Ūlttyq önerdıŋ örısın taryltyp otyrǧan ne?

Ūltty ūlt etetın onyŋ ūlttyq qūndylyqtary, äsırese dästürlı önerı ekendıgı beseneden belgılı. Ögei balanyŋ küiın keşıp, basaǧadan syǧalaǧan sol qazaqtyŋ töl muzykasyn «älemge moiyndatamyz» dep tyraştanudan būryn özımızdıŋ qaradomalaqtardyŋ kökırek közıne jaqsylap sıŋırıp alsaq ta, zor abyroi bolar edı. Derttıŋ syrqatyn anyqtamai jatyp, em jürgızu mümkın emes. Sol siiaqty  «bügıngı taŋda ūlttyq önerdıŋ örısın taryltyp otyrǧan ne?» degen saualdy tötesınen qoiyp, soǧan jauap ızdep körelık... Eŋ äuelı ūlttyq önerdı damytudyŋ mehanizmderı dūrys ūiymdastyrylmai otyrǧanyn atap ötken jön. Kezınde ruha­niiat salasyna jan bıtırgen Temırbek Jürgenov, Özbe­kälı Jänıbekov, Iliias Omarov, Şer­han Mūrtaza syndy ıstıŋ tetıgın taba bıletın qazaqqa şyn janaşyr ūiymdasty­ruşylarǧa älı künge zärumız. Telearnalarda qazaq önerıne arnalǧan saliqaly dünieler jalaŋ köŋıl köteruge negızdelgen jeŋıl-jelpı baǧdarlamalardyŋ tasasynda qalyp jatqany da jasyryn emes. Praim-taim uaqytta türık, korei telehikaialary berılıp, ūlttyq muzykaǧa arnalǧan bıren-saran baǧdarlamalardyŋ el jūmysta jüretın yŋǧaisyz kezge qoiyluy  jazylmaǧan zaŋǧa ainalyp barady. Bärıne bırdei topyraq şaşuǧa da bolmas, Serık Qaliev, Serık Äbıkenūlyndai ısker azamat­tar basqaratyn «Mädeniet», «Almaty» telearnalary el-jūrttyŋ kökeiındegını döp basyp, mädeniettıŋ mäiegın ǧana halyqqa ūsynudy maqsat tūtqany quantady. Jyl saiyn memleketten «önerdı damytu üşın» dep bölınetın qarjy, kerısınşe, «önerdı öşıru üşın» jūmsalyp ketıp otyrǧanyn bıreu bılse, bıreu bılmeidı. Qoi terısın jamylǧan qasqyr tärızdı «qazaq önerı» degen atty iemdengen fonogram­mamen «mal tapqyş­tar­ǧa» eldegı mädeni şaralar men telebaǧ­darlamalar aiqara esık aşsa, qazaqtyŋ ūlttyq önerın ömırıne serık etkenderdı «eskınıŋ qaldyǧy» dep mūryn şüiıruşılık piǧyldan arylmadyq. Esesıne, jastardy «apiyn muzykamen» elırtıp tastap, «ruhani auru» etkenımızge mäzbız. Kezınde Bırjan sal, Aqan serı, Mūhit, Ükılı Ybyrailar, dombyradan syrly saz tökken Qūrmanǧazy, Däuletkerei, Tättımbet, Sü­gır­lerdı tyŋdaityn qūlaq bar edı. Talǧamy joǧary, önerpaz halyqtyŋ ışınen suyry­lyp şyǧu üşın ülken önerdıŋ iesı bolu kerek edı. Bügınde barynşa dybys küşeit­kışpen dürsıldep şyqpaǧan äuenge qūlaq ta sal­mai­tyn «saŋyrau» tyŋdarman­dar legı qalyptasuda. Konsertterge jiı şaqyryl­maityn, halyqpen qarym-qaty­nasy būiyǧy sipatqa tüsken dästürlı änşıler men küişıler jan baǧu üşın basqa käsıppen amaldai tūruǧa mäjbür. Osylai­şa «qara­iyp qalǧan» önerpazdarǧa anda-sanda sahnaǧa şyqqan sätınde «eldı özıne qarata almady, jalyqtyryp jıberdı» dep kınä artuşylar kezdesedı. Jas änşıler men küişılerde eldı baurap alatyn ärtıstık qabılet, önerdıŋ arǧy-bergı tarihynan habardar bolu, sahnada arqalanyp, asqaq­tai tüsetın ruhtylyq jaǧy kemşın soǧatynyn moiyndamasqa lajyŋ qaisy? Aşyǧyn aitsaq, olarǧa tolyqqandy öner­men ainalysuǧa jaǧdai jasalyp otyr ma?

Degenmen osy künı şylqyp otyrǧan kım bar? Saf önerdıŋ qadır-qasietın ūǧyndy­ryp, eldı dür sılkındıretın önerpazdar da joq emes. Bıraq az. Olardyŋ özı eleusız-eskerusız qaluda. Tıptı keibıreulerı auyl-aimaqta «tas bürkenıp» jatyr.

Mysaly, Äbdımomyn Jeldıbaev, Kälek Qūmaqaiūly tärızdı öner ielerınıŋ ızdeu-sūrauy joq. Qazaqtyŋ köptegen ūlttyq aspabyn «qaita tırıltken» Bolat Sarybaev, Omar Haimul­dindei ǧalymdardy eske alatyndar da neken-saiaq. Odan keiıngı qazaq önerınıŋ alǧa basuyna qazaq ziialy qauymynda, onyŋ ışınde ūlttyq öner janaşyrlarynda bütın bırlıktıŋ joqtyǧy äser etude. Qazaqtyŋ betke şyǧar qaimaqtary, onyŋ ışınde mädeniet qairatkerlerı şeteldıŋ şylauynda ketıp bara jatqan öz ūrpaq­tary­nyŋ taǧdyryn şyn oilasa, bırıgıp joǧary jaqqa aşyq hat jazsa da, osy uaqytqa deiın, äiteuır, bır äreket eter edı ǧoi. Konsertterge azyn-aulaq demeuşılık körsetetın şaǧyn käsıpkerler bolmasa, keşendı türde qazaq klassikalyq än men küi önerın köterıp jıbererdei keşendı türde bel şeşe kırısken mesenat ta tabylmai tūr. Öitkenı käsıpkerler men ūlttyq kompaniialardyŋ basyndaǧylardyŋ köbı orystıldı. Ondailarǧa Jaiau Mūsa­nyŋ keşın ötkızgenşe, jalaŋbūt şeteldık änşılerdı sahnamyzda oiqastatyp, aqşa şaşqan myŋ ese artyq. Erlan TÖLEUTAI, änşı, önertanuşy: – Elımızdegı aqparat qūraldarynyŋ basym bölıgı ūlttyq mädenietke mūryn şüiırıp qaraidy. Qazaqtyŋ än men küiı, jyry zaŋ jüzınde qorǧalmaǧan. Älı künge ūlttyq önerdıŋ öz statusy joq. Eşqandai memleket qamqorlyǧynda emes. Sol sebeptı bükıl jekemenşık tele-radiolar oiyna kelgenın ısteidı. Barlyq būqaralyq aqparat qūraldarynda 50 paiyz bolsa da qazaqtyŋ ūlttyq muzykasy nasihattaluy kerek. Qazaq tılınıŋ 50 paiyzdyq deŋgeiın oryndaityndary da şamaly. Jekemenşık radiolar tünde qazaq tılınde tobyrlyq muzyka oinatady. Bügınge deiın fonogramma turaly zaŋ qabyldanbai keledı. Jasandy dybysqa üirenıp qalǧan el dombyrany tosyrqaityndy şyǧardy. Özge ūlt ökılderınıŋ muzykasyn beremız de, özımızdı keiınge ysyryp tastaimyz. Jalpaqşeşeilık öz tübımızge jetedı. Än deuge tūrmaityn arzan dünieler nelıkten künı-tünı nasihattalady? Mūndai änder nendei jolmen efirge şyǧatyny kümändı. Sony tekseru kerek. Qatal zaŋdar negızınde talaptar qoiyluy qajet. Ūlttyq önerdıŋ därejesın köteretın zaŋ qabyldanuy tiıs.

---

Arman Äubäkır.