz. Bul ulttyń tanymyna, qanynyń tazalyǵyna, túısiktiń tereńdigi men oı-óreniń joǵarylyǵyna baılanysty dep oılaımyn.
- «Azııa halyqtaryndaǵy áıel jyraýlar» atty dıskińiz beıne taspasymen Amerıkada, nemis kompozıtory Rýdegar Opermanmen birigip shyǵarǵan jyr jınaǵyńyz Germanııada satylyp jatyr. Elimizde «Kóruǵly» atty tuńǵysh jyr taspańyzdyń shyqqanyn bilemiz. Biraq mýzykalyq dúkenderden shammen izdep, taba almadyq…
- «Kóruǵly» túrki tektes halyqtarǵa ortaq kóne jyr. Jyrdyń basty ereksheligi aýyz eki taralyp, atadan — balaǵa, ustazdan — shákirtke, oryndaýshydan — oryndaýshyǵa jetken. Eń qyzyǵy, Syr boıynyń maqam-sazdaryn osy jyrdyń ón-boıynan tolyq taba alasyz. Sol sebepten, barlyq jyraý osy týyndyny óz qorjynyna qosýǵa tyrysady. Jıenbaı jyraýdyń nusqasy boıynsha, meniń oryndaýymda jaryq kórgen bul taspa myń danamen shyqty. Ókinishke qaraı, halyqqa jetken joq, onyń mashaqaty kóp eken. Soǵan qaramastan, qaı óńirge barmaıyn, menen osy jyrdy jıi suraıdy. Arnaıy konert emes, basqa sharýalarmen barsam da halyq qoshemettep, ótinish bildiredi. Kózderine jas alyp, tyńdap otyrǵandardy baıqaımyn.
- Ózimizdi aıtpaǵanda, AQSh-qa barǵan saparyńyzda týra osy jaǵdaı qaıtalanypty…
- Boston qalasynda ejelgi grek ańyzymen qurylǵan «Gerakldyń balalary» degen qoıylymǵa qatystym. Maǵynasy — el arasyndaǵy bereke-birliktiń buzylyp, arazdastyq pen bosqynshylyqtyń bas kóterýi týraly eken. Spektakl arasynda jurtty aýyzbirshilikke, tatýlyqqa shaqyryp, mámilegerlik, ara aǵaıyndyq áńgime aıtý meniń mindetime kirdi. Turmaǵambet, Omar syndy Syr súleılerinen qalǵan asyl sózderimiz sol týyndynyń ón boıyna saı bolyp shyqty.
Jınalǵandardyń áserin sózben aıtyp jetkizý qıyn. Kóziniń jastary tyıylmaıtyn
. Tipti, bir kúni aýyryp, sahnaǵa shyqpaı qalyp edim, kórermender «Qoıylymnyń máni jyrda bolatyn. Ánshi qyz qaıda?» dep narazylyq kórsetipti. Artynan baspasóz máslıhatyn ótkizip, mán-jaıdy túsindirýge týra keldi. Bul muhıttyń arǵy jaǵyndaǵylardyń bizdiń ónerimizge degen suranysynyń joǵary ekenin kórsetedi. Jaqynda Vashıngton qalasyndaǵy ýnıversıtetterdiń birinde arnaıy shaqyrtýmen sheberlik dárister oqymaqpyn. Buıyrtsa, qazannyń ekisinde jol júremin. Onda qazaq óneriniń aptalyǵy ótpek.
London Olımpıadasynda sporttyq oıyndar aldynda «Mýzykalyq oıyndar» ótti. Alty qurlyqtyń terrıtorııasyn jasap qoıypty. Qazaqstannan qobyzshy Raýshan Orazbaeva ekeýmiz baryp, óner kórsettik. Jınalǵandarda esep bolmady, saıabaqtyń ishi lyq toldy. Arqamyz qozyp, armansyz terledik.
Jyr keshterin ótkizgen soń, osylaı uıymdastyrý kerek. Bizdegi konertterde jyrshy bes mınýt ishinde eshteńe aıtyp úlgermeıdi. Tolyqtaı ashylyp, boıyńdaǵy bardy bere almaıdy. Oǵan kem degende, on-on bes mınýt ýaqyt kerek. Tek bir terlep alǵannan keıin kósile shabady. Tele-radıo baǵdarlamalarynda da bir-eki ánmen shektelemiz. Qalǵany áńgime, óıtkeni habardyń qurylymy solaı. Maǵan taǵy bir unamaıtyny, kez kelgen konert, baǵdarlamany bezendirgende búgingi dáýirdiń jyrshylaryn ótken ǵasyrǵa bir-aq aparyp tastaıdy. Zamanǵa saı bolýy kerek qoı, jyr kóne eken dep, sol baıaǵy beıittiń basyndaǵy tastardy sahnaǵa qoıýdyń ne qajettiligi bar?!
Dástúrdi bulaı nasıhattaý durys emes. Qazirgi zaman jyrshysyn óz dáýirimen baılanystyryp, jyrlatý kerek. Jasandy saqal japsyryp, shashyn aǵartyp boıaýdyń túkke de qajeti joq.
- Osy zamanǵa saı bezendirilgen sizdiń keshińizdiń qashan kýágeri bolamyz?
- Týǵan jerim — Qyzylordada áli kúnge deıin bir konert bergen emespin. Usynys jasap, shaqyryp-aq jatyr. Biraq soǵan sheteldik gastrolderim, oqytýshylyq jumystarymnyń kestesi sáıkes kelmeı jatady. Alla buıyrtsa, aldaǵy ýaqytta elge sálem beretin oıym bar. Astanada da óner kórsetýdi armandaımyn. Almatyda da úlken keshim ótken emes. Konservatorııa zalynda ǵana shaǵyn esep berdim. Uıymdastyrýshylar bar mindetti moıyndaryna alyp jatsa, qaıda shaqyrsa da barar edim.
- Qazaq Ulttyq konservatorııasy Halyq áni kafedrasynyń meńgerýshisi bolyp taǵaıyndalypsyz.
- Raqmet, meniń bul jumysqa kiriskenime kóp ýaqyt bola qoıǵan joq. Árıne, oryndaýshyǵa bul jumystar kishkene qolbaılaý bolyp, kedergisin tıgizedi eken. Qazir oqý júıesine ózgerister enip, kredıttik júıege aýysyp jatyrmyz. Soǵan baılanysty toltyratyn is-qaǵazdar óte kóp. Munyń syrtynda stýdentter men oqytýshylarmen jumys jasaý kerek. Biraq oryndaýshylyq óner men ustazdyq qyzmetti qatar alyp júrýge tyrysamyn.
Áńgimelesken
Qanshaıym BAIDÁÝLET