Erjan QOSBARMAQOV, Süiınbai atyndaǧy Almaty oblystyq filarmoniiasynyŋ bas direktory, QR eŋbek sıŋırgen ärtısı:
– Erjan aǧa, erdıŋ jasy – 50-ge kelıp jatqanǧa ūqsaisyz. Jarty ǧasyr jalpy el jaŋaratyndai uaqyt qoi. Osy aralyqta öner adamy bolyp qalyptasyp, öner ordalaryn da basqaryp kördıŋız. Endı bügın elge syily azamatsyz, Süiınbai atyndaǧy Almaty oblystyq filarmoniiasynyŋ basşysy bolyp otyrǧan jaiyŋyz bar. 50 jas sızge ne oi artty?
– Bız «bazardan qaityp kele jatqan» adamdardyŋ köşıne ılestık qoi. Paiǧambar jasymen eseptesek, solai sekıldı. Qartaiyp tūrǧanymyz şamaly şyǧar, bıraq, rasynda, 50 jasta erdıŋ oilauy da özgeşe bola ma dep qaldym. Ömırge degen közqarasyŋ da özgeredı. Būryn atüstı qimyldap, şalalau bolsa da, ıstı tez-tez bıtıruge qūmartyp tūrsaq, jyldan-jylǧa salmaqtanyp, baiyppen oilap şeşedı ekensıŋ. Jalpy, önerde jürgen adamdardyŋ kele-kele ömırı men önerı bıte qainasyp, tūtasyp ketetındei. Soŋǧy üş jyldyŋ kölemındegı ıstegen ısıme qarap, osyndai toqtamǧa keldım. Būryn kei ıstı erteŋge qaldyrǧym kelıp, biyl bolmasa, tıptı kelesı jylǧa qalar dep jaibaraqattyqqa salsam, bügınde bastalǧandy tiianaqty aiaqtamai, kelesı ıstı qolǧa alǧym kelmeidı. Tıptı keide özımnıŋ qaramaǧymdaǧy qyzmetkerlerım «sız būl baǧdarlamany jüzege asyruǧa tym az uaqyt berıp jatyrsyz» dep şaǧymdanady. Men üşın ol asyǧys emes, qaita temırdı qyzǧan kezınde soqqandai bolyp körınedı. Būryn özıme ünemı bıreu üşın jūmys ısteitındei körınetınmın, endı bügın ne ıstesem de, öz ömırım, önerım üşın ekenın tolyq sezınemın. Qazır tıptı demalysta jürsem de, jaŋa ideia kele me, sony qolǧa alyp, jüzege asyrǧanşa janym jai tappaidy. Aqyl toqtattym desem, tura bır jas künımde aqylym bolmaǧandai estıle me, degenmen, şynynda, solai sezınemın. Būryn jas künımızde barlyǧyn bıreu aityp tūratyndai körınse, qazır özıŋnıŋ qas-qabaǧyŋa qarap otyrǧan eldı körıp, özıŋe qamşy salady ekensıŋ. Taǧy bır taŋǧalarlyq dünie, öz repertuarymda da aqyl, naqyl, ösietke qūrylǧan termeler men änder köbeiıptı. Bos uaqytym bola qalǧanda, kıtap ızdeimın bırden. Jasymnan kıtap tastamaityn adam edım, äsırese poeziiaǧa yntyqpyn. Sonyŋ ışınde Mūqaǧalidı qaitalap oqudan jalyqpaimyn. Jazuşy Mūhtar Maǧauinnıŋ şyǧarmalaryn qūmarta oqimyn. Onda ötken ǧasyrdyŋ 50-60-jyldaryndaǧy qazaqtyŋ ömırı keremet suretteledı. Qazaqy jūpynylyq, kedeilık turaly köp oqydym älgı äŋgımelerden. Bıraq sonda da qazaqtyŋ köŋılı bai, jomarttyǧy esıp tūrady. Jasyŋda qonaqqa barǧyŋ kelıp tūrsa, qazır köbırek oŋaşa qalyp, oiǧa şomdyratyn kıtap oqyp, tolǧanǧandy artyq köretın bolyp alady ekensıŋ.
– Aǧa, özıŋız qazaq ruhaniiatyna qyzmet etıp, qazaqtyŋ dästürlı önerınıŋ bır şetınde, bır jyrtyǧy bolsa, jamaiyn, qūlap bara jatsa, demeiın, bır kışkentai şoq körsem, ürleiın dep jürgen azamatsyz ǧoi. Soŋǧy kezderı qazaqtyŋ qai ısıne süisınıp, nesıne qarnyŋyz aşyp jür?
– Kezınde Qonaev syndy ardaqty tūlǧamyz: «Qazaqtyŋ ekı qasıretı bar: bırı – futbol, ekınşısı – kino», – degen eken. Endı bügın men sol ekı qasıretımızdıŋ bırtındep quanyş syilauǧa köşkenın aita alar edım. Soŋǧy kezderı qazaq kinosynyŋ qaryştap basqan qadamy quantty menı, şyny kerek. «Jaujürek myŋ balaǧa» qatarynan üş ret bardym. Üş rette de elım degen otansüigıştık qasiettıŋ jastardyŋ boiynda baryna riza bolyp, ärı egıle jylap qaittym. Jas künımızde auyldan qalaǧa kelgende bırınşı bolyp balmūzdaq alyp jeuge qūmartuşy edık qoi. Üstımızge tamyp ketetının bılsek te, sony ala sala, bır taldyŋ astyna jügırıp baryp, jeidemızdı sypyryp, aǧaşqa ılıp, älgını bas almai jep alatyn kezder boldy. Mıne, «Jaujürek myŋ bala» menı jas kündegı sol bır qūştarlyqpen qaita qauyştyrdy. Qybyr etpei, kinony tamaşalaǧan jastardy körgende adamǧa neşe türlı oi keledı eken. Äsırese kino bastala salǧan kezdegı keskılesken soǧysty, şaiqasty öte keremet tüsırgen. Eger osyny ärı qarai alyp kete alsaq, qazaq kinosynyŋ bolaşaǧy süisınterlık sekıldı. Baiaǧyda qyrǧyzdyŋ Qataǧany men qazaqtyŋ Süiınbaiy aitysqan kezde Ormanhan «ätteŋ, Qataǧan sen jeŋıldıŋ, sebebı bır närseden qatelestıŋ, at töbelındei qyrǧyz qai kezde jylqynyŋ tügındei qazaqtan köp bolyp edı» degen eken. Endı qazır bız azbyz, şyny kerek, jartymyz orystanǧanbyz. Tıptı sol orystanǧan qazaqtarymyzdyŋ özı älgı kinony körıp, közderıne jas alǧandaryn da kördım.
– Sız Ǧarifolla Qūrmanǧalievtei düldül änşınıŋ, qazaqtyŋ dästürlı mädenietınıŋ ırı bır tūlǧasynyŋ şäkırtısız. Kezınde sızder osy dästürlı önerge qalai qūştar boldyŋyzdar? Sol qūştarlyq bügıngı jastarda bar ma? Älde dästürlı änge keluşıler qatary sirep bara ma? Kelgenderdıŋ özınıŋ qarym-qabıletı, alǧyrlyǧy qandai? Jalpy, bügıngı öner adamdarynyŋ boiynan ne köresız?
– Bala kezımde menıŋ ata-anam, mektep direktory, ainalamdaǧylar tügel «Erjan Qosbarmaqov jaqsy bır ekonomist ne matematik bolady» dep oilady, menı sol biıkte elestetıp te qoidy tıptı. Bıraq menıŋ esıl-dertım öner edı. Teledidardan Ǧarifolla Qūrmanǧalievtı körgen saiyn, «şırkın, osyndai änşı bolsam ǧoi» deitınmın. Balalyq qoi, äjeme «sen myna şalǧa şyqsaŋ, ol kısı maǧan än üireter edı» deitınım esımde (küldı). Men ol kezde üiretudıŋ basqa jolyn bılmeitınmın. Tek bıletınım, atam joq, äjem jalǧyz, sondyqtan älgı ataǧa tier bolsa, menıŋ armanym oryndalar edı dep oilaitynmyn. Alǧaşqyda teledidarlar ülken, bıraq ekrany alaqandai ǧana boldy ǧoi. Sonda anadai alyp tūlǧanyŋ şaǧyn qorap ışıne qalai syiyp tūrǧanyna eş aqylym jetpeitın. Al sol kısıdei änşı bolamyn degen armanym qol jetpestei, biık taudai körınetın. Alǧaş körgen änşım, sol Ǧarekeŋ edı. Tau suyndai tasqyndatyp tögıltuşı edı ändı. Men ärtıstı solai kördım, sol qalpynda sanamda qaldy. Endı ondai közben oinap, bar ynty-şyntymen än salǧan ärtıstı körıp, qolynan därıs alu degen armanǧa qol jetkızgendegı quanyşym men baqytymdy sözben aita almaimyn. Elbasymyz «Balalyq şaǧymnyŋ aspany» atty filmde özınıŋ ūşqyş bolǧysy kelgenın aitady ǧoi. Bıraq ūşqyş bolmady, elımızdıŋ basşysy, onda da Täuelsız eldıŋ basşysy boldy. Menıŋ armanym ärtıs bolu edı, onda da jai ärtıs emes, ondailardy körıp te jürmız ǧoi, qūr köptıŋ bırı bolyp, eşteŋe bıtırmei jürgenderdı. Ne päter, ne ataq, ne repertuar, ne otbasyn alyp jüre almaidy, bıraq ärtıs. Mıne, sondailarǧa qynjylamyn.
– Olar dūrys armandai almady ma sonda?
– Armandai aldy, bıraq özın sol armanǧa dūrys qyzmet ıstete almady. Mysaly, basşy öz qaramaǧyndaǧylarǧa tapsyrma berıp, sol ideiaǧa jūmys ıstetkıze alady ǧoi. Al älgındei ärtıster özıne-özın däl solai jūmys ıstete almady, kei jerde jasyqtyq tanytyp, kei jerde erınıp, äiteuır, öz köşın alǧa süirei almady der edım. Solarmen salystyrǧanda, şükır, menıŋ armanym oryndaldy dei alar edım. Sodan keiın, şynyn aitu kerek, jaqsy aǧalardyŋ tärbiesın kördım. Eŋ bırınşı Ǧarekeŋnen därıs aldym. Sodan keiıngı ūstazym dep Säbit Orazbaevty aitar edım. Qairat Baibosynov, Jänıbek Kärmenovterdıŋ qasynda jürdık. Jai jürmei, är qimylyn, än salǧanyn baqylap, özım aityp bolsam, älgı kısılerdı köru üşın körermen jaqqa ötetınbız. Qai sözge qalai toqtaldy, dauysyn qalai köterdı, kımge qalai qarady – bärıne män berdık. Ol ızdenıstıŋ basy eken. Şäkırtke därıs beru degende kışkentai kezde diktant jazǧandaǧy qatemen jūmysty elestetedı ekensıŋ.
– Ömırım önerımmen bıte qainasyp, bırtūtastanyp kettı dep jatyrsyz ǧoi. Tek özıŋız jaily emes, özıŋız ömır sürıp jatqan qoǧamnyŋ keşegısı men bügının de qamtityn kıtap jazu oiyŋyzda joq pa? Olai deitınım, talai öner adamynyŋ önegege toly keremet kıtaptaryn oqydyq. Ol ösıp kele jatqan jas önerpazǧa oqulyqtan görı, qanşama äser eter edı. Mysaly, Ǧarekeŋmen qatar taǧy kımderdıŋ közın kördıŋız?
– Ras, mūndai oi keldı maǧan. Sebebı önerde jürgen adamnyŋ ömırı halyqtyŋ köz aldynda. Talai adamnyŋ közın kördık. Men tıptı Nauryzbek jyraudy da kördım. Ol kısı jyraulardyŋ ışındegı ülken şaiyry ǧoi. Qaraqalpaqstanda ömır sürdı. Sol körgen tūsymda Paiǧambar jasyna jaqyndap qalǧan kısı bolatyn. Konservatoriia qabyrǧasyna kelıp, därıs berdı. Jyraulyq degen kıtap oqyp, ǧylym sekıldı meŋgeretın dünie emes, tumysynan boida bolatyn qasiet qoi. Bız Jambyl babamyz jaily «Myŋ bır tündı» 11 kün, 11 tün jyrlapty» dep estıgenbız. Qanşama kıtaptyq dünie jadyna qalai syidy, qalai saqtaldy bügınge deiın dep taŋǧalatynmyn. Sondai qabılettı men Nauryzbek jyraudan kördım. Bır dünieden ekınşı düniege üzdıksız ötıp, keremet öner körsettı. Küştıŋ küşı, eske saqtaudyŋ da erekşe türı bolmasa, kez kelgennıŋ oǧan qūdıretı jetpeidı.Jüsekeŋnıŋ közın körmedım, bır ökınıştısı… Däneş Raqyşev aǧamyzdy kördık. Bır quanatynym – qazaqta ūly küişılerdıŋ köşın bastap kele jatqan Rysbai Qabdiev aǧamyzdy köru baqytyna ie bolǧanym. Ärtıs bolǧan soŋ bır-bırımızdı gastrolderde ūşyrata beremız ǧoi, bıraq men ondai ūşyratudy aityp tūrǧan joqpyn. Astanada bırde ol kısımen qonaqüidıŋ bır bölmesınde ornalastyq. Oǧan deiın men tek jyrau, jyrşylar ǧana äŋgımenıŋ şeberı bolyp keletın şyǧar dep oilaitynmyn.
Sebebı küişıler ündemei, emosiiasyn, ışkı syryn köbıne küimen beredı ǧoi. Al osy kezdesude men küişınıŋ de äŋgıme, syrǧa, onda da jai äŋgıme emes, nebır tarihqa bergısız dünielerge bai bolatynyn, tögılıp tūratynyn alǧaş osy kısıden körıp, taŋǧaldym. Är küidıŋ tarihyn aitqanda ärqaisysy – bır aŋyz, al sony bıletın älgındei jandar tırı şejıre dersız.Serke Qojamqūlovtyŋ estelıgın oqyǧanym bar edı būrynyraqta. Ol kısı de – qazaq teatry ırgetasyn qalauşylardyŋ bırı ǧoi, şoqtyǧy biık tūlǧa. Sondai kısılerdıŋ estelıgın oqyp, ömır jolynda, öner jolynda ūşyrasqan kısılerdı körıp, «äi, osylardyŋ basyn qosyp, bır estelık jazsam, qalai bolar eken» degen oi aragıdık keledı. Ol özımız üşın ǧana emes, bızden keiıngı ūrpaqqa qajet. Sebebı özımızden keiıngı buynǧa bız özımızge deiıngı buynnyŋ amanatyn, ömırı men önegesın jetkızetın altyn arqau boluǧa tiıspız. Äitpese ekı ūrpaqtyŋ arasy üzılıp, tarihi tepe-teŋdık būzylady. Men osy taiauda bır jaŋa ändı bıreuden qalap aldym. Än «Bızdıŋ eskı üi» dep atalady. Ony qalauymda da syr jatyr. Sebebı menıŋ ömırge kelgen, bala bolyp oinap ösken üiım qaŋyrap bos tūr. Balalyq şaǧymnyŋ kuäsı bolǧan eskı üige barǧanymda ekı közımnen erıksız ystyq jas tögıldı. Bala bolyp asyr salyp oinap, tabanyma tıken kırgen tättı şaqtar, sondai-aq tūrmystyŋ tarlyǧynan bırdeŋe jetıspei tūrǧan qiyn kezder – barlyǧy sol auylda sol üide öttı ǧoi. Men üşın ol – tūtas kino. Ssenariiın ömırdıŋ özı jazyp berdı. Onyŋ keiıpkerı – menıŋ äjem, äpkem, men, ainalamdaǧy bala dostarym, mūǧalımderım, sol auyldyŋ şolaq bastyqtary. Solardyŋ barlyǧy eskı üige kırıp barǧanymda köz aldymnan kino bolyp tızbektelıp öttı bır sätte. Özımdı-özım toqtata almai aǧyldym. Sodan köp ūzamai «Eskı üi» degen än şyǧardym. – Sonda sızdıŋ ışkı sezımıŋızdı däp basqan aqyn tabyla kettı me? – Däl bolǧanda da älgı öleŋdı men eşkımge arnaiy jazdyrǧan joqpyn. Taŋǧalatynym da sol, älgı öleŋ menı beine bır bala kezımnen syrtymnan baqylai jürıp, öleŋge ainaldyryp, bügın sony aqyryn ǧana aldyma tastai salǧan siiaqty. Sodan aqyryn ǧana taǧy da syrtymnan qarap, «myna kısınıŋ reaksiiasy qalai bolar eken» degen sekıldı, o, qūdıret! Önerdıŋ, aqyndyqtyŋ qūdıretı demeske laj joq. Taǧy bır taŋǧalatynym, avtory – men qatarly 50-degı aqyn emes, menıŋ jasymnyŋ jartysyn da körmegen jap-jas bala, bıraq ol 50-degı menıŋ sezımımdı bere alyp otyr, 50-degı men bolyp tolǧana alyp otyr. Tıptı avtordyŋ özı sol öleŋdı tudyrǧanda men sekıldı onyŋ qasietın sezınbegen şyǧar, sebebı älgı öleŋdı alǧaş oqyǧanda qaita-qaita bas almai oqyp, senesız be, tört jarym saǧat jyladym. Endı osy änge klip şyǧarsam degen oiym bar. Osy tūsta aita ketsem, osy künge deiın älı bır klip tüsırıp körmegen qazaqtyŋ bırımın. Bıraq kliptıŋ barlyq ssenariiı menıŋ kökıregımde sairap tūr. – Jaŋadan berı äŋgımeŋızdı tyŋdap otyryp, tüigen oiym: adamdy barşylyq emes, joqşylyq tärbielei me dep qaldym. Ūltymyzdyŋ arǧy-bergı tarihyn alyp qarasaq, jaugerşılık zamandy, talai aştyq zamandy kördık. Şükır, nätijesı – bügıngı Täuelsızdık. Bıraq sol aşqūrsaq jürıp, bızge osynşa bailyq qaldyrǧan ata-babalarymyz bızden görı myqtyraq boldy ǧoi, aityŋyzşy? – İä, dūrys aitasyz, joqşylyq adamdy köp närsege öte salmaqty közben qarauǧa jetelep, özınde joqqa ūmtyldyrady, ömırge qūştarlandyrady. Bır üi ǧana emes, eldıŋ barlyǧynda jetıspei jatqan zamanda ömır sürdık qoi, sonda joqşylyq bızdı bauyrmal ettı. Auyl boiynşa jalǧyz üide teledidar bolatyn. Älgı üige auyl bolyp jinalyp, teledidardan türlı baǧdarlamalar men konsertter qarap, bır qazannan as ışuşı edık. Oǧan ol üi ielerı bır ret te qabaq şytqanyn körgen joqpyz. Sosyn sol tūsta auylda bıreudıŋ balasy qalaǧa oquǧa tüsıp, arasynda demalysqa kelse, ata-anasy bır malyn soiyp, ainalasyn tegıs üiıne şaqyryp, ūlan-asyr toi bolyp ketetın. Ol jerde student bala qaladan körgen-bılgenın aitsa, artynan ärkım öz önerın ortaǧa salady. Ol auyldaǧy aǧaiynnyŋ bır-bırımen tatulyǧynyŋ, bırlıgınıŋ belgısı edı. Qazır bai men kedei dep bölınemız ǧoi. Bıraq menen eger «kım baqytty: bai ma älde kedei me» dep sūrasa, kedei baqytty der edım. Nege, onda eşteŋe joq qoi, nesıne baqytty dersız. Ol ömırdı şyn tüsınıp, ärbır närsege quana alady. Naǧyz maŋdai terımen kelgen nan bärınen tättı. Balasy da, äielı de, özı de – barlyǧy bır qazanǧa jūmys ısteidı, olardyŋ üiınde yntymaq pen bırlık bar. Körşıler men aǧaiyn bır şäugım şaidy bölısıp ışedı.
Han saraiyndai üiı qaŋyrap bos tūratyn, qyzy şetelde, ūly böten üide tūratyn baidy baqytty dep kım aitady?!Mäsele tılde emes. Menıŋ äkem – Germaniiada äsker qatarynda bolǧan adam. Sol kısı – bır auyz orysşa tıl bılmei ketıp, qazaqşany ūmytyp kelgen adam (küldı). Mūnymen aitpaǧym, adam tıl bılmegen künnıŋ özınde şetelge baryp, üirenedı, meŋgeredı. Adamdy orta tärbieleidı. Qazır öner adamdarynan üş türlı orta köremın: bır orta bar – Täuelsızdıktıŋ qadırın tüsınıp, sol jolda özın, ainalasyn jūmyldyryp jür, endı bır orta bar, aqşa tabu, paida közdeu, sol jolda önerın būldaidy, taǧy bıreuler bar, jai ǧana «osy orta jaqsy, osylardy el syilaidy, osy topta jürsem, jamanatqa qalmaspyn» deitın. Al, negızı, eŋ bastysy, öner – halyqtykı. Halyqtyŋ aldyna şyqqan adam ötırık aitpauy tiıs. Al sol öner adamdarynyŋ basyn bır ortaǧa bırıktırıp, bır ūjymda ūstau degen tıptı qiyn. Sebebı ärqaisysy – bır-bır tūlǧa, bır-bır öner adamy. Olarǧa qatty qabaq şytyp, ūrsyp, tıldep ūstai almaisyŋ nemese ünemı jalpyldap, aldyna tüsıp alyp, jorǧalai bere de almaisyŋ. Şyny kerek, bız öner adamdary säl de bolsa önerımızdı eldıŋ tamaşalap, qoldap, qolpaştaǧanyn qalaityn jandarmyz. Bala sekıldı desem de bolady öner adamdaryn. «Osy özıŋız kelıp edıŋız, ainala jap-jaryq bolyp kettı ǧoi» degen bır auyz sözge köterılıp, sızge rizaşylyqpen qaraidy. Qanşama kündık daiyndyq, qiyndyq degendı sahnaǧa şyǧyp, körermennıŋ bır du qol şapalaǧynan soŋ ūmytyp ketetınımız de ötırık emes. Jalpy, qazaq özı maqtaǧandy süietın, bır auyz maqtan sözge kädımgıdei marqaiyp, ornynda otyra almai, ainalasyndaǧylardy ūmytyp, azdan soŋ esın jiǧannan keiın ūialyp qalatyn, sondai bala köŋıl halyq qoi. Sol – bır jaǧy, azdaǧan kemşılıgımız, äitpese ıskerlık te, alǧyrlyq ta jetedı. Qai tıldı bolsyn jetık ärı tez meŋgeredı: ötken ǧasyrda orysşany orystan artyq meŋgergen qazaq endı bügın aǧylşynşadan at sürındıredı. Alysqa barmai-aq, özımnıŋ kenjem aǧylşynşa sairap tūr. Elitalyq mektepte oqyǧan joq, kädımgı qarapaiym mektepte oqyp ta, aǧylşyn tılın jetık meŋgerdı. Äitpese menen-aq tuǧan bala, tübımız – taza auyldyŋ qazaǧy. Demek, būl – qazaqtyŋ tegınde bar alǧyrlyq, zerektık. – Saliqaly sūhbatyŋyzǧa raqmet.
Alaşqa aitar datym – Elbasymyzdyŋ özı de «şetelde oqytyp jatqan balalarymyzdyŋ köbı qaitpaidy deisıŋder, sonda qalai» dep aitty ǧoi. Sol şetelde oqyp jatqan balalardyŋ ışınde myŋnan ony kedei otbasynan dese, men toi jasap berer edım. Kedei balasynyŋ şetelge älı aiaǧy jetpei jatyr. Al baidyŋ balalary şetelde bızdegıden görı erkın ömırdı köredı, äke-şeşesınıŋ qadaǧalauy joq, esesıne olardyŋ «oibai, balamnyŋ şetelde qarny aşyp qalmasyn» degen qamqory ekı ese artyp, artynan esep şotyna aiamai aqşa laqtyrady. Bala oǧan keremet ömır süredı, sol jerden üi satyp alyp jatqandar qanşama! Sosyn sol jaqta jūmysqa qalmai, ne ısteidı?! Kelgen soŋ būl jaqta özı qalaǧandai jalaqyǧa jūmys taba almaitynyn, däl sol şeteldegıdei ömır süre almaitynyn bıledı.
Avtor: Märiiam ÄBSATTAR
