Erjan QOSBARMAQOV, Súıinbaı atyndaǵy Almaty oblystyq fılarmonııasynyń bas dırektory, QR eńbek sińirgen ártisi:
– Erjan aǵa, erdiń jasy – 50-ge kelip jatqanǵa uqsaısyz. Jarty ǵasyr jalpy el jańaratyndaı ýaqyt qoı. Osy aralyqta óner adamy bolyp qalyptasyp, óner ordalaryn da basqaryp kórdińiz. Endi búgin elge syıly azamatsyz, Súıinbaı atyndaǵy Almaty oblystyq fılarmonııasynyń basshysy bolyp otyrǵan jaıyńyz bar. 50 jas sizge ne oı artty?
– Biz «bazardan qaıtyp kele jatqan» adamdardyń kóshine ilestik qoı. Paıǵambar jasymen eseptesek, solaı sekildi. Qartaıyp turǵanymyz shamaly shyǵar, biraq, rasynda, 50 jasta erdiń oılaýy da ózgeshe bola ma dep qaldym. Ómirge degen kózqarasyń da ózgeredi. Buryn atústi qımyldap, shalalaý bolsa da, isti tez-tez bitirýge qumartyp tursaq, jyldan-jylǵa salmaqtanyp, baıyppen oılap sheshedi ekensiń. Jalpy, ónerde júrgen adamdardyń kele-kele ómiri men óneri bite qaınasyp, tutasyp ketetindeı. Sońǵy úsh jyldyń kólemindegi istegen isime qarap, osyndaı toqtamǵa keldim. Buryn keı isti erteńge qaldyrǵym kelip, bıyl bolmasa, tipti kelesi jylǵa qalar dep jaıbaraqattyqqa salsam, búginde bastalǵandy tııanaqty aıaqtamaı, kelesi isti qolǵa alǵym kelmeıdi. Tipti keıde ózimniń qaramaǵymdaǵy qyzmetkerlerim «siz bul baǵdarlamany júzege asyrýǵa tym az ýaqyt berip jatyrsyz» dep shaǵymdanady. Men úshin ol asyǵys emes, qaıta temirdi qyzǵan kezinde soqqandaı bolyp kórinedi. Buryn ózime únemi bireý úshin jumys isteıtindeı kórinetinmin, endi búgin ne istesem de, óz ómirim, ónerim úshin ekenin tolyq sezinemin. Qazir tipti demalysta júrsem de, jańa ıdeıa kele me, sony qolǵa alyp, júzege asyrǵansha janym jaı tappaıdy. Aqyl toqtattym desem, týra bir jas kúnimde aqylym bolmaǵandaı estile me, degenmen, shynynda, solaı sezinemin. Buryn jas kúnimizde barlyǵyn bireý aıtyp turatyndaı kórinse, qazir ózińniń qas-qabaǵyńa qarap otyrǵan eldi kórip, ózińe qamshy salady ekensiń. Taǵy bir tańǵalarlyq dúnıe, óz repertýarymda da aqyl, naqyl, ósıetke qurylǵan termeler men ánder kóbeıipti. Bos ýaqytym bola qalǵanda, kitap izdeımin birden. Jasymnan kitap tastamaıtyn adam edim, ásirese poezııaǵa yntyqpyn. Sonyń ishinde Muqaǵalıdi qaıtalap oqýdan jalyqpaımyn. Jazýshy Muhtar Maǵaýınniń shyǵarmalaryn qumarta oqımyn. Onda ótken ǵasyrdyń 50-60-jyldaryndaǵy qazaqtyń ómiri keremet sýretteledi. Qazaqy jupynylyq, kedeılik týraly kóp oqydym álgi áńgimelerden. Biraq sonda da qazaqtyń kóńili baı, jomarttyǵy esip turady. Jasyńda qonaqqa barǵyń kelip tursa, qazir kóbirek ońasha qalyp, oıǵa shomdyratyn kitap oqyp, tolǵanǵandy artyq kóretin bolyp alady ekensiń.
– Aǵa, ózińiz qazaq rýhanııatyna qyzmet etip, qazaqtyń dástúrli óneriniń bir shetinde, bir jyrtyǵy bolsa, jamaıyn, qulap bara jatsa, demeıin, bir kishkentaı shoq kórsem, úrleıin dep júrgen azamatsyz ǵoı. Sońǵy kezderi qazaqtyń qaı isine súısinip, nesine qarnyńyz ashyp júr?
– Kezinde Qonaev syndy ardaqty tulǵamyz: «Qazaqtyń eki qasireti bar: biri – fýtbol, ekinshisi – kıno», – degen eken. Endi búgin men sol eki qasiretimizdiń birtindep qýanysh syılaýǵa kóshkenin aıta alar edim. Sońǵy kezderi qazaq kınosynyń qaryshtap basqan qadamy qýantty meni, shyny kerek. «Jaýjúrek myń balaǵa» qatarynan úsh ret bardym. Úsh rette de elim degen otansúıgishtik qasıettiń jastardyń boıynda baryna rıza bolyp, ári egile jylap qaıttym. Jas kúnimizde aýyldan qalaǵa kelgende birinshi bolyp balmuzdaq alyp jeýge qumartýshy edik qoı. Ústimizge tamyp ketetinin bilsek te, sony ala sala, bir taldyń astyna júgirip baryp, jeıdemizdi sypyryp, aǵashqa ilip, álgini bas almaı jep alatyn kezder boldy. Mine, «Jaýjúrek myń bala» meni jas kúndegi sol bir qushtarlyqpen qaıta qaýyshtyrdy. Qybyr etpeı, kınony tamashalaǵan jastardy kórgende adamǵa neshe túrli oı keledi eken. Ásirese kıno bastala salǵan kezdegi keskilesken soǵysty, shaıqasty óte keremet túsirgen. Eger osyny ári qaraı alyp kete alsaq, qazaq kınosynyń bolashaǵy súısinterlik sekildi. Baıaǵyda qyrǵyzdyń Qataǵany men qazaqtyń Súıinbaıy aıtysqan kezde Ormanhan «átteń, Qataǵan sen jeńildiń, sebebi bir nárseden qatelestiń, at tóbelindeı qyrǵyz qaı kezde jylqynyń túgindeı qazaqtan kóp bolyp edi» degen eken. Endi qazir biz azbyz, shyny kerek, jartymyz orystanǵanbyz. Tipti sol orystanǵan qazaqtarymyzdyń ózi álgi kınony kórip, kózderine jas alǵandaryn da kórdim.
– Siz Ǵarıfolla Qurmanǵalıevteı dúldúl ánshiniń, qazaqtyń dástúrli mádenıetiniń iri bir tulǵasynyń shákirtisiz. Kezinde sizder osy dástúrli ónerge qalaı qushtar boldyńyzdar? Sol qushtarlyq búgingi jastarda bar ma? Álde dástúrli ánge kelýshiler qatary sırep bara ma? Kelgenderdiń óziniń qarym-qabileti, alǵyrlyǵy qandaı? Jalpy, búgingi óner adamdarynyń boıynan ne kóresiz?
– Bala kezimde meniń ata-anam, mektep dırektory, aınalamdaǵylar túgel «Erjan Qosbarmaqov jaqsy bir ekonomıst ne matematık bolady» dep oılady, meni sol bıikte elestetip te qoıdy tipti. Biraq meniń esil-dertim óner edi. Teledıdardan Ǵarıfolla Qurmanǵalıevti kórgen saıyn, «shirkin, osyndaı ánshi bolsam ǵoı» deıtinmin. Balalyq qoı, ájeme «sen myna shalǵa shyqsań, ol kisi maǵan án úıreter edi» deıtinim esimde (kúldi). Men ol kezde úıretýdiń basqa jolyn bilmeıtinmin. Tek biletinim, atam joq, ájem jalǵyz, sondyqtan álgi ataǵa tıer bolsa, meniń armanym oryndalar edi dep oılaıtynmyn. Alǵashqyda teledıdarlar úlken, biraq ekrany alaqandaı ǵana boldy ǵoı. Sonda anadaı alyp tulǵanyń shaǵyn qorap ishine qalaı syıyp turǵanyna esh aqylym jetpeıtin. Al sol kisideı ánshi bolamyn degen armanym qol jetpesteı, bıik taýdaı kórinetin. Alǵash kórgen ánshim, sol Ǵarekeń edi. Taý sýyndaı tasqyndatyp tógiltýshi edi ándi. Men ártisti solaı kórdim, sol qalpynda sanamda qaldy. Endi ondaı kózben oınap, bar ynty-shyntymen án salǵan ártisti kórip, qolynan dáris alý degen armanǵa qol jetkizgendegi qýanyshym men baqytymdy sózben aıta almaımyn. Elbasymyz «Balalyq shaǵymnyń aspany» atty fılmde óziniń ushqysh bolǵysy kelgenin aıtady ǵoı. Biraq ushqysh bolmady, elimizdiń basshysy, onda da Táýelsiz eldiń basshysy boldy. Meniń armanym ártis bolý edi, onda da jaı ártis emes, ondaılardy kórip te júrmiz ǵoı, qur kóptiń biri bolyp, eshteńe bitirmeı júrgenderdi. Ne páter, ne ataq, ne repertýar, ne otbasyn alyp júre almaıdy, biraq ártis. Mine, sondaılarǵa qynjylamyn.
– Olar durys armandaı almady ma sonda?
– Armandaı aldy, biraq ózin sol armanǵa durys qyzmet istete almady. Mysaly, basshy óz qaramaǵyndaǵylarǵa tapsyrma berip, sol ıdeıaǵa jumys istetkize alady ǵoı. Al álgindeı ártister ózine-ózin dál solaı jumys istete almady, keı jerde jasyqtyq tanytyp, keı jerde erinip, áıteýir, óz kóshin alǵa súıreı almady der edim. Solarmen salystyrǵanda, shúkir, meniń armanym oryndaldy deı alar edim. Sodan keıin, shynyn aıtý kerek, jaqsy aǵalardyń tárbıesin kórdim. Eń birinshi Ǵarekeńnen dáris aldym. Sodan keıingi ustazym dep Sábıt Orazbaevty aıtar edim. Qaırat Baıbosynov, Jánibek Kármenovterdiń qasynda júrdik. Jaı júrmeı, ár qımylyn, án salǵanyn baqylap, ózim aıtyp bolsam, álgi kisilerdi kórý úshin kórermen jaqqa ótetinbiz. Qaı sózge qalaı toqtaldy, daýysyn qalaı kóterdi, kimge qalaı qarady – bárine mán berdik. Ol izdenistiń basy eken. Shákirtke dáris berý degende kishkentaı kezde dıktant jazǵandaǵy qatemen jumysty elestetedi ekensiń.
– Ómirim ónerimmen bite qaınasyp, birtutastanyp ketti dep jatyrsyz ǵoı. Tek ózińiz jaıly emes, ózińiz ómir súrip jatqan qoǵamnyń keshegisi men búginin de qamtıtyn kitap jazý oıyńyzda joq pa? Olaı deıtinim, talaı óner adamynyń ónegege toly keremet kitaptaryn oqydyq. Ol ósip kele jatqan jas ónerpazǵa oqýlyqtan góri, qanshama áser eter edi. Mysaly, Ǵarekeńmen qatar taǵy kimderdiń kózin kórdińiz?
– Ras, mundaı oı keldi maǵan. Sebebi ónerde júrgen adamnyń ómiri halyqtyń kóz aldynda. Talaı adamnyń kózin kórdik. Men tipti Naýryzbek jyraýdy da kórdim. Ol kisi jyraýlardyń ishindegi úlken shaıyry ǵoı. Qaraqalpaqstanda ómir súrdi. Sol kórgen tusymda Paıǵambar jasyna jaqyndap qalǵan kisi bolatyn. Konservatorııa qabyrǵasyna kelip, dáris berdi. Jyraýlyq degen kitap oqyp, ǵylym sekildi meńgeretin dúnıe emes, týmysynan boıda bolatyn qasıet qoı. Biz Jambyl babamyz jaıly «Myń bir túndi» 11 kún, 11 tún jyrlapty» dep estigenbiz. Qanshama kitaptyq dúnıe jadyna qalaı syıdy, qalaı saqtaldy búginge deıin dep tańǵalatynmyn. Sondaı qabiletti men Naýryzbek jyraýdan kórdim. Bir dúnıeden ekinshi dúnıege úzdiksiz ótip, keremet óner kórsetti. Kúshtiń kúshi, eske saqtaýdyń da erekshe túri bolmasa, kez kelgenniń oǵan qudireti jetpeıdi.Júsekeńniń kózin kórmedim, bir ókinishtisi… Dánesh Raqyshev aǵamyzdy kórdik. Bir qýanatynym – qazaqta uly kúıshilerdiń kóshin bastap kele jatqan Rysbaı Qabdıev aǵamyzdy kórý baqytyna ıe bolǵanym. Ártis bolǵan soń bir-birimizdi gastrolderde ushyrata beremiz ǵoı, biraq men ondaı ushyratýdy aıtyp turǵan joqpyn. Astanada birde ol kisimen qonaqúıdiń bir bólmesinde ornalastyq. Oǵan deıin men tek jyraý, jyrshylar ǵana áńgimeniń sheberi bolyp keletin shyǵar dep oılaıtynmyn.
Sebebi kúıshiler úndemeı, emoııasyn, ishki syryn kóbine kúımen beredi ǵoı. Al osy kezdesýde men kúıshiniń de áńgime, syrǵa, onda da jaı áńgime emes, nebir tarıhqa bergisiz dúnıelerge baı bolatynyn, tógilip turatynyn alǵash osy kisiden kórip, tańǵaldym. Ár kúıdiń tarıhyn aıtqanda árqaısysy – bir ańyz, al sony biletin álgindeı jandar tiri shejire dersiz.
Serke Qojamqulovtyń esteligin oqyǵanym bar edi burynyraqta. Ol kisi de – qazaq teatry irgetasyn qalaýshylardyń biri ǵoı, shoqtyǵy bıik tulǵa. Sondaı kisilerdiń esteligin oqyp, ómir jolynda, óner jolynda ushyrasqan kisilerdi kórip, «áı, osylardyń basyn qosyp, bir estelik jazsam, qalaı bolar eken» degen oı aragidik keledi. Ol ózimiz úshin ǵana emes, bizden keıingi urpaqqa qajet. Sebebi ózimizden keıingi býynǵa biz ózimizge deıingi býynnyń amanatyn, ómiri men ónegesin jetkizetin altyn arqaý bolýǵa tıispiz. Áıtpese eki urpaqtyń arasy úzilip, tarıhı tepe-teńdik buzylady. Men osy taıaýda bir jańa ándi bireýden qalap aldym. Án «Bizdiń eski úı» dep atalady. Ony qalaýymda da syr jatyr. Sebebi meniń ómirge kelgen, bala bolyp oınap ósken úıim qańyrap bos tur. Balalyq shaǵymnyń kýási bolǵan eski úıge barǵanymda eki kózimnen eriksiz ystyq jas tógildi. Bala bolyp asyr salyp oınap, tabanyma tiken kirgen tátti shaqtar, sondaı-aq turmystyń tarlyǵynan birdeńe jetispeı turǵan qıyn kezder – barlyǵy sol aýylda sol úıde ótti ǵoı. Men úshin ol – tutas kıno. Senarııin ómirdiń ózi jazyp berdi. Onyń keıipkeri – meniń ájem, ápkem, men, aınalamdaǵy bala dostarym, muǵalimderim, sol aýyldyń sholaq bastyqtary. Solardyń barlyǵy eski úıge kirip barǵanymda kóz aldymnan kıno bolyp tizbektelip ótti bir sátte. Ózimdi-ózim toqtata almaı aǵyldym. Sodan kóp uzamaı «Eski úı» degen án shyǵardym.
– Sonda sizdiń ishki sezimińizdi dáp basqan aqyn tabyla ketti me?
– Dál bolǵanda da álgi óleńdi men eshkimge arnaıy jazdyrǵan joqpyn. Tańǵalatynym da sol, álgi óleń meni beıne bir bala kezimnen syrtymnan baqylaı júrip, óleńge aınaldyryp, búgin sony aqyryn ǵana aldyma tastaı salǵan sııaqty. Sodan aqyryn ǵana taǵy da syrtymnan qarap, «myna kisiniń reakııasy qalaı bolar eken» degen sekildi, o, qudiret! Ónerdiń, aqyndyqtyń qudireti demeske laj joq. Taǵy bir tańǵalatynym, avtory – men qatarly 50-degi aqyn emes, meniń jasymnyń jartysyn da kórmegen jap-jas bala, biraq ol 50-degi meniń sezimimdi bere alyp otyr, 50-degi men bolyp tolǵana alyp otyr. Tipti avtordyń ózi sol óleńdi týdyrǵanda men sekildi onyń qasıetin sezinbegen shyǵar, sebebi álgi óleńdi alǵash oqyǵanda qaıta-qaıta bas almaı oqyp, senesiz be, tórt jarym saǵat jyladym. Endi osy ánge klıp shyǵarsam degen oıym bar. Osy tusta aıta ketsem, osy kúnge deıin áli bir klıp túsirip kórmegen qazaqtyń birimin. Biraq klıptiń barlyq senarııi meniń kókiregimde saırap tur.
– Jańadan beri áńgimeńizdi tyńdap otyryp, túıgen oıym: adamdy barshylyq emes, joqshylyq tárbıeleı me dep qaldym. Ultymyzdyń arǵy-bergi tarıhyn alyp qarasaq, jaýgershilik zamandy, talaı ashtyq zamandy kórdik. Shúkir, nátıjesi – búgingi Táýelsizdik. Biraq sol ashqursaq júrip, bizge osynsha baılyq qaldyrǵan ata-babalarymyz bizden góri myqtyraq boldy ǵoı, aıtyńyzshy?
– Iá, durys aıtasyz, joqshylyq adamdy kóp nársege óte salmaqty kózben qaraýǵa jetelep, ózinde joqqa umtyldyrady, ómirge qushtarlandyrady. Bir úı ǵana emes, eldiń barlyǵynda jetispeı jatqan zamanda ómir súrdik qoı, sonda joqshylyq bizdi baýyrmal etti. Aýyl boıynsha jalǵyz úıde teledıdar bolatyn. Álgi úıge aýyl bolyp jınalyp, teledıdardan túrli baǵdarlamalar men konertter qarap, bir qazannan as ishýshi edik. Oǵan ol úı ıeleri bir ret te qabaq shytqanyn kórgen joqpyz. Sosyn sol tusta aýylda bireýdiń balasy qalaǵa oqýǵa túsip, arasynda demalysqa kelse, ata-anasy bir malyn soıyp, aınalasyn tegis úıine shaqyryp, ulan-asyr toı bolyp ketetin. Ol jerde stýdent bala qaladan kórgen-bilgenin aıtsa, artynan árkim óz ónerin ortaǵa salady. Ol aýyldaǵy aǵaıynnyń bir-birimen tatýlyǵynyń, birliginiń belgisi edi. Qazir baı men kedeı dep bólinemiz ǵoı. Biraq menen eger «kim baqytty: baı ma álde kedeı me» dep surasa, kedeı baqytty der edim. Nege, onda eshteńe joq qoı, nesine baqytty dersiz. Ol ómirdi shyn túsinip, árbir nársege qýana alady. Naǵyz mańdaı terimen kelgen nan bárinen tátti. Balasy da, áıeli de, ózi de – barlyǵy bir qazanǵa jumys isteıdi, olardyń úıinde yntymaq pen birlik bar. Kórshiler men aǵaıyn bir sháýgim shaıdy bólisip ishedi.
Han saraıyndaı úıi qańyrap bos turatyn, qyzy shetelde, uly bóten úıde turatyn baıdy baqytty dep kim aıtady?!
Másele tilde emes. Meniń ákem – Germanııada ásker qatarynda bolǵan adam. Sol kisi – bir aýyz oryssha til bilmeı ketip, qazaqshany umytyp kelgen adam (kúldi). Munymen aıtpaǵym, adam til bilmegen kúnniń ózinde shetelge baryp, úırenedi, meńgeredi. Adamdy orta tárbıeleıdi. Qazir óner adamdarynan úsh túrli orta kóremin: bir orta bar – Táýelsizdiktiń qadirin túsinip, sol jolda ózin, aınalasyn jumyldyryp júr, endi bir orta bar, aqsha tabý, paıda kózdeý, sol jolda ónerin buldaıdy, taǵy bireýler bar, jaı ǵana «osy orta jaqsy, osylardy el syılaıdy, osy topta júrsem, jamanatqa qalmaspyn» deıtin. Al, negizi, eń bastysy, óner – halyqtyki. Halyqtyń aldyna shyqqan adam ótirik aıtpaýy tıis. Al sol óner adamdarynyń basyn bir ortaǵa biriktirip, bir ujymda ustaý degen tipti qıyn. Sebebi árqaısysy – bir-bir tulǵa, bir-bir óner adamy. Olarǵa qatty qabaq shytyp, ursyp, tildep ustaı almaısyń nemese únemi jalpyldap, aldyna túsip alyp, jorǵalaı bere de almaısyń. Shyny kerek, biz óner adamdary sál de bolsa ónerimizdi eldiń tamashalap, qoldap, qolpashtaǵanyn qalaıtyn jandarmyz. Bala sekildi desem de bolady óner adamdaryn. «Osy ózińiz kelip edińiz, aınala jap-jaryq bolyp ketti ǵoı» degen bir aýyz sózge kóterilip, sizge rızashylyqpen qaraıdy. Qanshama kúndik daıyndyq, qıyndyq degendi sahnaǵa shyǵyp, kórermenniń bir dý qol shapalaǵynan soń umytyp ketetinimiz de ótirik emes. Jalpy, qazaq ózi maqtaǵandy súıetin, bir aýyz maqtan sózge kádimgideı marqaıyp, ornynda otyra almaı, aınalasyndaǵylardy umytyp, azdan soń esin jıǵannan keıin uıalyp qalatyn, sondaı bala kóńil halyq qoı. Sol – bir jaǵy, azdaǵan kemshiligimiz, áıtpese iskerlik te, alǵyrlyq ta jetedi. Qaı tildi bolsyn jetik ári tez meńgeredi: ótken ǵasyrda orysshany orystan artyq meńgergen qazaq endi búgin aǵylshynshadan at súrindiredi. Alysqa barmaı-aq, ózimniń kenjem aǵylshynsha saırap tur. Elıtalyq mektepte oqyǵan joq, kádimgi qarapaıym mektepte oqyp ta, aǵylshyn tilin jetik meńgerdi. Áıtpese menen-aq týǵan bala, túbimiz – taza aýyldyń qazaǵy. Demek, bul – qazaqtyń teginde bar alǵyrlyq, zerektik.
– Salıqaly suhbatyńyzǵa raqmet.
Alashqa aıtar datym
– Elbasymyzdyń ózi de «shetelde oqytyp jatqan balalarymyzdyń kóbi qaıtpaıdy deısińder, sonda qalaı» dep aıtty ǵoı. Sol shetelde oqyp jatqan balalardyń ishinde myńnan ony kedeı otbasynan dese, men toı jasap berer edim. Kedeı balasynyń shetelge áli aıaǵy jetpeı jatyr. Al baıdyń balalary shetelde bizdegiden góri erkin ómirdi kóredi, áke-sheshesiniń qadaǵalaýy joq, esesine olardyń «oıbaı, balamnyń shetelde qarny ashyp qalmasyn» degen qamqory eki ese artyp, artynan esep shotyna aıamaı aqsha laqtyrady. Bala oǵan keremet ómir súredi, sol jerden úı satyp alyp jatqandar qanshama! Sosyn sol jaqta jumysqa qalmaı, ne isteıdi?! Kelgen soń bul jaqta ózi qalaǵandaı jalaqyǵa jumys taba almaıtynyn, dál sol sheteldegideı ómir súre almaıtynyn biledi.
Avtor: Márııam ÁBSATTAR
